Цитата мен цитация. Қазақ әдебиетіндегі цитация

33 
кеңестері). Мұндай дәйексөз кең мағынада уницитат терминін білдіреді. Ол 
уницитатты артоцитат, реминисценция және әдеби аллюзия ұғымдарына 
қатысты жалпы, жалпы ұғым ретінде қарастырады [Саблина 2012, б.95]. 
Цитацияның мақсаттары: 
- дәлелдеу функциясы (цитата-дәлел), 
- автордың пікірін суреттеу (цитата-мысал), 
- автордың көзқарасын басқа адамдардың сөздерін қолдана отырып 
білдіру, билікке сілтеме (цитата-орынбасар). 
- басқа авторлардың мәтіндерінен үзінділерді жанама сөйлеу түрінде 
қайталау. 
- бұрын айтылған теорияға немесе идеяларға фондық сілтемелер. 
Интертекстегі дәйексөздің рөлі екіжақты: бір жағынан, цитата авторлық 
міндетке бағынады, әдеби шығарманың бір бөлігіне айналады, бірақ екінші 
жағынан, ол басқа біреудің мәдени кодтарын өзектендіре отырып, 
диахроникалық перспективаға кетеді. Мәдениеттің өзі осы тұрғыдан алғанда әр 
текті кодтар мен дискурстардың бірнеше рет тоғысуы ретінде көрінеді және 
әрбір жаңа шығарма - пікірлер тоғысатын мәтін ретінде анықталуы мүмкін.
Мысалы, орыс әдебиетінің ұлы ақыны А.С.Пушкиннің атақты «Керн» 
өлеңінде кездесетін «гений чистой красоты» жолдарының В.Жуковскийдің 
«Лалла Рук» өлеңінен алынған бір жолдық цитация екенін көбі біле бермес. 
Поэтика саласында тұғырлы еңбектер қалдырған белгілі маман 
К.Ф.Тарановский мәтін талдауда ұсынған астарлы ой немесе подтекст әдісі 
бойынша цитата тек психологиялық қана емес, семантикалық та құбылыс деп 
есептеледі. Және цитата мәтіндегі түсініксіз жерлерді түсіндіру үшін 
қолданылатын ұғым деп те айтылады. Бұл құбылыс қазақ әдебиетінде де жиі 
ұшырасады.
Мысалы, Абай пәлсапасы мен дүниетанымын, шығармашылығын өз 
шығармаларына арқау етуші қаламгерлер қазақ әдебиеті тарихында жиі 
ұшырасады. 
Ұлы Абайдың қазақ әдебиеті мен мәдениетімізде өзіндік мектебі бар. 
Абай ізімен жүріп, Абайша ойлап, Абайша жырлау Мұқағали да бар. Екі ұлы 
тұлғаны оқып отырып олардың рухани үндестігін байқаймыз. Абай: 
«Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін, 
Жоқ-барды, ертегіні термек үшін. 
Көкірегі сезімді, тілі орамды, 
Жаздым үлгі жастарға бермек үшін» 
десе, Мұқағали: 
«Өлмеу үшін – құлқыңды жемдеу үшін, 
Мен-дағы өлең жазбаймын ермек үшін. 
Жаздым үлгі жастарға бермек үшін, 
Абай жаққан бір сәуле сөнбеу үшін» дейді.
Бұл жерде Мұқағали цитацияның ашық түрін қолданады. Ақын Абайдың 
сөзқолданысын алады және авторға сілтеме жасайды.

34 
Ал рухани үндестікте бас ақын: 
«Жүрегімнің түбіне терең бойла,
Мен бір жұмбақ адаммын оны да ойла. 
Соқтықпалы соқпақсыз жерде өстім, 
Мыңмен жалғыз алыстым, кінә қойма» десе, Мұқағали: 
«Жақтасаң да өзің біл даттасаң да, 
Соттасаң да, еркің бар, ақтасаң да. 
Мен де жұмбақ адаммын оны да ойла, 
Мыңмен жалғыз алысып жатпасам да» деген.
Мұқағалидың бұл туындысынан Абай өлеңінің фрагментін оңай тануға 
болады. Ақиық ақын оған вербалды түрде, яғни мен есімдігін де демеулік 
шылауымен күшейту арқылы бұл сөзқолданысты бұрын да басқа адамның 
қолданғанына сілтеме жасап тұрғаны даусыз. Мұқағали өз өлеңінде саналы 
түрде еш өзгеріссіз Абайдың сөзқолданысын пайдаланса да, автор туралы еш 
дерек айтпайды. Оны біліп, тану, анықтау – оқырманға қалдырылған. 
И.В.Фоменко дәйексөздің дәлдігі емес, дәйексөздің танылуы маңызды 
деген қызықты ойды айтады. Оқырманның біреудің сөзін тануы өте маңызды, 
сонда ғана дәйексөз жалпылама символдық мағынада ғана емес, сонымен бірге 
барлық «жаңа» мәтін бастапқы мәтінмен байытылады. Шынында да, 
интертекстуалдылықтың негізгі қасиеттерінің бірі – бұл белгілердің 
қосарлануына ықпал етеді: бір жағынан, ол берілген жаңа мәтінге, екінші 
жағынан, бұрын-соңды жасалған мәтінге жатады. Авторлық мәтінді бөтен 
мәтінге қосу, оқырманды бүкіл мәтінге, дереккөзге немесе оның кейбір 
қырларына бағыттау арқылы дәйексөз бірден екі мәтіннің элементіне айналады: 
бөтен және авторлық. Цитатаның маңызды сындарлы рөлі - авторлық мәтіннің 
кішкене аймағында үлкен семантикалық кернеу жасау арқылы ол жұмыстың 
«түйінділерінің» біріне айналады.
Цитата тек қана өлең жолдарында ғана емес, көркем шығарманың 
тақырыбы немесе кез келген жерінде кездесуі мүмкін. Бұл цитаталық 
тақырып деп аталады. Софы Сматаевтың «Елім-ай» романы қазақтың басына 
түскен қайғылы кезеңде туған өлең атымен аталса, Әзілхан Нұршайықовтың 
«Махаббат қызық мол жылдар» романы Абай айтқан бір жол алынады. 
Эпиграф көркем мәтіннің элементі ретінде үнемі зерттеушілердің 
назарын аударады және бұл бірқатар себептерге байланысты: мәтіндегі 
эпиграфтың ерекше позициясы, оның құрылымдық әртүрлілігі және ол 
атқаратын функциялардың көптігі. Эпиграфты толық талдаусыз көркем мәтінді 
шынайы зерттеу мүмкін емес. Осыған байланысты эпиграф құбылысы мұқият 
және жан-жақты зерттеуді қажет етеді. 
«Эпиграф» сөзінің этимологиясы гр. «еpigraphy» ежелгі Грецияда қабір 
тастарындағы жазуды білдіреді. Қазіргі басылымдарда терминнің төрт 
түсіндірмесін табуға болады: 
1) мүсінге, тасқа, ғимаратқа естелік жазу; 

35 
2) монетадағы жазу; 
3) кітаптың титулдық бетіндегі дәйексөз; 
4) шығармадағы жаңа бөлім немесе тараудан бұрын айтылатын сөз. 
Қазіргі зерттеулердің көпшілігінде эпиграф деп шығарманың немесе жеке 
тараудың басында орналастырылған және автордың негізгі идеясы мен ниетін 
білдіретін қысқаша сөз немесе цитата ретінде түсіндіріледі. Сондықтан эпиграф 
туралы лингвистикалық емес, әдебиеттану ұғымы ретінде айту әдетке айналған. 
Интертекстуалдылық 
теориясында 
эпиграфтар 
көркем 
мәтін 
құрылымының тәуелсіз элементтері ретінде ерекше сипатқа ие мәтінді 
декодтаудың жеке категориясы ретінде қарастырылады. Декодтаудың бұл түрі 
тақырып кешені деп аталады және күшті позицияға ие, сондықтан ол бүкіл 
мәтіннің интертекстуалдылығын декодтауда үлкен рөл атқарады. Эпиграфты 
интертекстуалдылық теориясының құрамдас бөлігі ретінде зерттеу мәтін 
ішіндегі синтагматикалық және парадигматикалық қатынастарды, сондай-ақ 
белгілі бір мәтіннің басқа әдеби шығармалармен байланысын толық түсінуге 
және түсіндіруге ықпал етеді. Эпиграф мәдени ақпараттың тұтас қабатын 
көркем мәтінге енгізеді, шығарма авторына ұлттық және әлемдік жалпы мәдени 
жағдайға деген көзқарасын анықтауға, оқырманға ол үшін жаңа мәдениетті, 
оның идеялары мен құндылықтарын білуге мүмкіндік береді. Мәтін 
құрылымының бұл элементі әртүрлі авторлардың, мәтіндердің және жалпы 
мәдениеттердің үздіксіз диалогын қамтамасыз ете алады.
«Мәтінде цитата ретінде келтірілген эпиграф интеграциясы осы мәтіннің 
мазмұнын күрделендіре түседі. Эпиграф өз алдына жеке дербестігін сақтайды 
және автор интенциясын білдіретін тәсіл ретінде қызмет етеді» [77, 133] деген 
зерттеуші Г. Әзімжанова оның ең басты белгісін, яғни оның қашанда цитата 
екенін көрсетіп кетеді. Мәтінаралық байланыстар теориясында эпиграфтар
«интекст» (Х. Тороп), «интертекст» (Ю. Кристева, И. Смирнов), «бөгде сөз» 
(М.М. Бахтин), «прецедентті мәтін» (Ю. Караулов), «мәтін ішіндегі мәтін» (Ю. 
Лотман) деп түсініледі. Қалай болған күнде де, эпиграфтар цитата түрінде еш 
өзгеріссіз көп қаламгерлердің шығармаларына енгізіліп отыратыны анық. 
Эпиграф түріндегі интертексттер негізгі мәтінге бірнеше көзқарастардың 
болуын қамтамасыз етеді және жұмысты полифониялық етеді. Кейбір 
жағдайларда пікірлер мен сыни бағалаулар автор ойымен сәйкес келеді, кейде 
ерекшеленеді. Көркем мәтіндегі эпиграфтың мәртебесі - бұл «басқа автордың» 
сөзі, оған қатысты бүкіл мәтін жауап болып табылады. Көбінесе эпиграф басқа 
графикада, басқа тілде жазылады, содан кейін ол басқа мәдениетке сілтеме 
жасайды және «авторлық сөзге басқа тілде жазылған мәтін ретінде қарама-
қайшы келеді. Сондықтан мағыналардың ауқымы кеңеюі мүмкін» [6. б. 78]. 
Ал эпиграф ретінде алынған мәтіннің түрі, көлемі, саны, ондағы берілетін 
ақпараттың түрі мен дереккөзі әртүрлі болып келгенімен, олар жаңа мәтін 
түзуге, түсінуге, семантикасын ашуға, интерпретациялауға тікелей әсер етеді. 
Былайша айтқанда, оқырман эпиграфты оқыған кезде жалпы шығарма туралы 
мазмұндық-концептуалды ақпар, шығарманың дамуы мен астарлы мазмұны 

36 
туралы ақпар алып, белгілі бір пікірге келеді. Мысалы, Әзілхан Нұршайықов 
«Махаббат қызық мол жылдар» романында эпиграф ретінде автор сөзі мен 
Абайдың мына өлең жолдары алынған: 
«Құдай-ау, қайда сол жылдар, 
Махаббат қызық мол жылдар? 
Ақырын-ақырын шегініп, 
Алыстап кетті-ау құрғырлар».
Жүсіпбек Аймауытовтың «Қартқожа» романы да автордың: 
«Елі үшін күйген, 
Еңбекті сүйген, 
Ізгі тілекті, 
Ер жүректі, 
Жұртшылық көсемі 
Жалынды жастарға арнаймын» деген сөздерінен басталады. Осы 
мысалдан-ақ эпиграфтың қызметін тани аламыз, яғни автордың шығарманы 
жазудағы мақсаты мен жалпы шығарма не туралы болатындығы туралы ақпар 
осы бірнеше жолдық мәтін арқылы берілген.
Әбіш Кекілбаевтың «Үркер» романының эпиграфы Абайдың мына 
сөздері: 
«Өткен өмір қу соқпақ, 
Қыдырады талайды». 
Ғабит Мүсіреповтың «Қазақ солдаты» романы: 
« – Әуелі келісіп алайық: сіз еш нәрсені жасырмаңыз, мен еш нәрсе 
қоспаймын. 
– 
Жоқ, сіз еш нәрсе қоспаңыз, мен еш нәрсе жасырмаймын... Уәдеміз 
осы болды...» диалог түріндегі эпиграфтан бастады. 
Сәкен Сейфуллиннің «Көкшетау» поэмасы: «Еңбекші елдің ұлдары және 
ақын, жазушы, әншілері: Сәбит, Хамза, Әлкей, Елжас, Қайып, Мәжит, Ғабит, 
Құсайын, Мұсаиып, Сапалай, Жұмабай, Өтебай Сабыр, Қалмақан, Рақметжан, 
Бейімбет, Жұмақан – он жетіңе тартамын» деген автор сөзінен басталады.
Кей қаламгерлер өз шығармаларында эпиграф ретінде шет тіліндегі 
шығармалардан не автор сөздерінен келтіреді. Мысалы, Сәбит Мұқановтың 
Шоқан Уәлихановқа арнап жазған «Аққан жұлдыз» атты тарихи романының 
алғысөзі Н.И.Веселовскийдің: «...Как блестящий метеор, промелькнул над 
нивой востоковедения потомок киргизских ханов и в то же время офицер 
русской армии Чокан Чингизович Валиханов. Русские ориенталисты 
единогласно признали в лице его феноменальное явление и ожидали от него 
великих и важных откровений о судьбе тюрских народов, но преждевременная 
кончина Чокана лишила нас этих надежд» деген пікірі еді. Кейінгі екі мысалда 
эпиграфтар шығарма кім туралы болатынынан хабар беріп тұр.
Әбдіжамал Нұрпейісовтың «Соңғы парыз» романының бірінші кітабының 
эпиграфы:
«Я не чинил людям зла...

37 

жүктеу/скачать 1.52 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: