Ќазаќстан республикасы білім жєне ѓылым министрлігі

332 
түсіндіру [383, 75-101
б.
] кезең ерекшелігі болып табылады. Ал, 
«шыншыл ертегілерді», яғни тұрмыс-салт ертегілерін іштей: салт 
ертегі, күлдіргі ертегі, аңыз ертегі, күй аңызы деп төртке бөліп 
талдауы т.б. –бәрі қазіргі фольклортану ғылымы талаптарына сай 
келмейтіні анық. Дегенмен жалпы ертегілерге берілген М.Әуезов 
анықтамалары, 
сипаттаулары, 
талдаулары, 
олардың 
классификациялары т.б.- бәрі де ғылыми талапқа сай жазылған. 
Кітапта қаралатын келесі фольклор жанры- ол батырлар жыры.
Онда: «Қобыланды батыр», «Қарасай-Қази», «Ер Тарғын», «Қамбар», 
«Алпамыс», «Ер Сайын» жырларындағы басты-басты бейнелер 
топтамасы ғалым Қ.Жұмалиев тарапынан таптық тұрғыда жан-жақты 
талқыға түсті. [383, 102-169
б.
]. 
Ғалым Қ.Жұмалиев қазақ халқының ауыз әдебиеті еліміздегі бай 
әдебиеттің бірі десе, оның ішіндегі ең көбі де, көлемдісі де мол 
мазмұнды, көркемінің бірі батырлар жыры деп атап көрсетеді. 
Мәселен ғалымның: «Қай елдің болсын ауыз әдебиеті ең ескі өмірден 
қалған мұрасы ғана емес, бір кездердегі сол халықтың білім, өнері, 
тарихы, діні, нанымы, тәлім-тәрбие құралы болып, толып жатқан
сипаттары өз бойына сыйғызып, көп жұмысты бір өзі атқарған
дәуір кезеңдері болды. Көп елдерде батырлар жыры тек әдебиеттік
мұра ғана емес, тарихтан да елес береді. Өйткені, батырлар 
жырының, көбінің негізінде тарихи оқиғаға жататыны да болады»,-
деген ой-пікірі, батырлар жырына берілген дұрыс сипаттама болды 
[383, 103
б.
]. Ал, бұл айтылғандарға қарап, батырлар жырын тарих 
деп қарауға болмайтыны, онда тарихпен бірге халық қиялы 
тудырған көп жайлар қосылатыны, мұнда көріктеу әдістерінде
ақиқат шындықтан гөрі ертегілік әсірелеу, үлгі өрнектер басымырақ 
болатыны т.б.- бәрі Қажым Жұмалиев тарапынан дұрыс айқындалған. 
Еңбекте қазақ халық ауыз әдебиетінің ішіндегі ең көбі де, 
көлемдісі де, мол мазмұнды, көркемдігі жоғарысы да батырлар жыры 
екені; онда ескі наным, ертегі, мифологиялық көзқарастар араласа 
жүретіні; елдің өзі қадірлейтін азаматтық қасиеттерді кең түрде 
көрсете алған мұра да батырлар жырында екені; жырлардың 
қоғамдық, халықтық идеялық мазмұны да бүгінгі күннің тілек-
мақсатымен үндес келетіні; батырлар жырының бір құндылық жағы,
ерлердің ішкі сырын терең алып, қайтпас ер, жауына қатал, еліне 
мейірімді, сөзіне ісі сай, ар-намысқа берік ерекше мінез, өнегелі ісі 
бар адамдар етіп көрсететіні; батырға адал жар, ақылгөй серік болу 
мотивтерінің негізі, тілегі отаншылдық идеяда жататыны т.с.с. –бәрі 
ғалым Қ.Жұмалиев еңбегінде дұрыс бағаланған. 

333 
Сондай-ақ жас буынды елдік, ерлік идеясына бөлеп, тербететін 
де; ескіден қалған мұра неғұрлым қымбат болса, зерттеу де оп-оңай 
болмайтыны да; бір кітап, не бірен-саран зерттеу еңбектерімен үзілді-
кесілді қорытындыға келе қою мүмкін еместігі де; жырды 
зерттеушілердің алдында толып жатқан қиыншылықтар бар екендігі 
де; алдымен жырдың ең алғашқы варианттары жазылып қалған ескі 
жазба деректердің жоқтығы да; олардың кеш жазылып, кейінгі кезде 
ғана басылып шыққандығы да; түрлі нұсқаларды салыстыра 
тексерулер арқылы олардың түп нұсқасын тауып, кейінгі түр-
варианттардың қаншалық қоспа екенін айыру қажеттігі де т.с.с.- бәрі 
де сол тұстағы эпостанушы ғалымдар назарынан тыс қалмағаны қазақ 
фольклортану ғылымының жеткен жетістігі болды.
Сонымен қатар жалпы халық ауыз әдебиетін, оның ішінде 
батырлар жырын басқа елдердің фольклорының дамуларымен 
байланыстырмай, жалаң, тек өз әдебиетіміздің шеңберінде тексерудің 
аздық ететіні, оның нақтылы ғылымдық зерттеу әдісі болмайтыны;
сондықтан салыстыра зерттеу әдісі негізгі әдіс болу қажеттігі, әсіресе, 
көршілес, туыстас елдердің әдебиетінде кездесетін вариантттармен
біздегі нұсқаларды салыстыра зерттеу мезгілі жеткен мәселенің бірі 
екендігі т.б.- бәрі де ғалым назарында болған. 
Сөйтіп, салыстыра зерттеудің мақсаты: әр жырды, үлгіні 
таңбалап,мынау мынаныкі, анау ананыкі еді деу ғана болмау керек;
қай нұсқа қай елде толық сақталғанын; түпнұсқасы кімде; қай елдегі
нұсқасы неғұрлым көркем екенін, т.с.с. ерекшеліктері қайсы; қалай 
сақталынып келгенін т.б. ажыратумен қатар, қанаттас елдерде барын 
ортаға салып, салыстырғанда ғана толық нәтижеге жету мүмкіндігі 
т.с.с. сөз болады.
Ендеше әр жырдың түрлі варианттарын өзара салыстырып, 
олардың басқа да көршілес елдердегі нұсқаларымен қатар қойып, 
мазмұнын, сюжетін, кейіпкерлерін, олардың іс-әрекеттерін, тілін, 
стилін т.б. кең түрде, терең түрде зерттей келіп, түр, мазмұн т.с.с. 
жақтарындағы әр алуан ерекшеліктердің тарихи-әлеуметтік сырларын 
ашу арқылы, қазақ фольклортану ғылымының өрістеп дамуына ат 
салысу т.с.с. – бәрі де сол тұстағы фольклортанушы ғалымдардың 
алдында тұрған басты міндеттерінің бірі болды. 
«Қобыланды батыр» жыры дегенде, еңбекте оның алты нұсқасы 
беріліп, олардың сюжеті, кейіпкерлері, іс-әрекеттері т.б. өзара 
салыстырылады [381, 106-129 
б.
]. Сондай-ақ жырда кездесетін жауға 
бірнеше батырдың бірігіп аттану мотиві орыстың батырлар жырында 
да жиі кездесетіні т.б. ғалым Қ.Жұмалиев тарапынан ескеріледі. 

334 
Еңбекте жырдың: Марабай; Мергенбай жыраудың; Ақтөбе 
облысы Қобда ауданының тұрғыны Айса Байтабынұылының; халық 
ақыны Нұрпейіс Байғаниннің, ғалым В.В.Радловтың нұсқалары т.б.
жеке-жеке қарастырылған. Олардың ішінде: «Қобыланды жырының» 
бір үзіндісін- Ы.Алтынсарин жариялағанын; Марабай нұсқасы 1913 
жылы, Ә.Диваевтың нұсқалары т.с.с. 1922 жылы басылым көргенін 
ескеруі т.б. – бәрі де ХХ ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ 
фольклортану ғылымында фольклорлық мәтіннің жазылынып алыну 
және жарияланым көру паспортын толтыруға келгенде, оған
немқұрайды қарамай, оны ғылыми түрде іске асыра бастау жетістігін 
дәлелдейді.
Жырдың Қобыланды, Қараман, Құртқа, Қарлыға, Тайбурыл т.б. 
тәрізді бейнелері талданғанда, өзі тектес образдармен, өзі тектес 
нұсқалармен т.б. салыстырыла қарастырылған. Одан әрі жырдың 
құрылысы, тілі, т.б. әдебиеттану тұрғысынан дұрыс сарапталған.
Мәселен, Қобыланды бейнесі дегенде ғалым: оның халықтың 
сүйікті батырларының бірі деумен бірге, батыр ерлігін, мықтылығын 
айқындау үшін, оны басқа батырмен салыстыру, сонымен шендестіру 
тәсілін қолданғаны дұрыс нәтиже берген. Одан әрі батырдың ерлігі, 
соғыс әдісін жақсы білетін айлакерлігі, жауынгерлік жағы да сөз 
болады. Сондай-ақ Қобыландының алған бетінен қайтпайтыны, 
ақкөңілділігі, аңқаулығы, әрі үй-ішін, әрі елін сүйетін адам ретінде 
суреттелуі діттелуі т.б.- бәрі де ғалым Қ.Жұмалиевтің фольклорлық 
образдарды талдау барысында әдебиеттану шарттарын орындағанын 
дәлелдейді. 
Міне, осы жоғарыда келтірілген әдіс-тәсілмен «Қарасай-Қази», 
«Ер Тарғын», «Қамбар», «Алпамыс», «Ер Сайын» тәрізді батырлар 
жырлары өзара салыстырыла, өзіндік ерекшеліктері ескеріле, азды-
көпті паспорттық деректерімен бірге т.б. сараланады. Тек «Ер 
Сайын» жырының 1923 жылы Мәскеуден шыққан нұсқасы сөз 
болғанда, жырды шығарушы белгілі ғалым А.Байтұрсынов есімі 
көрсетілмеуі т.б.- кезең ерекшелігін, сол тұстағы ғылымдағы
қиындықты көрсетеді. 
Ал, осы төртінші бөлімге қатысты берілген материалдар тізімінде 
Қазақ ССР Ғылым Академиясының Тіл және әдебиет институтының
қолжазбалары ішінде сақталған 24 жыр нұсқасының аттарымен, қай 
папкада орналасқандығымен қатар, кімдердің қай жылдары жинап 
тапсырғандары т.б. тәрізді деректердің бір жерде жинақталып берілуі 
- бәрі де ғалымдар, жас зерттеушілер үшін баға жетпес қазына,
дерек, ақпарат көзі болғаны сөзсіз. Кітаптың әр бөлім соңынан
осындай анықтамалық дерек көздерінің бірге берілуі, сөз жоқ, қазақ 

335 
фольклортану ғылымында тұңғыш рет іске асты. Ал, бұл қазақ халық 
ауыз 
әдебиетінің 
толыққанды 
мазмұндалған 
ғылыми 
библиографиялық көрсеткішін дайындауға негіз болғаны анық.
Сондай-ақ бұл берілген тізімде қазақ фольклорын жинаушылар 
қатарында, белгілі ғалымдар: Ә.Диваев, М.Ж.Көпеев, А.В.Васильев, 
Ғ.Мұстафин т.б. есімдерімен бірге Марабай, Мергембай жыраулар, 
Н.Байғанин, Мұрын Сеңгірбаев, А.Байтабынов, А.Хангелдин т.с.с. 
тәрізді ақындардың да аты-жөндері қамтылуын да қазақ 
фольклортану ғылымының даму үстінде екенін айқындаған көрсеткіш
ретінде бағалауға болады. 
Кітаптың бір бөлімі фольклордың келесі жанры- «Ғашықтық 
жырларға» арналған [383,170-288
б.
]. Ғашықтық тақырыбына 
құрылған қазақ жырлары сюжеттері көптігіне; бірқатары ерте 
заманнан бері жасалып, халық аузында сақталып келе жатқанына 
ғалым М.Әуезов көңіл бөледі. олардың қазақ елінің шаруашылық, 
қоғамдық тұрмысының әр дәуірдегі өзгешелігінен туғандығын
ескертеді. 
Сонымен қатар қазақтың халық әдебиетінде сюжеті шығыстан 
келген сүйіспеншілік хикаяларының аз еместігі, шығыстан келген
сюжеттердің бір қатары «Мың бір түн» сияқты үлгілерден алынғаны 
да т.с.с. сөз болады.
«Қозы Көрпеш-Баян сұлу» жыры сөз болғанда: алдымен үлгінің 
қазақтың ғашықтық жырлары ішіндегі ертеректен келе жатқан, әрі 
халық арасына кең жайылған түрі екені; бұл нұсқаның бір түрі 
башқұрт тілінде 1812 жылы Қазанда басылғаны; жырдың 16 нұсқасы
бар екендігі; жалпы жырдың жариялану тарихы т.б. ғалым М.Әуезов 
тарапынан жан-жақты сараланған [383, 171-192
б.
]. 
Жырдың қысқаша мазмұны берілумен бірге олардың әр нұсқасы 
өзара салыстырылып, өзгешеліктері мен ұқсастықтары ескеріледі, 
ондағы бейнелер азды-көпті талдауға түседі, жыр бойында кездесетін 
халықтың әдет-салттары т.б. сарапталынады, үлгінің тақырыптық-
идеялық жағы композициясы, көркемдік ерекшеліктері де т.б. сөз 
болады. Сондай-ақ жырда тұрмыс-салт өлеңдерінің қоштасу, естірту,
жоқтау, арыздасу сияқты түрлерінің көп кездесетіні т.с.с. ескертілген.
Бұл бөлімде одан әрі сөз болатын «Қыз Жібек» [383, 193-206
б.
], 
«Айман-Шолпан» [383, 207-217
б.
], «Наурызбай-Қаншайым» [383, 
217-227
б.
] жырлары да жоғарыдай әдебиеттану тұрғысынан талдауға 
түседі. Атап айтқанда, тақырыбы, идеясы, сюжеті, композициялық 
құрылымы,тілі, 
көркемдік 
ерекшеліктері, 
бейнелер 
жүйесі
әдебиеттану шарттарына сәйкес қаралған. Сондай-ақ әр нұсқада 

336 
кездесетін жер-су, оқиға, адам аттарының т.б. тарихи негізімен қатар, 
халықтың тұрмыс-тіршілігі, әдет-ғұрпы да сөз болды. 
Жалпы еңбектің әр бетінде түрлі ғылыми сілтемелер орын алған. 
Онда сілтеме кімдікі, оның қай еңбегі екендігі, баспасы, нақты жылы 
мен беттерінің көрсетілуі т.б.- бәрі сол тұстағы қазақ 
фольклортанушы ғалымдарының ғылыми еңбекке қойылатын
талаптарды орындағанын танытады.
Сонымен бірге бұл жырлар таптық талаптар тұрғысынан біржақты 
мансұқталған. Мәселен, жырда кездесетін әмеңгерлік, жесірлік әдет-
салттар әйел теңсіздігінің көзі болған қырсық заң саналып, Кеңес 
өкіметінің әміршілдік идеологиясы тұрғысынан орынсыз жазғыруға 
ұшыраған. 
Фольклордың сөз болған келесі жанры- айтысқа келгенде ғалым 
М.Әуезов мынадай анықтама береді: «Айтыс өлеңдері, қазақ ауыз 

жүктеу/скачать 2.24 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: