концентрациясының жиынтығы шамалас, клетканың сыртында жəне ішінде изотониялы).
Белоктар, нуклеин қышқылдары, майлар, ыдырап барып мономерлер түрінде ғана
плазмалеммадан өте алады.
Кейбір жағдайларда макромолекулалар немесе ірі түйіршіктер клеткаға эндоцитоз
процесі арқылы өтуі мүмкін. Эндоцитозды фагоцитоз жəме пиноцитоз деп екі түрге
бөлуге
болады: фагоцитоз процесі дегеніміз клеткалардың ірі түйіршіктерді кабылдап
цитоплазмасына өткізуі. Бұл процесті бірінші рет зерттеген орыс ғалымы — И. И.
Мечников. Пиноцитоз процесінде клетка цитоплазмасына ерітінділерді қабылдайды.
Плазмалемма арқылы ішінде сұйық заттары бар көпіршіктердің клеткаға өтуін пиноцинтоз
деп атаймыз. Эндоцитоздың бірінші кезеңінде (адсобция) энергия жұмсалмайды. Сырттан
келген көпіршіктер плазмалемманы итеріп, ойыс жасап барып өтеді немесе плазмалемма
өсінділері біртіндеп клеткаға енеді, клеткаға енген көпіршіктер
плазмалеммадан жеке
бөлініп барып орналасады. Клеткаға түскен түйіршікті заттар лизосомадағы гидролаза
ферменттер арқылы қорытылады. Пиноцинтоз процесін көптеген клеткалардан,
яғни өзіне қоректік заттарды сіңіретін, мысалы ішек клеткаларынан(энтороциттер)
байқауға болады. Энтороциттердің жоғарғы (апикальді) бөлімінде пиноцитоз көпіршіктері
орналасады, олар клеткаға ыдырап майларды, көмірсуларды т. б. өткізіп отырады.
Пиноцитоз процесі арқылы клеткара заттардың өтуін жануарлар клеткаларынан,
жоғарғы
сатыдағы өсімдіктерден, төменгі саңырауқүлақтардан, қарапайымдардан, тіпті
бактериялардан да байқауғра болады.
Плазмалемма заттарды клеткадан шығаруға эндоцитозға қарама-қарсы процесте —
экзоцитозда маңызды рөл атқарады. Мысалға əр түрлі белок молекулалары, ферменттер,
мукополисахаридтер, май тамшылары экзоцитоз арқылы клеткадан шығарылады.
Клеткадан көп мөлшерде шыққан ферменттер клетканың жоғарғы бетіндегі гликокаликс
қабатында жиналады. Ферменттер биополимерлерді жəне органикалық қосылыстарды
мембранадан тыс ыдыратуда үлкен қызмет атқарады.
Əр түрлі иммунологиялық əдістердің көрсетуі бойынша клетканың үстіңгі бетінде
(илазмалеммада) антигенді
компонеттер шоғырланады, олар антиденелерге керісінше əсер
етеді. Антигендер көмірсулардан, гликолипидтер мен гликопротеидтерден тұрады. Осы
глипопротеид мембранасында құрамында активті заттар болатын (гормондар,
медиаторлар) əр түрлі рецепторлар орналасады. Жануар организміндегі əр түрлі клеткалар
əр түрлі рецепторлардың жиынтығына ие болады, басқаша айтқанда, бір рецепторлардың
əр түрлі ссзгіштік қасиеттері болады. Осы рецепторлар арқылы клетканың «күй- жағдайы»
туралы хабарлар беріліп отырады.
Қорытып айтқанда, рецепторлар физикалық əсерлерге
төтеп беруімен, əрі ерекше
заттарды байланыстыруымен қатар клетканың бетіндегі хабарды клетканың ішіне өткізу
қызметін де атқарады.
Достарыңызбен бөлісу: