Қазақ әдебиетінің проза жанрында Қаратаудың шертпесіндей майда

100 
пьесаның негізгі идеясы да бір пәтердің әр уақыттардағы иелері Зейнеп пен 
Айтөренің екеуара сырласуы арқылы ашылады. Зейнеп те, Айтөре де – өз 
ғұмырларының бақытты күндерімен бірге тұрмыс тауқыметін, қоғамның 
қиянатын көп көрген жаны жаралы адамдар. Пьесадағы адам тағдырлары әр 
алуан, бірақ солардың өзара ұқсастығы да жоқ емес. Бір кезде өзіне баспана 
болған, қазір мүлде басқа жандардың шаңырағына айналған ескі пәтерді бір 
көріп, өткенін сағынышпен еске алып, мауқын басқысы келген Айтөренің 
мүлде бейтаныс адамдардың есігін беймезгіл қағуы, бір қарағанда, пьесаға 
арқау боларлық маңызды оқиға болмасы анық. Бұл қарапайым оқиғаға 
лирикалық сипат дарытып, драмалық мінез беріп тұрған бірқатар сәтті де-
тальдар бар. Әлбетте, мұндай қарапайым оқиғадан адам жанының алапат 
буырқанысын көрсететін шындықты өрбіту Дулат Исабеков қаламына тән 
қуатты білдіреді. Алдымен, Айтөре мен Зейнепке бірдей қымбат дүние – 
оқиға орын алған Зейнептің бұрынғы пәтері (кезінде бұл пәтерде Айтөре 
әулетімен тұрған). Осы ортақ кеңістік пьесадағы сюжеттік оқиғаның дамуына 
қозғаушы күш ретінде себепкер болып отырады. Екі кейіпкер де өмірлерін-
дегі аса қайғылы сәттерді дәл осы ортақ шаңырақта бастарынан өткерген. 
Кейіннен жолаушылап жүрген Айтөрені көне пәтеріне қайта оралуға 
итермелейтін пьесадағы содан кейінгі бір себепкер жағдай – ұшақ рейсінің 
шегерілуі. Ал драмадағы оқиғаның лирикалық лепте өрбуіне жол ашатын 
негізгі көркем фон жаңбыр екені сөзсіз. Ұзаққа созылған жауын мүлде бейта-
ныс жандардың бір-бірін жатырқамай қабылдауына, ескі таныстардай сыр 
ақтарысуына, тіпті Айтөре мінетін ұшақ рейсінің бөгелуіне де объективті 
түрде түрткі болады. Өмірдің тұщысынан гөрі ащысын көбірек татқан 
Айтөре мен Зейнеп бейнелері әрі ұқсас та жақын, әрі бірін-бірі толықтырар 
кереғарлығымен үйлесім тапқандай. Зейнеп жүрек жылуын кісікиік қала 
тіршілігіне тонатпаған, тағдыр тауқыметінен мұқалмаған, кеңпейіл, жаны 
шуақты, жайдары әйел болса, Айтөре керісінше – өмірдің таусылмас 
мұңынан көңілі тоңазыған, жаны жылу мен жарыққа зәру, мейірімге мұқтаж 
әйел. Атамекенінен жырақта, жат елде жүрген Айтөренің туған еліне деген 
сағынышы мен мұң-наласы басым. Айтөре араға жылдар салып, ат басын 
туған қаласына әйтеуір бір бұрып еді. Сондағы барар жер, басар тауының 
жоқтығынан қапаланған әйел үшін Зейнептің аядай ғана пәтері мына 
жалғандағы мейірім атаулының жалғыз мекеніндей. Толассыз жауған 
жаңбыр кейіпкерлердің һәм қоғамдық ортаның тазаруы қажеттігінің лебін 
сездіргендей. 
Пьесаның өн бойына желі болып тартылған мұң бар. Шығармаға үңілейікші: 
…босағасын күзеткен ана аруағы, ағайынға ренжіп кеткен бала, қаланың тас 
көшелерінің астында сүйегі сырқырап, көмусіз қалған ұл, қайғыдан құса боп, 
Сібірдің сары аязынан қаза тапқан, сөйтіп маза тапқан жар… «Шыныңды 
айтатын адам тапсаң да, сырыңды айтатын кісі жоқ», – дейтін Айтөре сөзі 
жалғыздықтан жаны жараланған кейуана кейпін аңғартады. Зейнеп ше? 
Қызғалдақтай қызы қыршыннан қиылған, қос ұлының өз қызықтары 
өздерінде боп, қартайған шағында төрт бұрышқа қамалып, жападан жалғыз 

101 
қалған жесірді бақытты жандардың қатарына қоса алмайсыз. Тек ана өмірден 
күдер үзбейді, қанша зәбір көрсе де, қоғамнан теріс айналмайды. Керісінше, 
жүрек жылуын бөлісуге даяр. Ал Айтөренің жаратылыс-мінезі бөлек. Ол 
басқа түскен қиыншылықпен арпалысып та көрген. Бірақ былыққа батып 
бара жатқан қоғаммен арада ақиқатты даулау бітпейтін тірлік екеніне көзі 
жетті. Ұлының қайғылы өлімі оны бұл жерде қала алмайтын жағдайға жеткіз-
ген. Арыстай азаматтың ағайынмен ат құйрығын кесісіп, атамекеннен жы-
раққа кетуі шарасыздықтан. 
Белгілі театр сыншысы Ә.Сығайдың Д.Исабеков шығармашылығы туралы: 
«Дулат драматургиясына тән жақсы қасиет – оның халықтық колоритке, 
ұлттық мінез тегершіктеріне молынан назар аударатындығы. Диалогтарының 
оралымдығымен, юморға жомарт тапқыр тілімен дараланып жатады. Үлкен 
әлеуметтік сыр-сипатқа ұласар соқпалы да ойлы, тұлғалы, тұрлаулы қаһар-
мандардың күрделі жан дүниесін жарқырата жайып салуға лайық шоқтықты 
драмалар тудыруға құмбыл. Қай пьесасын алып қарамаңыз – өзегі бүгінгі 
замандастарымыздың моральдық-этикалық кескін-келбеті», – деген па-
йымының шынайы екендігіне көз жеткіземіз. 
«Ескі үйдегі екі кездесу» драмасында қаламгер ұлттық таным-тәрбие, ұлт 
болашағы мәселелеріне айрықша назар аударады. «…Әжем қызық кісі еді. 
Ол кісі әулеттегі бірде-бір әйелді үйден тысқары жерде босандырмаушы еді. 
Екіқабат әйелді ешқашан жолға шығармайтын. Егер олардың біреуі ілуде 
төркіндеріне кете қалса, екі жақты у-шу, азан-қазақ ғып өзі барып ертіп 
келуші еді. «Үйде босанбаған әйелдің баласы мейірімсіз болады» деп айтып 
отыратын-ды», – дейтін Зейнеп сөздері, бір жағынан, көркемдік тұрғыда 
оқшау тұрған ой оралымы болғанмен, Айтөремен арадағы өскелең ұрпақ 
жайлы диалогқа сәтті енгізілген. Бүгінгі жас ұрпақтың беталысы, ұлттық 
тәлім-тәрбиедегі келеңсіздіктер, халықтың ғасырлар бойғы қалыптасқан 
тағылымдық өнегелерінің заманауи тәрбие ісінен тысқары, ұмыт қалып 
жатқандығын ана сөзімен осылай түйіндеген. Кейіпкерлер қазіргі заман 
келбеті, жастардың ата-ана, қоғам, Отан алдындағы парызы туралы ой 
қозғап, үлкенге деген құрметтің, бауырмалдықтың ізі суып бара 
жатқандығын зор өкінішпен тілге тиек етеді. Айтөре баласының жазықсыз 
қудаланғаны туралы: «Сатқындар! Адалдықты аттап, тазалықпен аяқ сүртіп 
күн көргендер! Ертеңгі күні анасын да, Отанын да сататын осылар. Әттең 
олардың арамдығын ешқашан дәлелдей алмайсың! О-о, мынау өмірде 
ондайлардың қаншасы жүр десеңші! Оған қапа бола-бола үйренгеміз, 
қарындас…», – деген сөздері бір ғана Айтөренің дұшпандарына қатысты 
айтылған сөз емес. Кейіпкер ел келешегі жайлы толғанады. Біреуді оп-оңай 
темір торға түсіре салатын, жеңілдің астымен, ауырдың үстімен жүретін 
опасыз жандардың жең ұшынан жалғасып, ымдасып-жымдасып кеткеніне екі 
ана алаңдаушылық білдіріп, лағнет айтады. 

102 
Дулат Исабековтың тағы бір жемісті шығармасы «Алтын тордағы тоты» 
(Актриса) атты драмасы. Мұнда Айгүл Асанова есімді актрисаның бейнесі 
сомдалған. Расында өнер жұлдыздарының сахнадағы өмірі елдің көз алдында 
өтеді. Ал, оның ойыншы актриса емес шынайы адам, кәдімгі замандас 
ретіндегі тағдыр-талайы қалай? Өнер адамы халықтың, көрерменнің жанына 
үңіледі, оған шуақ шашады, ал көрермен оның өмірінің, жан әлемінің 
қалтарысына бір сәт зер салып көрді ме? Міне, бұл шығарма осындай 
сауалдарға жауап береді. 
Драмада ұлттық сахнада қойылып жүрген отандық және шетелдік драматург-
тердің үздік пьесаларында басты рөлдерді сомдап жүрген актриса өз 
ғұмырының асулары мен белестерін көрерменге әңгімелейді. Айгүл өнер мен 
жеке өмір арасындағы қайшылықтарын, осыған байланысты сахнадағы және 
отбасында кездесетін қиын сәттерді бүкпесіз баяндайды. Шынайы талантпен 
қоса, мол ізденісті талап ететін азапты шығармашылық еңбегі жайлы сыр 
шерткенде актрисаның өнерді шын сүйетіндігі мейлінше шынайы: «Театр – 
менің екінші үйім. Әлде бірінші үйім десем бе екен? Мен түнде ғана мұнда 
түнемеймін, қалған өмірімнің бәрі осында өтіп келеді», – дейді актриса. 
Дүйім жұрт алдында өмірбаянын ашық жария етуге бел буған актрисаның 
репликаларында жасандылық жоқ. Бірінші орынға я театрды, я шаңырағын 
қоярын білмей, толғанып сөйлейтін актриса өз кәсібін айрықша қадірлейді. 
Әйел ретінде жеке басының тіршілігін өнер жолына тәркі еткен актрисаға 
қарап, түрлі ойларға шомасың. Ол, бір жағынан, өнердің жанкешті құлы 
тәрізді. Сахна құдіретіне бас иеді. Ал сәтті ойыннан кейінгі толассыз қол 
шапалақтаулар, құшақ-құшақ гүлдер, табынушы-көрермендер ілтипаты акт-
риса тұлғасын біршама өзгеше ракурста танытады. Тәкаппарлық бар 
бойында. Дегенмен мұның өнер адамына жарасымды табиғи қасиет екені де 
рас. «Театр, репитиция, үй. Гастрольдер. Он төрт фильмге түстім. Оның 
тоғызы басты рөл, бесеуі қосалқы. Театр репертуарының көпшілігінде 
орталық кейіпкерді орындаймын», – деп тізбелейтін кейбір мәліметтер өз 
атағына, қабілетіне, тіпті сұлулығына сенімді Айгүл Асанованың кәсіби 
шеберлігімен қоса, шалқып сөйлейтін, айналасына жоғарыдан көз тастайтын 
актерге тән мінез-қылықтарының қия-қалтарыстарын да шарлап өтеді. 
Актриса театр үшін кей кездері адам ретінде отбасылық бақытыңнан бас 
тартуға тура келетінін өкінішпен мойындайды. Ағынан жарыла ақтарылып 
отырып: «Мұның бәрі айтуға жеңіл-ау!.. ал, күнделікті өмірде!.. Айтыс, 
тартыс, бақталастық, қызғаныш, көре алмаушылық… Ой, несін айтасыздар, 
кейде бәріне қолды бірақ сілтеп, қарапайым, жай ғана әйел болғың келеді», – 
дейді Айгүл. Бақталастардың күңкіл сөзінен, әділетсіздіктен қажыған 
Асанова «бәріне бірақ қолды бір сілтеп», театрсыз өмір сүріп те көреді. 
Бірақ: «Театрсыз өткен сол бір жарым жылдың ішінде жынданып кете жаз-
дадым. …Мен театрсыз өмір сүре алмайды екем. …Тіпті есік күзетуші 
болсам да театрдың ішінде жүрсем екен деп армандадым», – дейді кейіпкер. 
Сахна ғұмырын өмірлік мұратына айналдырған әйел театрды құдды бір 

103 
қасиетті храмнан кем көрмейді. Бірде көрерменін сұлулығымен, талантымен, 
өнерімен сүйіндірген актриса тәкаппар да асқақ кейіпте биіктен көрінеді, 
бірде өмір ауыртпашылығы оның еңсесін жаздырмай, тығырыққа тіреп, тық-
сырады, сынайды. Осылайша Айгүл Асанова драма барысында күйлі сезім 
құшағында бейнеленеді. Әлде түс, әлде қиял екені беймәлім жағдайда айтыл-
ған келесі сөздер, шын мәнінде, бүгінгі ұлттық өнердің хал-ахуалынан сыр 
шертері анық: «Сіз кедей елдің актерісіз. Сіз жасаушы емессіз, сіз – 
орындаушысыз. Ал, орындаушыға бәрібір, сізден не талап етсе, сөз соны 
орындауға үйренгенсіз. «Өнер адамы мұқтаждықта өмір сүруі керек» деген 
қағида Сіздің санаңызға әбден сіңіп қалған. …Сіз патриотизм рухында тәр-
биеленген адамсыз. Жоқшылық пен мұқтаждық құрсауында биік өнеріңізді 
өлермендікпен өрге сүйрей беріңіз, жасай беріңіз…». Ирониямен аяқталатын 
ішкі толғаныс сахна өнерпаздарының бүгінгі таңда жалаң патриотизмнің 
арқасында ғана «өнерлерін өрге сүйреп» келе жатқандығын аңғартып, бір 
салмақты ойға қозғау салады. Шығармаға арқау болған идеяның бір ұшын 
қашан да ұлт мәселесімен сабақтастыратын драматургтың қазақ ұлттық 
театрының бүгіні мен келешегі жайлы толғамды пікірлері Айгүл мен 
режиссер Самат диалогтарында біршама өрбіген. «Бұл жерде не қызық 
қалды? «Ел үшін, ұлт үшін, халық үшін!» Бәрі жалған сөз, жалаң ұран! Ел 
үшін егіліп жүрген ешкім жоқ. Шетелде еден сыпырушы болсаң да бұл 
жердегіден он есе артық өмір сүресің», – дейді Самат. Өнерге коммерциялық 
көзқараспен қараудың белең алғандығы туралы өкінішті жайттар – бүгінгі 
мәдениет пен өнердің басындағы ахуал. «Мен қазақ театрының қазақ тілінде 
сөйлейтін актрисасымын. Тіл – виолончель емес, ол экспортқа шыға 
алмайды. Мен қазақ сахнасында туылдым, қазақ сахнасында көз жұмам». 
Намысшыл актриса өнерін саудаға салғысы келмейді. Елде етек жайып бара 
жатқан кедейлік, тапшылық, нарық заманының қоғамдық санаға салқын 
әсерін тілге тиек ете отырып, актриса өнер саңлақтарының ақша, атақ, бедел 
мен абырой үшін шетелге кетіп жатқандары жөнінде ызаға булығып, тебірене 
сөйлейді. Режиссері әрі күйеуі Саматтың «Ертең қазақ театрының ешкімге 
керегі болмай қалса қайтесің?» тәрізді қыңыр сауалына жауабы әзір. Бұдан 
әлдеқайда ертеректе келісім жасасып, Италияға аттанғалы отырғанын 
«қойнындағы жарынан» жасырған Саматтың арамдығына қайран қала оты-
рып, Айгүл ашына тіл қатады: «Онда ең соңғы қазақ көрерменіне ең соңғы 
ойын көрсететін актриса мен боламын!». Жоғары пафоста айтылған сөздер 
Асанованың жасандылықтан ада, шынайы отаншыл тұлғасын алға тартады. 
2011 жылдың сәуір айында қазақтың М.О.Әуезов атындағы академиялық 
драма театрының сахнасында премьерасы болып, тұсауы кесілген жазушы 
Дулат Исабековтың жаңа туындысы авторлық нұсқада «Шың басындағы 
шындық» деп аталыпты. Сахна төрінен «Жаужүрек» деген атпен өнерсүйер 
қауымға ұсынылған драма – осы. С.Мұқановтың «Балуан Шолақ» повесінің 
желісі бойынша жазылған драмада Д.Исабеков атақты Балуанның өнерпазды-
ғымен бірге ірі қайраткерлік тұлғасын да айшықты бейнелеуге күш салыпты. 
Оқиға Қызылжар қаласындағы жыл сайын өтетін әйгілі жәрмеңкенің нағыз 

104 
қызған шағын суреттеуден басталады. Ел аузындағы соңғы жаңалық: 
жауырыны жерге тимеген атақты Қордабай палуанды бір емес екі рет 
жыққан Баймырзаұлы Нұрмағамбеттің жеңімпаз атануы. 
– 
Көрікті екен! Келісті екен! 
– 
Өзі ән айтып, ән шығарады екен! 
– 
Оны айтасың, бәйге аты бар, құс алып, аң да аулайды екен. 
– 
Ойбай-ау, он төрт жасында көкжал қасқырмен айқасып, қақаған суықта 
терісін сыпырамын деп жүріп төрт саусағын үсітіп алған жігіт қой бұл! – деп 
жарыса сөйлеген базаршылардың полидиалогы көп жайдан хабардар етеді. 
Жәрмеңке алаңында жүргендердің тамсаныс, таңғалыс сезімдерімен берілген 
репликалары Нұрмағамбет тұлғасын айқындай түсіп, бірқатар биографиялық, 
характерологиялық, портреттік мәліметтермен үстейді. «Өнерім мен өмірім 
халқымдікі. Бәйгеден бір сабақ жіп те алмаймын!» дейтін сом тұлғалы, 
дархан мінезді, кеңпейіл жігіт бірден-ақ көрерменнің сүйіспеншілігіне 
бөленеді. 
Қым-қуыт тартысқа құрылған драманың бел-белестерінде Балуанның нар 
тұлғасы ұтымды детальдармен толықтырылып, ірілене түседі. Жалпы 
көлемді шығармадағы ірі-ұсақты ситуациялардың баршасы тікелей 
кейіпкердің айтулы өнерпаздық қырларын, елі үшін басын қатерге тіккен аза-
маттық тұлғасын ашуға қызмет етеді. Ғалия сұлуға бір көріп, ғашық болуы, 
сүйіп қосылған жары Балқаштың қызғаныш сезімі, атамекені Қайрақтыға 
Сыздық болыстың қиямпұрыс әрекетімен переселендердің көшіп келуі, ояз 
қызы Тәнейжан-Татьянаны тұтқынға (кепілдікке) алуы тәрізді жеке басының 
шырғалаңдары драмада халық мүддесімен астарласып, тамырлас өрбіп оты-
рады. Драмада махаббат, күрескерлік тартыстар, адал достық тақырыптары 
күрделі логикалық формада көркем көрініс тапқан. Ең бастысы, сахнаға 
сұранып тұрған драмалық шымыр тартыс орын алған. «Шың басындағы 
шындықтың» басты кейіпкері Балуан болғанымен, бұдан өзге кейіпкерлердің 
де бейнелері бедерлі шыққан. Әсем әнін сала келіп, дүйім жұрттың алдында 
балуанның иығына шапан жауып кететін Ғалия – батыл әйел. Ел сөзінен 
именбей, жігіттің сұлтанына теңеуге лайық азаматқа құрметін, ризашылық 
сезімін, көңіл хошын қысылмай келіп, әдемі қалыппен жеткізген Ғалия 
Балуанды я қиял, я өң екені беймәлім, ерекше көңіл-күйге бөлеп, ғайып 
болады. Хор қызындай көрікті, батыл, тосын мінезі келіншектің жана-
рындағы ынтызарлығы Балуанды да бейжай қалдырмайды. Балқаш болса – 
Балуанның осыдан бір жыл бұрын ұзатылғалы отырған жерінен алып қашып, 
өзі сүйіп қосылған жары. Жақында сәбилі болмақ, бірақ әлі некелері 
қиылмаған. Балқаш соған назданады. Балқаш – азаматына лайық қайсар, 
ашық мінезді, ақылды әйел. «Сыздық болыс Қайрақтыға переселендерді 
қаптатып әкеле жатыр» деген хабар жеткенде, Балқаш: «Ел дүрлігіп жатқанда 
Балуан Шолақтың әйелі жан сауғалап жата алмас», – деп, күйеуімен бірге 
атқа қонады. Балуанның бұдан кейінгі басына қара бұлттай үйірілген қиын 
шақтарында Балқаш жан жарының мұң-зарын бірге бөліседі. 

105 
Драматургтың отаршылықта өткен жылдар жайлы авторлық пайымы айқын. 
Ұлттың тағдыр-талайы бақай есепшіл Сыздық секілді болыстардың, күйсеуі 
мен жусауын әйелдері ғана дөңгелете шешетін орыс ояздарының қолында 
болғаны драмада ашық суреттелген. «Зарлаған ел мен жылаған бала-шағаның 
атынан» арызданып, әділет іздеп келген Балуанды Долгоносов цирк оқуына 
Омбыға жібергелі отырғандығын айтады. Долгоносовтың әйелі Елизавета 
мен Тройцкийдың қазақтарды «жабайы халық», «түз тағысы» деп, шімірікпей 
балағаттауы Балуанның ызасын үдете түседі. Сөзі далада қалған Балуан енді 
басқаша амал-әрекеттерге көшеді. Аяулы бойжеткен Татьяна – 
Долгоносовтардың жалғыз перзенттері, көздерінің ағы да, қарасы да сол қыз. 
Демек, буынсыз жерге пышақ ұрып, тығырыққа тіреудің, сөйтіп дегенін 
орындатудың жалғыз амалы да сол қызға байланысты. Талайлардың жауыры-
нын жер иіскеткен Балуан мен оның досы Ақылбайға Татьянаны алып қашу 
қиынға соқпайды. Осыдан кейін шың басындағы оқиғалар орын алады. Оязға 
жазған хатына жауап күтумен өткен ұйқысыз түндер, «қарақшы» боп 
көрінген қазақ балуаны мен үркек балапан сияқты бейкүнә, жаны таза Татья-
наның бір-бірін жақын тануларына мүмкіндік береді. Драманың айрықша 
лирикалық сипаттағы эпизоды осы шың басында суреттелген. Оқиға орын 
алған көркем кеңістік пен сюжеттік-композициялық ыңғайдағы шарықтау 
шегі, яғни әрекет динамикасының ең жоғарғы нүктесі логикалық тұрғыда 
сәйкес келген. Осының өзі шығарманың айтар ойын асқақтата түседі. 
Балуанның: «Менің өз оқуым бар, сенің өз оқуың бар. Мен арабша жазам, сен 
орысша жазасың… Әр адам, өз ұлтының үрдісінде ер жетуі керек»; «Сенің 
жолың шіркеуге апарады, менің жолым мешітке апарады», – деп, Татьянаға 
қарата айтқан сөздері автордың этномәдени таным-түсініктерге екпін түсіре 
сөз кестелегендігін айқын аңғартады. 
Жалпы соңғы жылдардағы драмалары Дулат Исабековтың ұлттық 
таным-тәрбие мәселелері төңірегінде көп толғанатындығын байқатады. 
Қандай тақырыпта қалам сілтесе де, халқының келешегін көкейден 
шығармайтын қаламгердің әр туындысы келелі ой-толғамдарымен, кесек 
бітімімен, көркемдігімен бағалы. Драматург жазушының соңғы кезде жазған 
«Бақыт құсы», «Мұңлық-Зарлық», «Мұрагерлер» секілді туындылары ком-
мерциялық бағыттағы арзанқол өнерсымаққа үйірсектеп сырт айналған 
қауымды қасиетті театрға қайта қауышуға жол ашып, эстетикалық нәрімен 
көрерменнің көзайымына айналды. Оның таңдаулы драмаларының 
отанымызда ғана емес Ресей, Башқұртстан, Татарстан, Корей театрларында 
қойылуы алаш асыл сөзінің мерейін үстем етті. 

жүктеу/скачать 1.27 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: