Сборник материалов международного научного форума «филологическая наука в ХХІ веке: проблемы и перспективы»

57 
... Бұл Терме Еділ-Жайықта қайтыс болды. Оның ұлы Қаричи аталығ еді. Еділ-Жайықта қайтты. 
Оның ұлы – Ислам-Қия. Ол һәм Еділ-Жайықта қайтты. Оның ұлы - Қадыр-Қия. Ол-дағы Еділ-
Жайықта қайтты. Оның ұлы - Құтлу-Қия. Ол Құмкентте қайтты. Оның ұлы – Едіге би... 
Құтлу-Қияны Орус хан шаһид еткен”,- деп таратылады (1, 254-255).
Тарихшы әрі заңгер ғалым Мұхтар Құл-Мұхамед Қадырғали бидің осы жазғанын “Едіге бидің 
ата-тегі туралы ең толық әрі дәлме-дәл” дерек ретінде қабылдағаны белгілі. 
Дегенмен, бұндай үзілді-кесілді тұжырым жасау үшін бұлтартпастай дәлелдер келтіру қажеттігі 
өзінен өзі түсінікті. 
Осындай мақсатты көздеп, көне тарихнама үлгілеріне үңілгенде, оларда бұл мәселе жөнінде 
бірізділік жоқтығына куә боламыз. 
Едігенің өмірбаянына егжей-тегжейлі тоқталған Ибн Арабшах Едіге туралы: “Оның руы - 
Қоңырат”,-деп жазған (2, 54). 
Шежірелер мен зерттеушілердің басым көпшілігінде, мысалы: ноғай шежірелерінде (3), орта 
ғасырлардағы шығыс хроникаларында (4) және “Едіге” жырының татар нұсқасында, “Едігенің 
шыққан тегі - Маңғыт руы”, - деген ойға ден қойылады. 
Шоқан Уәлихановтың: “Это – Идиге, тот самый Идиге, Эдеку и Идигей, о котором говорится в 
ярлыке Токтамыша, тот самый бек-mangab и темник, который разил Витовта при Ворскле и управлял 
ордой безотчетно при четырех ханах”,-деп (5, 201) Едіге жөніндегі әр алуан дереккөздерін, оның 
ішінде жоғарыда көрсетілген еңбектерді де қарастыру нәтижесінде жазғаны даусыз. 
Бірақ бұл тұжырымын жан-жақты дәлелдеуге ұлы ғалымға ғұмырының тым қысқалығы кедергі 
келтіргенін оның бір еңбегінде Ноғайлы тарихына қатысты ой қозғай отырып, Ноғайлы тарихына 
алдағы уақытта егжей-тегжейлі тоқталуға уәде бергенімен, өкінішке орай, ондай еңбек бізге 
жетпегенінен аңғарамыз. 
Ноғай Ордасы жөнінде салиқалы да күрделі зерттеу жүргізген В.В.Трепавлов та Едігенің шыққан 
тегі жөніндегі әр алуан дереккөздеріне шолу жасау барысында: “Помимо легендарных построений, 
нет никаких данных для причисления Эдиге к аристрократическому сословию. Отсутствие же рядом 
с его именем каких бы то ни было династических титулов во всех источниках, пожалуй, может 
свидетельствовать о его незнатном происхождении”,-деген қорытынды жасайды (6, 64).
Едігенің қайдан шыққаны туралы пікір қайшылықтары академик В.В.Бартольдтің “Отец Едигея” 
деген арнайы зерттеу жазуына себеп болды. 
Ол еңбегінде В.В.Бартольд: “По словам Мелиоранского, во многих версиях сказания, особенно
ногайских, отец Едигея носит имя “Кутлу-Кия”. Это же самое имя приводит историк Абул Гази. По 
Абулгази, Кутлук Кая (Известно, что Кутлу и Кутлук – диалектические разновидности одного и того 
же слова) происходил из племени ак-мангыт (белых мангытов); кроме сына Едигея ..., у него была 
дочь, вышедшая за хана Тимур бека (этот хан в более ранних источниках большею частью 
называется Тимур-Меликом), от этого брака родился хан Тимур-Кутлук. Едигей сделался нукером 
другого царевича, Токтамыша, когда Токтамыш ... бежал в Туркестан к эмиру Тимуру (Тамерлану), за 
ним через некоторое время последовал и Едигей. 
Рассказ Абулгази об этом событии находится в полном согласии с рассказом более раннего 
источника – официальной истории Тимура “Зафар-наме”, последняя редакция, которая принадлежит 
Шереф ад-Дини Али Иезди и была составлена в 1425 г. Там же сказано, что Едигей был из мангытов, 
но нет упоминания о белых мангытах”,- деп жазады да (7, 298), “Зафар-намеде” Едігенің әкесінің 
аты, Едігенің қарындасы ханның зайыбы болғаны туралы -айтылмайтынына тоқталып:“Если имя 
отца Едигея заимствовано Абулгази из некоторых версий эпического сказания, то имен Тимур-
Мелика и Тимур-Кутлука эпос, по-видимому, не знает”,-деген түйін жасайды (7, 298). 
Бартольдтің осы мақаласын одан ары қарай оқи отырып: “Другое имя отца Едигея названо 
анонимным историком, писавшим под псевдоним Rье (Rіeu), в 815 и 816 г.г. мусулманской эры, т.е. 
между 1412 и 1414 г.г. (Rіeu, Pers, MSS, vol, ІІІ, p. 1062 sq), еще при жизни Едигея. Этот автор писал 
для одного из внуков Тимура, Искендера, правившего в то время в Фарси, ... для обозначения его 
мною был предложен термин “аноним Искендера”... Автор называет Едигея сыном Балтычака... В 
рассказе о победе Токтамыша над Темир-Меликом ..., в 1378 г. приводятся подробности о Балтычаке, 
ясно показывающие, что, если не сам Едигей, то его отец в то время успел сделаться легендарным 
богатырем”,-деген мәліметті кездестіреміз (7, 798-799). Ғалымның бұл ой қорытындысы өз алдына 
қол-аяғы бұғаулы күйде келген, бұрын Темір Мәлік ханның қарамағында әмірлердің әмірі лауазымы 
бойынша қызмет атқарған Балтышақтың адалдығы мен қаһармандық даңқына қанық Тоқтамыс хан 
егер ол (Балтышақ - С.С.) Тоқтамысты бұрынғы билеушісі – Темір Мәлік ханды мойындағандай 
мойындаса, өз хандығының билігін соған (Балтышаққа – С.С.) сеніп тапсыратынын айтқанда, Балты-

58 
шақтың: “Егер менің қолдарым мен аяқтарым байлаулы болмаса, мен саған жауап берер едім, сенің 
менің ханымның орнында отырғаныңды көрген көзім шықсын. Егер сенің қолыңда билік болса, мені 
де өлім жазасына бұйыр”, - деп, өз еркімен өмірден бас тартқанын баяндаған Ескендір аноним 
келтірген мағлұматқа байланысты жасалған.
Балтышақтың ерлігі оның замандастарын ерекше тамсандырғанын В.В.Бартольд ол туралы 
аңыздың Гератта өмір сүрген Хафизи Абрудың 1423 жылы басталған, оның 1430 жылы қайтыс 
болуына байланысты үзіліп қалған дүние жүзі тарихы туралы еңбегінде келтірілуін, Абд ар-
Раззактың 1475 жылы жазылып біткен еңбегінде пайдаланылуын еске түсіру арқылы аңғартып, аңыз 
кейіпкерінің аты Абд ар-Раззактың еңбегінде “Балынмак”, ал, енді бірқатар өзге тарихшылар 
жазбаларында “Балынак” деп берілгенін ескертеді (7, 799). 
Осы еңбегінде В.В.Бартольд Балтышақтың Орыс хан ұлы Темір Мәлік ханның әрі қайын атасы, 
әрі беглербегі (әмірлерінің әмірі) болғанына ден қояды. 
В.В.Бартольд Тоқтамыстың Ягайлоға жіберген жарлығында бірқатар ханзадалар мен бектердің 
есімдері атала келіп, солардың тізімінен соң “Едіге есімді адам” (“человека по имени Эдугу”) деген 
сөздер келетініне де көңіл бөліп, бұл үзіндіні: “Едигей изображен даже не вельможей, а только 
посланцем царевичей и вельмож, хотя обстановка в которой он находился в войске Тимура, 
напоминала обстановку вельможи, теперь уже не он был нукером, но у него были нукеры”,-деп 
пайымдайды (7, 802). 
Тек Шыңғыс ұрпақтары ғана билік құруға тиіс, ақсүйектерге ғана бас иген қоғамда Едіге және 
оның ұрпақтарының ықпалы жүру себебін В.В.Трепавлов:”Однако среди казахов Эдиге слыли “белой 
костью” (ак суяк), т.е. аристократией…
Происхождение рода от святого проповедника Ходжа-Ахмед Баба-Туклеса послужило обосно-
ванием власти мангытско-ногайских биев… Традиция приписывает формулировку этой легитим-
ности Нур ад-дину”,-деп түсіндіреді (6, 86). 
Г.Ананьев келтірген қара ноғай аңызында Нұрадын Тоқтамысты өлтірген кезде бұрын Тоқта-
мыстың қарамағында болғандар оның Шыңғыс әулетіне жатпайтынына көңіл бөле бастағанда, 
Нұрадынның оларға: ”Мен туған күнімнен бастап бір құдайға сендім және сыйындым, көптеген 
қасиетті кітаптар оқыдым. Менің Шыңғыс әулетінен шықпағаным мені ешқандай да төменшіктет-
пейді, өйткені мен түріктің даңқты батыры Қожаахмет Баба түктінің тұқымынанмын”,-деп жауап 
бергені баяндалады (8, 12). 
Қадырғали Жалайыр: “Едіге бидің көзі тірісінде Нұрадын мырза іш ауруы тиіп, отыз жеті жасын-
да қайтыс болды”,-деп жазған (1, 255). 
Демек, Едігенің Баба түкті шашты Әзізден тарағандығы туралы аңыз аталмыш би өмір сүрген 
кездің өзінде-ақ жұртшылыққа тараған. 
Соған орай С.Қасқабасов:”Жалпы , “Қырымның қырық батыры” тарихи тұтастану барысында 
өмірде болған адамдармен қатар жырға шежірелік сипат беру мақсатымен өмірде болмаған кісілерді 
де сюжетке енгізген. Эпопеядағы Едігеге дейінгі батырлар тарихта белгісіз, тек Құттықия туралы 
болжамдар бар”,-деген тұжырым жасаған (9, 495). Біз де осы пікірге қосыламыз. 
“Аңшыбай батыр” жырындағы таңданарлық құбылыстың бірі балалар ауылдан қуып жіберген бас 
кейіпкердің кейіннен бүкіл елін жаудан жалғыз өзі қорғауы болып табылады.
Бір қызығы: кейіпкердің билік басына келгенше біраз жыл елден кетуге мәжбүр болып, су 
жағасындағы елсіз жерде жалғыз өзі аң атып күн көру оқиғасы “Монғолдың құпия шежіресінде”, 
Г.Н.Потанин қазақтардан жазып алған Шыңғыс хан туралы екі аңызда да, Қазанғап ақын жырлаған 
“Еңсегей бойлы Ер Есім” жырында да кездеседі. 
“Құпия шежіреде” бұл жайт Шыңғыстың он екінші атасы Бодонжар бастан кешкен оқиға ретінде 
баяндалады. Ал, қазақ аңыз - жырларында тікелей Шыңғыстың өзіне таңылған бұл сюжеттің түп 
тамыры алғашқы қауымдық құрылыс заманында кәмелеттік жасқа жеткен жасөспірім бозбалалардың 
басты міндеті болып табылған инициация ғұрпында жатса керек. Этнография ғылымының дерек-
теріне қарағанда, жоғарғы құпия қоғамға өту үшін қажетті сынақтардан ойдағыдай өткен жас 
жігіттер бірден елге оралмай, елден аулақта, орман ішіндегі үйде оңаша өмір сүріп, аңшылықпен күн 
көруге тиіс болған, оларға тіпті қарақшылықпен айналысуға да рұқсат берілген көрінеді. Жасөспірім 
талапкер өзінің жоғарғы қауым құрамында болуға қабілеттілігін осындай жағдайда ешкімнің 
көмегінсіз, тек өз ақыл-қайратына арқа сүйей отырып дәлелдеуге тиіс болатын. 
Едігенің Шыңғыс хан құрған алып империя орналасқан жерде өмір сүргенін ескерсек, баяндалған 
сюжеттің “Қырымның қырық батыры” циклына қайдан ауысқанын аңғару қиын емес. 

59 
Осындай бір-біріне қайшы келетін дереккөздері мен зерттеулерді қарастыру барысында бізге 
академик В.В.Бартольдтің ғылыми қорытындылары мен келтірген дәлелдері неғұрлым шындыққа 
жақын тұрған секілді көрінді. 

жүктеу/скачать 2.33 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: