Арпалыс (Волоколамск тас жолы)

437 
Бұдан біздің ұтқанымыз не? Дұшпан артиллериясының орналасқан 
жерлерін түгел біліп алдық, ал біздікі әлі жасырулы. Панфилов жаудың 
ниетін зеңбіректерінің даусына қарап тани білу керек деп талай рет айтқан 
болатын. Артиллерияның орналасуы, атысының түйдектігі, жиілігі әзірленіп 
жатқан негізгі соққының бағытын анықтауға мүмкіндік береді. Әрине, бұл 
ақиқат немістерге де аян. Олардың атыс толқынын біресе оң жаққа, біресе 
сол жаққа кӛшіруі де содан. Ендеше, олардың бұзып ӛтетін жерін анық 
білуде қиын-ақ. 
Артиллерия әзірлігінде әр түрлі әдіс қолданылады. Мәселен, әуелі 
алдыңғы шепті түйгіштеп, тоқпақтап алып, онан соң атысты одан әрі кӛшіру 
әдісі бар. Немесе алдымен екінші эшелондардың бекіністеріне бар күшті 
түйдектеп жұмсау, резервтердің мазасын қашырып, үрейлендіру, онан соң 
атыс бағдарын ӛзгертіп, алдыңғы шепке соққы беру әдісі… Онан соң лап 
қояды! 
Он алтыншы ноябрьде немістер осы екі әдісті ұштастыра қолданды. 
Олар алдыңғы шепті екі сағаттай түйгіштегеннен кейін Матренино мен 
Горюныдағы біздерді де бірнеше дүркін түйдектеп атқылады. Ӛзінің жаңа 
бекінісінде батальон алғаш рет шығынға ұшырады. Дәл осы сәтте алдыңғы 
жақта не болып жатқаны, немістердің шабуыл жасаған-жасамағаны, жасаса 
қай жерден тиіскені маған мәлімсіз еді, ал олардың артиллериясы енді атыс 
бағдарын ӛзгертіп тағы да шепті түйгіштеуге кірісті. 
2 
«Бірінші тәулік сіз үшін жеңіл болады», - деп болжаған-ды Панфилов. 
Дәл солай болып шықты да. Дегенмен батальон үшін жеңіл болған осы 
бірінші күн туралы қысқаша кейбір жағдайды айтып ӛткім келеді. 
Түс мезгілі шамасында дивизия командирінің резервінен менің 
қарамағыма танкке қарап ататын зеңбіректер батареясы келді. Бұл 
дұшпанның жӛніндегі Панфилов тұжырымының дұрыстығын, сондықтан 
оның маған тапсырылған торапты нығайтқысы келетінін кӛрсететін белгі еді. 
Артиллеристер орман ішіне бекініп, зеңбіректерінің аузын шала-шарпы қар 
басқан Волоколамск тас жолына қарата орнатты. 
Алда жер күңіренте тарсылдап-гүрсілдеген сарын үдей түсті. Орман 
үстін будақтап кӛкке шапшыған, жайлап аспан әлеміне тараған қара түтін 
қаптады. Ал біз жақта, Горюны деревнясы орналасқан жотада, солдаттың 
қауырт жұмысы тоқтаған жоқ. Жауынгерлер жерді түйгіштеп, қорғаныс 
ұяларын тынымсыз қазумен болды. 
Шакоевтың взводы тас жол бойында машықтанып жатқан-ды. Мен 
шарбақтың жанында бірнеше минут бақылап тұрдым. Әне, танктің фанер 
макеті шұңқырда жатқан жауынгерге қарай тез жылжып келеді. Жауынгердің 
кешеуілдеп жатқаны қалай? Жоқ, әйтеуір, үлгерді. Ұшып түрды да, қас 
қағым ғана аялдап, гранатасын лақтырды. Бәрекелді, мүлт жіберген жоқ! Е-е, 
бұл кәдімгі ашаң кеуделі, талдырмаш Шилібаев екен ғой. Қалай шебер 

438 
қимылдады ӛзі! Оның жасқанып, тұра қашпайтынына, қайта танкті 
гранатамен қарсы алатынына кәміл сенемін. 
Сырғанаққа орнатылған макет келесі жаттығуды бастау үшін кейін 
қайтарылды. Бұл жолы граната лақтыруға политрук Кузьминич әзірленуде. 
Солдаттық киімі қысқа қонышты ауыр етігі, мақталы жылы шалбары, 
жауырынына жиырылған шинелі бұрынғыша оған қонымсыз-ақ. Танк 
жақындап келеді. Кузьминич сӛлекеттігін жеңіп шығу үшін жастық жігермен 
ұшып тұрып, құлашын кереді… Осының ізінше Шакоевтың кавказдыққа тән 
даусы естілді: 
- Олай емес, жолдас политрук… Қайтадан қимылдаш кӛрейік. 
Жырымдалған, топырақ жабысып былғанған хром етікті, бойына шақтап 
тіккен, бірақ баттасқан балшықтан қарайып кеткен кӛкірекшелі дағыстандық 
сымбатты лейтенант үсті-басы былғаныш, әрі жұлым-жұлым болса да, 
сәнқойлығын тастамаған осынау жігіт ӛмірінде тұңғыш рет танкке қарсы 
ауыр граната лақтыруды үйренбекші болған қырық жастағы ғылым иесінің 
қасына дереу жетіп келіп, оны жайбарақат жаттықтыра бастады. Оның: 
- Асып-таспа, білдің бе? Пайлап тұрып, дәл лақтыр, - деген сӛздері 
құлағыма келеді. 
Генералдың таңқы мұрын, қораштау слшісі еріксіз есіме түсті. 
3 
Солон алтыншы ноябрь күні онымен тағы да кездестім. 
Маған дивизия штабынан телефон соғып, генералдың бұйрығы 
бойынша бізге лейтенант Угрюмов бастаған танк қиратушылар командасы 
келетінін хабарлады. Бұған әскери салт бойынша «құп!» деп қысқаша жауап 
қайырдым да, әлдеқайдан Синченко тауып әкелген құрастырмалы креслоға 
қайтадан отырып алып, ойға шомдым. 
Біздің хикаямызда командирдің ойланып-толғануы жайында талай рет 
әңгіме шертілді. Қалың ойға шомып, тереңдей беретінің соншалық, 
айналандағының бәрін байқаудан қаласың. Күшімді дұрыс орналастырдым 
ба? Ұрыстың барысы мынадай болса, қалай істеуім керек? Егер дұшпан мына 
жақтан келіп тиіссе ше? Ана жақтан келіп жетсе ше? 
Жиырмасына дейін табан тіреп тұру керек! Мұның сансыз амалын 
алып қарайсың. Жаңылмасам, Лев Толстой «Соғыс және бейбітшілік» 
романына арналған алғы сӛздің нұсқасында суреткердің кӛз алдынан 
миллион түрлі әдіс-амалдың зымырап ӛтетіні жайында айтқан. 
Командирдің творчествосы суреткердің толғанысы тектес болуы да 
мүмкін. Жиырмасына дейін табан тіреп тұру керек! Командирдің 
творчестволық ой тізбегінің түйінін іздеп табарлық осы сәтте Панфилов 
жүктеген міндет менің ӛз туындыма, тӛл перзентіме айналды. 
Ұрыс толқынының тынымсыз сарыны астында ойға шома отырып, 
оқта-текте жаңғырыққан ұрыс толқынының бір шетке, кері қарай 
қиыстағанын андаймын… Міне енді біздің зеңбіректер гүрсілдей бастады, 

439 
міне енді біздің жойымпаз артиллерия жиілете атқылауға кірісті. Не болды 
екен? Ұрыстың басталғаны ма, немістердің атака жасағаны ма бұл? 
Кешқұрым маған Заев телефон соқты: 
- Ӛздерінің әкесін таныттық, жолдас комбат. 
- Не дейсің? Кімнің? 
Ентігіп, аптыға сӛйледі ол:
- Жамсатып салдық. Жақын жіберіп алдық та, тӛбесіне тӛндірдік! 
Шыдамдылық сақтап, оның лепірме сӛздерін ақырына дейін 
тыңдадым, анық-қанығын сұрастырған да жоқпын - тоқ етерін ӛзі-ақ айтады 
ғой. Былай болыпты: Заевтың ротасы бекінген дӛңеске минометтері бар бір 
топ немістер сыналап ӛткен. Барлаушылар болуы да мүмкін. Винтовкалардан 
залпымен атылған оқтан бірнеше неміс жан тапсырады. Басқалары қарудың 
сүйемелдеуімен ӛліктерін алып, жылысып кетеді. 
Жарты сағаттан кейін Филимонов телефон соғып, мынаны мәлімдеді: 
немістер орманнан шыға, Матренино станциясына да бұқпантайлап келген. 
Біздің жақтан оқ атылғанда тайып тұрыпты. Сол екі арада жер бетіне тӛнген 
бұлт аспанды торлап алды да, жапалақтап қар жауды. Бӛлменің іші аздап 
қараңғы тартты. Бақсам, ымырт жабыла бастаған екен мұны ӛзім де байқамай 
қалыппын. Атыс сарыны баяулап барып тынды. Сонымен, Москва түбіндегі 
шайқастың бір күні бітті. Менің топшылауымша, немістер ешбір жерде біздің 
шебімізді бұза алған жоқ. Бірінші күні олар осындай мақсат кӛздеді ме, жоқ 
па, ол жағын білмеймін. Бәлкім, дұшпан бірсыныра жерде сыналап ӛтсе де, 
сыр алдырмаған болар, негізгі соққыны қай жерге жұмсайтынын сездірмеген 
де шығар. Жоғарыда айттым, Панфилов ӛзінің бұрынғы жорамалын жақтауда 
еді. Дегенмен ол күдіксіз де емес екен. Генерал маған түн ішінде телефон 
соқты. 
- Амансыз ба? Не істеп отырсыз? 
- Ойланып отырмын, жолдас генерал. 
- Ойлану жақсы нәрсе. Менің де кӛкейімді тескен сол. Бұл күнді қалай 
ӛткіздіңіз? 
Мен ӛткен күн қорытындысын мәлімдедім. Әрине, бұл қорытынды 
Панфиловқа белгілі болатын: жағдайымыздағы әрбір ӛзгерісті капитан 
Дорфманға хабарлап отырғанбыз, Әйткенмен Панфилов жалықпастан, 
асықтырмастан, нақ сол мәліметтерді ме-нен тағы бір рет тыңдады. 
- Демек, алыстан арбасқан екенсіздер гой? - деді ол. 
- Иә. 
- Солай. Угрюмов сізге барды ма? 
- Әлі келген жоқ. 
- Оған айтыңыз: Ядроводағы майор Юрасовқа барсын. Жұртты әрлі-
берлі сандалтудың жақсы емес екенін білемін, бірақ… Ойлана келіп, осылай 
шештім. 
- Құп! 
- Ал, жолдас Момышұлы, сау-сәлемет болыңыз. Ұйқтап, тынығып 
алыңыз. Ертең сізге кезек келеді. 

440 
Аппарат жанында мен тағы бір минуттай үнсіз тұрдым. Панфиловқа 
бір емес, талай рет қайран қалып жүрдім. Ол жиырма-жиырма бес адамдық 
отрядтың да жайын ойлайды, оны қайда жіберу керектігі жӛнінде ойланып-
толғанады. Угрюмов басқарған осынау шағын топ та - генералдың резерві, 
Дивизия командирінің жұмысы қандай ауыр десеңізші! Ал ертең-бүрсігүні, 
немістер соққысын үдете түскен кезде, біздің генерал жаңа резервтерді 
қайдан алар екен? 
Телефоннан кетіп, штаб столында тапжылмай отырған Рахимовқа 
генералмен болған әңгімені қысқаша айтып бердім. 
- Бізге ертеңгі күнге әзірленіңдер, ұйқтап алыңдар деп тапсырды, - деп 
бітірдім мен. - Жатып, үш сағаттай ұйқтап ал, мен нәубетші ретінде 
күзеттерді тексеріп шығайын. 
Қиініп,сыртқа шықтым. Жердегі қарды суыруға дәрмені жетпеген жел 
кӛктен жауған ақ қылауларды ұшырып әкетуде. Бұдан бірнеше сағат бұрын 
сыпырылған қап-қара үйек тәрізденіп жатқан тас жел енді ұлпа қар 
жамылып, айналадағы аппақ ӛңірмен тұтасып кеткен. Түнгі ақ мұнарды анда-
санда зеңбіректер даусы жаңғырықтырады. Матренино жақтан бір дүңкіл 
естілді. Біздің осы меңіреу жотада кӛмескі жарқыл пайда болып, соның 
артынша күңіренген толқын жүріп ӛтті. Бұдан соң бірнеше минут тағы да 
тым-тырыс. Қайтадан бір-екі дүмпу сарыны естіледі. Ӛткен түндегідей, 
немістер қазір де Матренино мен Горюныны елеусіз қалдырмай, біздің 
мазамызды кетіре, жүйкемізді жұқарта, осылайша атқылауда. 
Жотадан темір жол, тас жолды кесіп ӛтетін жерге, жол үйшігінің 
маңындағы тағы бір күзетімізге қарай түсіп бара жатып, Угрюмовтың 
отрядын кездестірдім. Бұлыңғыр аспан аясындағы аппақ ӛңір түнгі түнекті 
түріп, айналаға әлсіз жарығын түсіріп тұр. Аласа бойлы, кеудесі қушықтау, 
мақталы кӛкірекше киген, маған тағы да бала жігіт болып кӛрінген Угрюмов 
мені танып: 
- Тоқта! - деп команда берді ме, менің қасыма келді. Мен оған 
генералдың тас жолыен ілгері жүріп, Ядрово деревнясына барсын деген 
жарлығын айттым. Угрюмов күйінішті түрмен тамағын кенеді. 
- Жігіттер шаршаңқырады. Осында түнерміз деп ойлап едік, жолдас 
аға лейтенант. 
- Тынығып алыңдар, - дедім мен. - Адамдарыңа тамақ бергізем. 
Угрюмов ӛзінің қарауытқан командасына бұрылып қарады. 
- Рақмет, жолдас аға лейтенант. Одан да жүріп кетейік. Әйтпесе текке 
қалжырап қалармыз, 
Қоштасып тұрып, ол: 
- Бірге соғыса алмағанымыз ӛкінішті-ақ, - деді, 
Бұдан бірнеше күн бұрынғыдай, бала дерлік жас жігіттің аузынан 
осындай байсалды сӛздердің шығуы маған тағы да ерсі кӛрінді. 
Орыстар амандасқанда немесе қоштасарда ӛздерінің достық сезімін, 
қадір-құрметін білдіру үшін қолыңды алып, сілкілеп тұрады. 

441 
Ал Угрюмов қолымды қысумен ғана тынды. Қолымды қысуына 
қарап: «Білек күші бар екен!» - дедім ішімнен. 
Маған ізет етіп, ӛз адамдарына барды ол. Ұзамай отряд жауған қармен 
араласып, кӛрінбей кетті. 
Мен штаб үйіне түн ортасы шамасында қайта оралдым. Ұйықтап 
жатқан Рахимовтың біркелкі дем алғаны естіледі. Аса тындырымды осы 
жігіттің бойында ӛз басым басқа ешкімнің кездестірмеген ӛзгеше бір қасиет 
бар-ды. Егер оған: «Үш сағаттай ұйқтап ал», десең, ол дәлме-дәл айтулы 
минутында, үш сағаттан кейін, кӛзін ашып, орнынан тұрады. Оны оятудың 
қажеті жоқ. 
Мен отырып алып, ойға шомдым. Түнгі тыныштықты бұрынғыша 
оқта-текте жарылыс дүмпуі бұзады. «Ертең сізге кезек келеді», деді 
Панфилов. Менің ендігі бар ойым ӛзіміздің жақындай түскен кезегімізге 
ойысқан. 
Дәл айтулы мерзімінде Рахимов түрегелді. 
- Жатыңыз, жолдас комбат. 
Кресло-кереуетке ұзынымнан түсіп жатқаныммен, кӛпке дейін ұйқтай 
алмадым. Келесі күнді ойластырып, кӛзіме елестетудемін. Әйтеуір, таң ата 
кӛзім ілініпті. 
4 
Бұл күні, он жетінші ноябрьде, зеңбірек залпылары он 
алтысындағыдан ертерек дауылдата бастады. Таң қылаң бере от-жалынды 
толқын майдан шебін шарпыды. Немістер кешегісінше атқылауда - атыс 
сарыны біресе оң жаққа қиыстап, қайта оралады да, сол жаққа ауып, одан 
тағы да оң жаққа ойысады. Мұнартқан таң сәріде алдыңғы жағымызда 
арсылдап-гүрсілдеген толқын сарыны әрлі-берлі ауытқып, осылайша 
құбылды да тұрды. 
Зеңбіректер гүрсіліне құлағымды тігіп тұрып, дивизияның бүкіл 
майдан шебі әзірше кетілмегенін, немістер қай ӛңірден соққы беретінін әлі де 
сездірмей, бұрынғыша тек осыған әзірленуде екенін байқадым. Біздің 
артиллерия кешегіден ӛзгеше бірден жауап қайыра бастады. Біздің залпылар 
сарыны барлық түстер естілуде. 
Дала бірте-бірте жарық болды. Аспанды торлаған бұлтқар үстінен 
тӛніп тұр. Немістің атыс тәртібі ӛзгергенін кенет құлағым шалды. Дивизия 
алды шебінің орталығынан, тас жол бойындағы Ядрово деревнясынан сол 
жаққа таман атыс дүбірі жиілеп кетті. Ал оң жақтағы тарсыл баяулады. Бұдан 
бір шетте жеке-дара зеңбіректер мен батареялардың, ал екінші шетте 
дивизиондар мен кӛптеген зеңбіректердің атқылап жатқаны күмәнсіз еді. Сол 
жақтағы дұшпан енді түртінектеуін қойып, мүлде қатты кетті. Онда атыс 
дүбірі күшейіп, жиілей берді. Мұның мәнісі -- мәселе біржола шешілді, 
бұзып ӛтерлік ӛңір айқындалды деген сӛз, дұшпан біздің орталығымыз бен 
сол қанатымыздан бұзып-жарып ӛтпекші болған ниетін - Панфилов дәл 

442 
болжап айтқан ниетін - енді жасырған жоқ, бар күшін жұмсап, ӛзіне жол 
салуға кірісті. 
Бӛлмеде бәріміз үнсіз отырмыз. Алғы шептен әлі алыста болсақ та, 
немістің атака жасауын, лап қоюын әдеттегідей сабырсыздана күтудеміз. Осы 
халімізді біраз сергіту үшін мен дивизия штабындағы капитан Дорфманға 
телефон соқтым. Бұлай еткендегі ойым, оның даусын есіту, бір-екі ауыз тіл 
қатысу. 
- Амансыз ба, жолдас капитан? 
Әрқашан жайдары, жарқын Дорфман бұл жолы менің сәлеміме жауап 
қайыруды ұмытып кетті. 
- Ал, сізде не жағдай? 
- Бізде ӛзгеріс жоқ. 
- Солай. Тағы не айтасыз? 
Оның емеурінінен: саған не жоқ, сол жайбарақат қалпында отыра 
берсеңші демекші екенін танығандаймын. 
- Ғапу етіңіз, тек жағдайды мәлімдейін деп едім. 
- Ә-ә… Сау-сәлемет болыңыз! 
Мембрананың сырт түрінен ол жақтағы трубканың ілінгенін 
аңғардым. 
Бір сағат ӛткеннен кейін немістер атысын майдан шеңберінің 
түкпіріне кӛшіріп, Матрениноны, Горюныны, Заевтың ротасы бекінген 
дӛңесті түйгіштей бастады. Осы сәтте неміс танктері мен жаяу әскерінің алға 
ұмтылғаны күмәнсіз. Жарып ӛткен немістерден шегініп, атыс шебін 
ӛзгертуші, ат жегілген артиллериялық орудиелер біздің тұсымыздан 
зырғытып ӛте шықпас па екен деп күткен едім. Бірақ бірде-бір зеңбірек 
кӛрінбеді. Бұдан артиллеристердің шегінбегенін білдім. 
5 
Телефоншы маған: 
- Жолдас комбат, дивизия штабы шақырады, - деді. Трубканы 
құлағыма тостым. Мембранадан Панфиловтың аздап қарлыққан таныс даусы 
анық естілді: 
- Жолдас Момышұлы, сізбісіз? 
Иә. 
- Сізде не болып жатыр? 
- Артиллерия атысы. Дұшпан бізді атқылауда. 
- Атқылауы қалай? Атыс екпіні ше? 
- Ӛте күшті, жолдас генерал. 
- Дәлірек ше? Дәлірек! Былай етіңіз, жолдас Момышұлы, кӛшеге 
шығып қараңыз. Сіз артиллериссіз ғой. Не болып жатқанын ӛз кӛзіңізбен 
кӛріңіз, жарылыс сыңайын бақылаңыз. Содан соң маған мәлімдеңіз. 

443 
Ӛзімнің үйреншікті қылышымды асына салып, әзірше есік-терезесі 
бүтін, аман-сау тұрған мекенімнен далаға шықтым. Бастырма алдында 
сақшылықта тұрған Гаркуша екен. Ол қаруын алшайтып, сәлем етті. 
- Неміс қалай? - деп сұрадым. - Орға жасырынарлықтай емес пе? 
- Жоқ. Шыдауға болады, жолдас комбат. 
- Аязбен алысып тұрмысың? - деп сұрадым мен тағы да. 
- Дәл солай. Сақшының жаздың аптабын, қыстың ызғарын күзететін 
әдеті ғой. 
Осынау сӛз тапқыш, ат айдаушыдан әрі ӛтіп, дарбазадан шықтым да, 
жиегіне әлі автомобиль дӛңгелектерінің ізі түспеген тас жолға аяқ бастым. 
Кӛз жетер жердегі қарлы алқапта жаяу да, салт атты да кӛрінбейді. Деревня 
тына қалған. Бір шетте қарауытып тұрған орманнан қайта-қайта ақ жалын 
жарқылдайды. Біздің ауыр орудиелеріміз сол арада алыстағы нысананы 
атқылауда. Бұлардың атысы неміс зеңбіректерінің жер күңіренткен 
сарынынан жӛнді естілмейді. Әр жер-әр жерде бризант гранаталар мен 
бытыра оқтар тарс-тарс жарылуда.
Құлағымды тігіп, немістердің бұрынғыша залпымен атқылауда екенін 
аңғардым. Кӛз жүгірте қарап, снарядтардың кең алқапқа жайыла, бір-бірінен 
алшақ түсіп жатқанын байқадым. Түйдектеле, бірінің қасына бірі түсіп 
жарылатын снарядтар шарпуылды, қорқынышты да қатерлі келсе, қазір 
мұндай кӛп атыстан аманбыз. Әуеде мақта тәрізді бір будақ түтін пайда 
болады. Бірақ мұндай будақтар некен-саяқ. Ал қардың бетіне жайылатын 
түтінді шарпуылдар жиілеу; жер бауырлатып жарылатындықтан мұндай 
гранаталарға толтырылған оқ жан-жаққа еркін тарап ұшпайды. Біздің 
артиллеристер мұндай жарылысты дүмше дүмпу дейді. Ал аса биікте 
жарылатынын біз бойшаң дүмше дүмпу деп атаймыз. Неміс снарядтарының 
бәрі дерлік ашық далаға қолданылатын бризант снаряд та, орманға 
шашыратылатын бытыра да - нақ осындай жарылыс түрлеріне жатады. Біздің 
жауынгерлік тәртібіміз жеке адамдық окоптар тізбегі - тығыз емес-ті, 
сондықтан неміс артиллериясының долбарлы, селдір атысына ұшыраған 
шығынымыз бірен-саран еді. Иә, Панфиловпен сӛйлескенде атыс екпінін 
күшті деп бағалауым, бәлкім, жӛнсіздеу ғой деймін. Штабқа оралып, 
трубканы алдым да, Панфиловқа аулада тұрып кӛргенімді мәлімдедім. Үйіп-
тӛгіп айтқандарымның ішінде мәнді де, мағынасыз да сӛздің болғаны аяан 
неғұрлым кӛп айтасың, соғұрлым ұнамды сияқты кӛрінуші еді бізге. Кейде 
мұны Панфиловтың оғаштау мінезіне балаушы едік. Ал әскерде бізді: 
«Қысқаша сӛйле, тоқ етерін айт!» - деп үйретті ғой. Мәлімдейсің де, кілт 
бұрылып, кете барасың. Панфилов болса, айтқаныңа құлағын тігіп, қызыға 
тыңдайды, ұсақ-түйегіне дейін ежіктеп сұрайды. 
- Жайлап түсіп жатыр ма? Сонда қанша метр? Шамалап, долбарлап 
айтқанда ше? 
Бұл жайт Панфиловтың білгірлігін танытады. Артиллерия бекіністері 
нысанадан неғұрлым алыс болса, снарядтардың түсіп жарылуы соғұрлым 
жайылыңқы келеді. Біздің алдыңғы шебімізді дұшпан бұзып ӛтті деп 

444 
жорыған күнде де, оның артиллериясы бұрынғыша ең алыс аралық шегінен 
атқылауда еді. 
Мен кейін білдім, осы сәтте Панфиловтың алдағы ұрыс жүргізуші 
әскерлермен байланысы үзілген екен. Горюны маңында снарядтардың 
жайылыңқылығын, жарылыс сипатын, басқа да түрлі белгілерді ол байланыс 
орнына, майданнан алынатын ақпар орнына пайдаланды. 
6 
Осынау артиллериялық тарсыл-гүрсіл кӛрнеу саябырлай бастады. 
Неміс атысының күші бұрынғыдан едәуір әлсіреді. Снарядтардың түсіп 
жарылуы да сирексіді. Бұл туралы да Панфиловқа мәлімдедім. Оның мырс 
еткені естілді маған. 
- Ым-м… Позициясын ӛзгерте бастаған ғой. Бұрын саусағының ұшын 
ғана жетуші еді бізге, енді сақ болғайсыз: ол жұдырығын жұмсап кӛреді. 
Уақыт тез ӛте берді. Түс мезгілі жақындағанда маған Заев телефон 
соқты. 
- Жолдас комбат, минометтерінен қатты атқылап жатыр. 
- Нені байқадың? 
- Немістер бұлақтың арғы бетіндегі орман шетіне жиналуда. 
Миналарымен тӛпеуде. Бас кӛтертпейді. 
Заев бӛгеліп менің жауабымды күтті. Оның ентіге демалғаны естіледі. 
Оған не айтпақпын? Табақтай миналар тӛбеңнен тӛніп тұрғанда винтовкадан 
алысқа оқ ату қисынсыз. Ең бастысы, адамдарды аман сақтау. Оған мынадай 
бұйрық бердім: 
- Дымыңды шығарма, Атакаға шығады екен, баудай түсір! 
Нақ осы мезгілде немістер Матренино станциясына да таянды. Сол 
жерге минометтерін әкеліп, біздің окоптарымызға от-жалын шашты. Мұнда 
да жауынгерлер тоң жерге жабысып, тайыз шұңқырларды паналады. Біздің 
станцияны жағалай құрылған селдір қорғанысымызды атқылағаннан кейін 
немістер атакаға шықты. Оларды оқ атып қарсы алдық. Жаудың бірінші 
атакасын оп-оңай тойтардық. Әйткенмен, шегінген немістер біздің әрбір 
окобымызды, әрбір атыс ұясын дәл анықтап алды. Ондаған айбарлы қару 
тағы да миналарын жаудырды. Әредікте окопқа ұшып жеткен жарықшақтар 
тірі адам тәніне қадалды. Жараланғандар қармен жылжып поселкеге кетіп 
жатты, ауыр жаралыларды санитарлар арқалап әкетумен болды. 
Осының бәрін маған телефон арқылы Филимонов мәлімдеді. 
Ақпарын айтып үлгерместен, сӛзін кенет доғарды ол: 
- Тағы да анталап келеді, жолдас комбат. 
Заевтан бір ӛзгешелігі, Филимонов қобалжуын сездірген жоқ, оның 
даусы бұрынғыша салмақты естіледі. Оның қатулығы мен батылдығы 
алыстан сезіліп тұр. Мен былай дедім: 
- Пулеметшілерге шабарманыңды жібер. Дыбысын шығармай, жақын 
келтірсін. 

445 
- Құп, жолдас комбат. Түсіндім. Тойтарамыз! 
Бірнеше минуттан кейін Филимонов қайтадан мәлімдеді. 
- Қуып тастадық, жолдас комбат. Тӛбілерінен оқ жаудырып едік, 
дереу зыта жӛнелді. 
- Ал қазір не болып жатыр сенде? 
- Тағы да миналарымен атқылауда. 
- Шығын қанша? 
- Кӛп емес, жолдас комбат. 
Филимоновтың сабырлылығы мен салмақтылығы маған әрқашан 
ұнаушы еді. Бұл қасиеті солдаттарға да игі әсерін тигізетін. Қазір бір 
аңдағаным, ол жайсыз хабармен менің жанымды жаралағысы келмейді, кӛңіл 
күйімнің кӛтеріңкі болуын кӛздейді. Бұл не сұмдық, тым асқақтап кетушілік 
емес пе мұнысы? Мен шытына сӛйледім: 
- Кӛп емес деген не сӛз? Дәлірек айт! 
- Құп! Анықтайын, жолдас комбат. 
Кӛп ұзамай Филимонов ӛлгені, жараланғаны бар, рота жиырма 
адамынан айрылғанын мәлімдеді. Енді немістердің Матренино маңындағы 
тактикасы маған айқындала түсті. Олар адам күшін аман сақтауды, ілгері 
басқаны үшін кӛп қан тӛкпеуді кӛздейді. Мұның есесіне уақытын зая кетіруге 
де риза. Сонда олар бізге Матренино үшін қанша уақытын кетірер екен? 
Мұны есептеп шығару қиын емес. Олар екі рет ӛңмендеп келіп еді, біздің 
жаудырған оғымызға ұшырап, кейін лықсып кетті де, орманнан бізді 
атқылады, миналарымен менің солдаттарымды шетінетті. Екі рет атқылаудан 
біз Матренино станциясын қорғаушы жиырма жауынгерімізден айрылдық. 
Бұлай бола берсе, Филимоновтың ротасы ұзақ ӛмір сүре қояр ма? Осыңдай 
он соққыдан кейін оның саудасы бітеді. Қашан дейсіз ғой? Тек бүгін бола 
қоймайды. Бірақ ертең Матренино маңындағы окоптарда оқ атарлық, 
қарсылық кӛрсетерлік аздаған ең соңғы жауынгерлер ғана қалады. Ар-
намысымызға дақ түспейтініне, жауынгерлік борышымыздың ӛтелегініне 
сенімім кәміл. 
Жоқ, менің борышым - міндетті орындау, жиырмасына дейін табан 
тіреп тұру. Бірақ станцияны қалайша сақтап қалмақпын. 
7 
Заев тағы да телефон соқты. 
- Немісті екі рет тұмсықтан соқтық, жолдас комбат. Кӛпірден әрі қуып 
тастадық. Ал енді миналарымен тӛмпештеп жатыр. Шыдатар емес, жолдас 
комбат. 
- Отыра бер. 
- Немістерге танктері келе жатқан сияқты, жолдас комбат. 
Моторларының гүрілі айқын естіледі. 
- Атпа, отыра бер. 
- Ал егер бізге тағы да лап қойса ше? 

446 
- Атпа, шыдап бақ, жақын келтір, онан соң орташа қайта 
оралмайтындай болсын. Ұқтың ба? Осыны жауынгерлерге түсіндір. Тағы да 
біраз уақыт ӛтті. Мен терең креслоға отырып алып, қабырғаға кӛз тігіп, 
ойлаудамын. Тұсқағаздағы кәдімгі ӛрнек қалықтап жүрген құсқа ұқсас 
жапырақ суреті - кӛз алдымнан кетпейді. Екі жаққа жайылған жапырақ 
саласын құс қанатына, ортасындағы имек оюын құс тұмсығына балаймын. 
Терезе кесегінің түбіндегі тұсқағаздың жыртық бӛлігі бұрынғыша жалбырап 
еденге түсіп тұр. Енді мұны орнына жапсырар ешкім жоқ. Үнсіз отырмын. 
Штаб бӛлмесіндегілер де үнсіз. Менің штабымның орнықты бастығы 
сабырлы Рахимов стол үстінде тұқшиып, бірдеңе жазып жатыр. Ӛзіңізге 
айтқанымдай, ішімнен штабтың жүрдек бастығы деп атайтын серігім 
Бозжанов бӛркі мен шинелін киіп, сақадай сайланып алған: менің бір ауыз 
сӛзімді естіп, тапсырмамды алған сәтте жүріп кетуге әзір. Әскери атағы 
жағынан ішіміздегі ең үлкеніміз, батальонның штаттан тыс комиссары 
іспетті Толстунов кереует үстінде бӛрікшең отыр. Оның әдетте кӛзге түсе 
қоятын тәуелсіз, еркін кейпі қазір білінбейді. Енді ол бұрынғысынша 
шалқаймай, бойын түзу ұстауда, екінің бірінде қайырмалы жағасы ағытулы 
жүретін мәуіті гимнастеркасының түймесі қазір түгел салынған. Бұл 
таңертең-ақ: «Маған бір жұмыс тапсыр, комбат!" - деген-ді. Мұның да. 
Бозжановтың да қимылдауға әзір екенін білемін. Қысқасы, штаб менің 
аузыма қарауда, Бірақ менің айтарлық сӛзім жоқ. 
Тағы да телефон шылдырлады трубканы құлағыма тостым. Бұл жолы 
да Заевтың ентіге демалғаны естілді. Оның үздік-создық сӛздерінен 
аңғарғаным: немістер тағы да орманнан шығып, біздің адамдарды қырылды 
деп ойласа да, ротаға тӛтесінен тиіспей, енді одан орағытып ӛте бастапты. 
Сӛйтіп, ротаға қыспақта қалып қою қаупі тӛнеді. 
- Орағыта ӛтіп, қоршауға алмақшы, жолдас комбат. Екі рет 
тойтардым. Не бұйырасыз, жолдас комбат? 
Тәрізі, менен шегінуге бұйрық берер деп күткендей. 
- Тапжылмай күту керек, - дедім мен. 
- Саңылау жабылып қалады ғой, жолдас комбат. 
- Тапжылма, Семен! Не бақ, не сор! 
«Не бақ, не сор» дегенде не айтқым келгенін ӛзім де білмеймін. 
Бірақ оған былай дедім: 
- Қоршай берсін. Бір адым да шегінуші болма! 
Дәл осы сәтте байланыс үзіліп кетті де, мембрана жансызданып 
қалды. Заев екеуміздің әңгімеміз қақ бӛлінді. 
- Тимошин! - деп дауыстадым мен. 
Байланыс взводының бастығы, жас лейтенант лезде жетіп келді. 
Әрдайым җанымда жүргенімен, ӛзі кӛзқарасымен де, келбетімен де менің 
ойымды бӛлмеуте серт еткендей, кӛзге түспеуші еді. 
- Тимошин, адамдарынды жібер! Заевпен байланысты қалпына 
келтірсін! 
- Құп! 

447 
Нақ осы әскери сӛз оның кӛгілдір кӛздерінен де танылғандай. Сол 
секундта сыртқа жүгіре шықты ол. 
Мен Панфиловқа телефон соқтым: 
- Мәлімдеуіме рұқсат етіңіз. Белгідегі рота екі дүркін атаканы 
тойтарды. Қазір қоршауда қалды. Байланыс үзілді. 
Мәлімдегенде еріксіз ағаттық істедім. Заев маған ӛлі де саңылау 
барын хабарлаған. Рас, ӛткен минуттар ішінде оның бітеліп қалуы да мүмкін. 
Дегенмен дәл болуға, ӛз командиріме тек шындықты ғана айтуға міндеттімін. 
Бәлкім, ротаның жолы мүлде кесілмеген де болар деп, ӛз ағаттығымды ептеп 
түзеттім. 
Панфилов тамағын кенеумен ғана тынды, Ал мен ішімнен: «Белгіні 
қалдырып, бері ӛтсін!» - дер деп үміттенген едім. Бірақ оның аузынан бұл сӛз 
естілмеді. Мен сӛйлей бердім: 
- Матренино үшін ұрыс жүргізілуде. Ол жерде де немістер екі рет 
ӛңмендеп келгенде, оқ жаудырып, бетін қайтардық. Жаңа атакасын 
күтудемін. Ал Горюныда тыныштық. 
- Тыныштық па? 
- Иә, жолдас генерал. 
Волоколамсктас жолына тосқауыл болған біздің шағын қамалымыз 
Горюны сол күні барлық жағынан бүркеулі еді: сол жағында Филимонов пен 
Заевтың роталары, қарсы алдында, асфальт бойында Ядрово селосындағы 
қорғаныс торабы, оң жағында Панфилов штабы орналасқан Шишкино 
деревнясы болатын. Генерал: "Горюныдағы ротаны Матрениноға жіберіңіз», 
деп, ал Горюныға басқа бір ротаны тауып қояр деп күткен едім, бірақ бұл 
жолы да үмітім ақталмады. 
Панфилов: 
- Жай-күйді хабарлап тұрыңыз, жолдас Момышұлы, - деді де, 
трубканы іліп қойды. 
8 
Мен Филимоновты телефонға шақырдым. 
- Заевтың тарапынан сақтанғайсың. 
- Неге олай? Не болды онда? 
- Сақтан! Ұқтың ба? Онымен байланысым жоқ. Сенің халің қалай? 
- Жер тітірейді. Бірақ оқасы жоқ. Шыдап тұрмыз. 
Тағы қанша адамыңнан айрылдың? 
- Анықтап, мәлімдейін, жолдас комбат. 
Ол тағы да жайсыз хабармен менің кӛңіліме кірбің түсіргісі, жігерімді 
жасытқысы келмей тұрған сияқты кӛрінді маған. 
- Жаралылар қайда? 
- Аяғымен жүре алатындары сіз жаққа кетті. Ауыр жараланғандары 
осы поселкеде. 

448 
- Солай де… Жаралыларды әкету үшін саған ат арба жіберіп 
отырмын. Қазір бес арба барады. 
Мен Филимоновты: «Бесеуінің керегі не, екеуі жетеді!» - деп екіленер 
деп ойлаған едім, бірақ ол ештеңе айта қойған жоқ. Япырай, шынымен-ақ 
шығынның кӛп болғаны ма?! 
Сӛйлесіп болғаннан кейін, салым суға кетіп, телефонның қасында 
тағы біраз тұрдым. Сонан соң Бозжановқа бұрылып, былай дедім: 
- Пономаревқа барып айт, жаралыларды әкелу үшін Филимоновқа 
дереу бес арба жіберсін. 
Бозжанов таңдана сұрады: 
- Бесеу ме? 
Менің 
осынау 
сезімтал 
ақ 
жарқын 
серігім 
менің 
жабырқаңқылығымды, жарлық бергендегі үнімнің күйініштілігін, әрине, 
түсіне қойған еді. Сол заматта Толстунов ұшып тұрды:
- Комбат, мен барып қайтсам қайтеді? 
Тағы бір байқағаным, Толстуновтың қазіргі тұрпаты, әдеттегідей, 
алқам-салқам емес, ӛзгеше жинақы еді. Оның осы жинақы қалпы: 
«Қызметіңе әзірмін!» деп тұрғандай еді. 
- Кідіре тұр, Толстунов. Отыр, - дедім мен. 
Тағы да Бозжановқа былай дедім: 
- Ат арбалармен станцияға бар. Сонда біраз кідіріп, не болып 
жатқанын біліп қайт. 
- Құп! - деп тұнжырады Бозжанов. 
Уақытша тыныстаған кезімізде бұлтая түсіп, күні кеше жылтылдап 
тұрған екі беті бүгін солғын тартып, реңсізденіп кеткен. Екі езуінен кетпейтін 
ежелгі күлімдеген шырайы сӛніп қалғандай. 
Байыпты да елгезек жан ізет етіп, шығып кетті. 
Бӛлме іші тағы да жым-жырт бола қалды. Толстунов кереуетке қайта 
отырды, мен креслога жайғасып, сазарған күйде қабырғаға қадала қалдым. 
Тағы да шұбырған ой. Заев қоршауда. Филимоновтың жауынгерлері 
біртіндеп шығынға ұшырауда. Менің істер амалым қайсы? Жиырмасына 
дейін қалай шыдармын? 
Бой жазып, сыртқа шығып, ұрыс дүбірін тыңдасам деймін. 
Құлақшынымды киіп, қылышымның қайыс бауын иығыма асынып, штаб 
үйінен шықтым да, бастырмаға тап болдым. Сақшы бірден қӛзіме түсті. Бірақ 
бұл Гаркуша емес. Онда кім болды екен? Жағасын кӛтеріп, бетін ыққа 
қаратып, мылтығын құшақтап, аласа бойлы қызыл әскер бүрсеңдеп жүр. Баса 
киген бӛркінің құлақтарын түсіріп, бауын байлап алған. Менің сыбдырымды 
естіп, жалт қарады да, қаруын алшайта қойды. Па, Шилібаев! Қоңырқай ашаң 
беттері, келтелеу тәмпіш мұрны аяздан қызарып кеткен. Біреу қамшымен 
салып жібергендей, селк етіп, қалшия қалдым, Шилібаев! Бәрі де бүгінгідей 
кӛз алдыма келді. Мен арық деп атаған бұлақ басындағы мезгеулік үрей. 
Ӛзімді кенеттен солқ-солқ жылаған кішкентай қандасымның орнында тұрған 
күйде сезіндім. Абыройы айрандай тӛгіліп, арнамысынан айрылған, ӛлім 

449 
жазасына кесілген бейбақ жар басында атылмақ. Онда жау оғынан мерт 
болмай, әскери соттың әділ тӛрелігі бойынша Отан ұлдарының оғынан 
масқара ӛлімге ұшырамақ. 
Кӛз алдымнан қас қаққанша зымырап ӛткен осындай ойлардан іштей 
тітіркенген күйде, сақшының сәлеміне үнсіз ишарат еттім де, тас жолға қарай 
адымдай басып жӛнелдім. 
Тұс-тұстан ұрыстың бірде кӛмескі, бірде айқын сарыны естіледі. 
Панфиловтың штабы орналасқан Шишкина деревнясы жақтан жиі-жиі дүңкіл 
құлаққа келеді. Таяудағы орманнан біздің орудиелер тарсылдата атқылауда. 
Сол орман тӛбесінде бытыраның мақта тәріздес түтіні қайта-қайта 
будақтайды: немістер орманға жоғарыдан оқ жаудырып, батареяны 
жаныштамақ. Дұшпан артиллериясының бері жақындай түскені оның 
жайылыңқы, долбарлы атыстан түйдектеп, пайлап атқылауға кӛшуінің айқын 
кӛрінеді. Пулеметтердің жанталаса тақылдағаны жел екпінімен алыстан 
келеді. Алдыңғы жақтан біздің танкке қарсы ататын зеңбіректер гүрсілі 
естіледі. Матренино станциясында минометтер сарыны ұласа түсуде. Ал біз 
тұрған Горюны деревнясына немістер оқта-текте бір-екі жарықшақты 
снарядын тӛндіреді. Әр жер-әр жердегі қар бетінен жарылыстың қара 
қошқыл таңбасы кӛрінеді. Ағарыңқы тас жол бетінде де тайыз шұңқырлар 
қарауытады. 
Қалың ойға шомған қалпымда айрығына бардым, сол арадан 
Матренинога кетіп жатқан жол бар. Осынау шиырланған соқпақпен 
шұбырған жаралыларды алыстан кӛрдім. Кейбіреулері ақсаңдай басып, біраз 
тұрып демалады да, қайтадан ілбиді. Мен жол бойында күтіп тұрдым. 
Теңселе басқан Голубцов алда келеді. Бұрнағы күні кешке қорғаныс 
шебінде тоң жерді ойып жатқан осынау қайратты, бойшаң жігітті, 
батальонның ән бастаушысын бірден тани қойған жоқпын. Шинелін 
желбегей жамылған. Мәуітісінің жағаға таяу бүгісіндегі кішкене жыртығы 
айқын кӛрінеді. Аппақ бинтпен таңылған мойны жансыз сияқты. Мен оны 
дауыстап шақырдым. 
Тоқтай қалып, әрең дегенде бойын сәл түзеткен болды. Ӛңі сарғыш 
тартып, кӛздері шүңірейіп кеткен. Ӛзіңізге мәлім, шынайы солдаттың 
аузынан аталы сӛз шығуы мүмкін. Жаралының да жігеріңді тасыта алатын 
шағы болады. Бірақ қазір менде мұндай үміт болған жоқ. 
- Ондағы жағдай қалай, Голубцов? 
Ол қатты бір түкіргенде қызғылт түкірігі тапталған қар бетіне түсті. 
- Ондағы жағдай қалай? - деп қайыра сұрадым мен. – Шыдап бағамыз 
ғой? 
- Ӛйтіп шыдағаны құрысын… - деп қырылдады Голубцов.- 
«Қарманбаған қапы қалады» деген. 
Осыны айтып, зерделі солдат аяғын әрең баса, ілгері жүріп кетті. 

450 

жүктеу/скачать 3.49 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: