денешігі) нерв клеткаларындағы эндоплазмалық тор
орналасқан аймақты Ниссель
денешігі дейді. Электронды микроскоп осы аймақтың эноплазмалық тор түтікшелері мен
каналдарынан тұратының анықтады. Биохимиялық əдістерді қолдана отырып,
эпдоплазмалық тордың негізгі компоненттерін клеткадан бөліп алуға болады. Ол үшін
клетканы дифференциалды центрифуга арқылы фракцияларға бөледі. Одан алынған
клетка гомогенаттары тұнбасынан ядро, макросом (митохондрия фракциясы) жəне
микросом фракциялары алынады. Осы микросом фракциясында белок биосинтезі
жүретіні толық анықталды, өйткені микросом фракциясында эндоплазмалық тордың
көпіршіктері жəне рибосомдар орналасқан. Ал егер сол фракциялары эндоплазмалық
тордың мембранасын ерітсе, онда таза рибосомдар бөлінеді. Сонымен, түйіршікті
эндоплазмалық тор белок биосинтезі жүретін орталық болып саналады.
Эндоплазмалық тордың мембранасындағы
рибосомдардың көп болуы
синтетикалық процестің күшті жүретінің көрсетеді. Мысалға сүтқоректілердің
желіндемеген кезінде клеткада болатып рибосомдардың 25%-і ғана эндоплазмалық тордың
мембранасымен тығыз байланыста болады, ал желіндеген мезгілінде цитоплазмадағы
рибосомдардың 70%-і эндоплазмалық тормен байланыста болады. Клеткада
дифференциалдану процестері жүргенде жəне патологиялық жағдайда эндоплазмалық
тормен байланысқан рибосомдардың саны күрт азаяды. Өсіп келе жатқан клеткада немесе
клетканың бөлінер алдында белок молекулалары күшті синтезделеді, мұндай клеткаларды
негіздік бояғыш заттармен бояғанда цитоплазма базофильді болады.
Бұл құбылыс
клеткада РНҚ- молекуласының көптігін жəне белок синтезіне қатынасатын
рибосомдардың молдығын көрсетеді. Сонымен рибосомдар белок синтездеуде үлкен рөл
атқарады. Эндоплазмалық тордың мембранасында орналасқан рибосомдар (түйіршікті
эндоплазмалық тор) сыртқа (экспортқа) шығатын белоктарды синтездеуде басты қызмет
атқарады. Мысалы, қарын асты безінің, ацинус бөлігінің клеткалары көп мөлшерде
ішектердегі астарды ыдырататын белок-ферменттерді шығарады (протеиназа, липаза,
нуклеаза т. б.). Бауыр клеткалары — қанның альбуминін, плазмоциттер - глобулиндерді,
сүт бездері - казсинді, сілекей бездерін - ас қорыту ферменттерін - амилазаны жəне
РНҚ-азаны жəне т. б. Бөледі. Былайша айтқанда, көп клеткалы
организмдердің клеткалары
организмнің зат алмасу процесіне қажетті белоктарды синтездейді.
Кейбір жылдам көбейетін клеткаларда дифференциалданбаған эмбрион
клеткалары, ісік клеткалары немесе регенерация жүрген ұлпалардың клеткаларында
рибосомдар полисом түрінде гиалоплазмада орналасады. Олардың негізгі қызметтері —
клетканың өзіне керекті белоктарды ғана синтездеу. Түйіршікті эндоплазмалық тор белок
синтездеуден басқа, синтезделген заттарды тасымалдау қызметін де атқарады.
Эндоплазмалық тордың, каналдарының бойымен тасымалданған белоктар Гольджи
аппаратына барып түседі. Онда синтезделген заттар жинақталып, тығыздалып Гольджи
аппаратының көпіршіктеріне беріледі, олар арқылы цитоплазмаға бөлінеді немесе
клеткадан сыртқа шығарылады.
Жазық эндоплазмалық тордың түйіршікті эпдоплазмалық
торға қарағанда бір
айырмашылығы оның мембранасының бетінде рибосомдар орналаспайды. Олардың
қуыстары мен каналдарының диаметрі 50—100 нм шамасындай болады. Жазық
эндоплазмалық тор клеткалардың атқаратын қызметтеріне қарай цитоплазмада əр түрлі
шоғырланады. Кейбірі клеткалардың апикальды (жоғарғы) бөлігінде орналасса (Ішек
клеткаларында), ал қайсыбірі цитоплазманың едəуір бөлігін қамтып, біртектес орналасады
(ұрық клеткаларында). Көптеген тəжірибелер жазық эндоплазмалық тордың түйіршікті
эндоплазмалық торға жəне керісінше, түйіршікті жазық тордың эндоплазмалық торға
ауысып отыратының дəлелдеді. Мұндай құбылыс клеткалардың атқаратын кызметтеріне
тікелей байланысты. Мысалы, эмбриональды организм ұлпасының даму барысында бауыр
клеткаларында түйіршікті эндоплазмалық тордың бірінші кезеңде ал жазық
эндоплазмалық тордың ең соңғы кезеңде пайда болатының дəлелденді.
Қорытып айтқанда,
эндоплазмалық торлар бір түрден екінші бір түрге ауысып отыратын, өзгермелі органоид
екен. Эндоплазмалық тордың екеуі де сырттан келген əсерлерден өзгеріп отырады. Жазық
эндоплазмалық тор негізінде майлар мен көмірсулар синтездеуде үлкен рөл атқарады.
Жазық эндоплазмалық тор синтезделген заттарды тасымалдауда, мембраналардың
құрамына кіретін липидтерді синтездеуде, иондарды тасымалдауда жəне жинақтауда, зат
алмасу процесінде пайда болған зиянды заттарды клеткадан шығаруда зор қызмет
атқарады. Жазық эндоплазмалық тор стереоидты гормондарды синтездеп немесе
мембраналардың құрамына кірмейтін липидтердің метаболизмін реттеп отырады. Гольджи
аппараты (ГА) эндоплазмалық тормен тығыз байланыста жатады. Жоғарыда айтқандай
эндоплазмалық торда синтезделген заттар оның қуыстарымен немесе каналдарымен
тасымалданып, аппаратқа барып түскен бетте толық синтезделген заттар оның
көпіршіктері арқылы клеткадан сыртқа шығарылады.
Достарыңызбен бөлісу: