Ќазаќстан республикасы білім жєне ѓылым министрлігі

322 
біраз жұмыстар атқарғанын жазады. Бұл бағытты іске асыру жолында 
туындаған олқылықтар, жетіспеген шалалықтар, зиянды теріс саяси 
бағыттар өз әсерін тигізгенмен, ғалым жалпы қазақ әдебиет тарихы 
ғылымдық қалыптану жағынан қарағанда, орыс мәдениетінің 
ғылымдық әдебиет тарихын жасау тәжірибесінен үлгі алып, үйреніп 
өскенін діттеген.
Бұл кезде қазақ фольклортану ғылымында методологиялық негіз 
ретінде марксизм-ленинизм ілімі алынды. Фольклорды тек таптық
тұрғыда қарастыру, буржуазиялық ғалымдар әдістерінің тек 
қателіктерін сараптау, фольклористиканың басты міндеті фольклорды 
тап тартысы құралы ретінде зерттеу екендігі т.с.с. сол тұстағы 
коммунистік партия үстемдігімен, кезең ерекшелігімен түсіндіріледі. 
Осы орайда еңбектің кіріспесінде фольклорға қатысты терминдердің, 
олардың өзіндік ерекшеліктерін т.с.с. жан-жақты саралауы, оның туу 
себептерін түсіндіруі т.с.с.- бәрі де сол тұстағы қазақ фольклортану 
ғылымының жеткен жетістігі екенін атап өткен жөн.
Сонымен қатар Кеңестік жүйедегі ғалымдар фольклорды әр 
замандағы, әр кездегі тап тартысының әрі айнасы, әрі мықты құралы 
ретінде қарастырды. Фольклорға әр заманның жыршысы, ертекшісі, 
ақыны т.б. өз табының көзқарасын енгізіп отыратыны сөз болады.
Фольклорды әр заманда әр тап өзіне құрал етуге тырысатыны, сол 
арқылы халыққа өзінің салт-санасын жайып, ықпал үстемдігін 
жүргізіп отыруға әрекеттенетіні- бәрі сөз болды. Одан әрі қазақ 
фольклорын жазып алу, жинау, зерттеу тарихы ХІХ ғасырдың орта 
кезінен басталады дей отырып, ол кезде Россияның қазақ даласын 
өзіне отар ел есебінде қосып алуды аяқтағанын да сөз етіпті. Сондай-
ақ қазақ даласының табиғатын, байлығын, қазақ халқының тарихын, 
шаруашылық, әлеуметтік тұрмысын, тілін тексеруге т.б. түрлі 
экспедициялар, талай жиһанкездер, ғалымдар т.б. ат салысқаны; жер-
жерде Россияның географиялық қоғамдары ұйымдастырылғаны, ол 
қоғамдар түрлі газет, журнал, жинақ шығарып тұрғаны; сол 
басылымдарда ғалымдардың өздерінің жинаған, тапқан, жазған
материалдарын жариялап отырғаны т.с.с.- бәрі шолу түрінде
сипатталады [383, 23-24
б.
]. 
Ал, қазақ фольклорын әрі жинап, әрі жариялап, әрі зерттеген 
белгілі ғалымдар ретінде Ш.Ш.Уәлиханов есімі аталғанда: туған 
жылы, ортасы мектепте қалай дәріс алғаны, ол жөнінде орыс 
жолдастарының пікірі, қазақтың ескі мұраларын жинаумен, жазумен
шұғылданғанда кімнен жинағаны көрсетіледі. Олардың өз кезегінде 
орыс тіліне аударылуы, кіммен хат алысқаны, қай жерлерге саяхат 
жасағаны, жинаған фольклор үлгілерінің көбі жоғалып кеткені, бізге 

323 
қандай еңбектер жеткені, қырғыз жыры «Манасты» зерттеуі т.с.с.- 
бәрі де Ш.Ш.Уәлихановтың фольклортанушылық қызметінен құнды 
ақпарат береді [383, 24-26
б.
]. 
Академик В.В.Радлов есімі аталғанда, еңбекте ол шығысты 
зерттеуші ғалым, түрік тілдері мен түрік әдебиетінің маманы ретінде 
дәріптеледі [383, 26-28
б.
]. Сондай-ақ ғалымның: ондаған жылдар 
бойы Сібірге, Алтайға, Орта Азияға экспедициямен шыққаны; ол 
жерлердің 
этнографиясын, 
антропологиясын, 
археологиясын, 
фольклорын зерттегені сөз болады. Осының негізінде өзінің әйгілі 
«Түрік рулары ауыз әдебиетінің нұсқалары» аталатын үлкен-үлкен он 
бір том тұратын кітаптарын шығарғаны; жинақтың түгелдей үшінші 
томы тек қазақ халқының ауыз әдебиеті нұсқаларын құрайтыны 
жазылған. Сондай-ақ бұл жинақта қазақ фольклорының барлық 
жанрлары қамтылғаны, халық жырлары бөліміне- ескі өлеңдер, бата, 
қыз тойы үстінде айтылатын өлеңдер, жоқтаулар, айтыс, бақсылар 
сарыны, батырлар жыры, тарихи жырлар, ертектер енсе; кітап сөздері 
бөліміне- дастандар, аңыз әңгімелер, діни ғұрып-әдет өлеңдері т.б. 
кірістірілгені назар аудартады. Ал, айтыс бөліміне-5 нұсқа, батырлар 
жыры бөліміне- 4 нұсқа, тарихы жырлар бөліміне- 2 нұсқа т.с.с. 
қамтылғаны – бәрі де ғалым В.В.Радлов жинағының маңызын 
арттыратыны сөзсіз.
Сондай-ақ белгілі ғалымдар: Г.Н.Потанин [383, 28-29
б.
], 
Ә.А.Диваев [383, 29-30
б.
], Мәшһүр Жүсіп Көпеев [383, 30
б.
] 
еңбектері сөз болғанда, көбінесе олардың қазақ фольклорын 
жинаудағы, 
жариялаудағы, 
зерттеудегі 
фольклортанушылық 
қызметтеріне көңіл аудартады. Демек қазақ фольклортану ғылымы 
негізін қалауда аталған ғалымдар еңбектері зор екені біраз қамтылған. 
Кітаптағы материалдар халық ауыз әдебиетінің жанрлық принципі 
бойынша 
құрастырылып, 
жанрлардың 
шығу 
мерзімімен 
байланысты(әдет-ғұрып өлеңдері, ертегілер, эпос, айтыс, тарихи 
жырлар) ретімен берілген. Демек жанрларды шығу мерзіміне қарай 
қарастыру үлгісі тұңғыш рет осы еңбекте іске асуы, сөз жоқ, қазақ 
фольклортану ғылымының жеткен жетістігі болды. Кітаптың соңғы 
тарауы кеңес фольклорына арналған. Ал, С.Сейфуллиннің халық ауыз 
әдебиетіне арналған кітабында мұндай тарау атымен жоқ. 
Демек Қазан төңкерісіне дейін қазақ халқының «әдебиет 
өрнектерін» жинауда, оларды баспа жүзінде жариялауда, онан соң, ең 
алғаш ғылыми түсініктер беруде орыс ғалымдарымен қатар қазақ 
ғалымдары, немесе қазаққа қатысты тарих, тілді зерттеушілер: 
Ш.Уәлиханов, В.В. Радлов, Г.Н.Потанин, Ә.Диваев, М.Ж.Көпеев т.б. 
еңбектерінің сарапталуы т.с.с. құптарлық іс. Бұлардың әрқайсысының 

324 
қысқаша өмірбаяндық деректері, қазақ фольклорын жинаудағы, 
жариялаудағы, зерттеудегі еңбектері т.б.- бәрі алғаш историография 
деп қарастырылды. 
Кітапта салтпен байланысты өлеңдерді, яғни тұрмыс-салт 
жырларды [383, 35-57
б.
]. фольклордың ұсақ түрлері дей отырып,
Б.Кенжебаев оны іштей төртке жіктеді. 1) мал шаруашылық туралы 
өлеңдер; 2) дін салт өлеңдері (наурыз, бақсы сарыны, бәдік, арбау, 
жалбарыну, жарапазан); 3) үйлену салт өлеңдері (әдет, салт, 
тойбастар, жар-жар, сыңсу-жұбату, бет ашар); 4) мұң, шер өлеңдері 
(қоштасу, естірту, көңіл айту, жоқтау) т.б. 
Міне, мұндағы дін салты өлеңдері, үйлену салт өлеңдері, мұң-
шер өлеңдері алғаш рет М.Әуезовтің «Әдебиет тарихы» (1927) 
кітабында қарастырылса, ал мал шаруашылық туралы өлеңдер 
С.Сейфуллиннің «Қазақ әдебиеті» (1932) кітабында тұңғыз сөз
болғаны белгілі. Ендеше фольклордың осы тұрмыс-салт жырларын 
жазу барысында Б.Кенжебаев аталған еңбектерді қарастырған. Сөйтіп, 
ғалым Б.Кенжебаев жоғарыдағы М.Әуезов пен С.Сейфуллин 
еңбектерінің ұтымды жақтарын ала отырып, бірін-бірі толықтыру 
мақсатында біріктірген тәрізді.
Салт өлеңдері дегенде зерттеуші: а) мұнда әңгімеге, оқиғаға өріс 
ашар ұзақ сөздер болмайды десе; ә) арнаулы бір салттың шартын 
орындау ретінде ғана айтылатынын, оның кез- келген елдің
фольклорында болатынын т.б. сөз етеді. Ал, дін салтынан туған 
өлеңдерде тек үстем ортаның, дін басылардың халық санасына 
таратып сіңіретін ұғым, нанымдары, дін нанымдары т.б. орын алған 
дегенге келтіреді. 
Міне, осы тұста Бейсембай Кенжебаев салт өлеңдеріне мынадай 
анықтама береді: «Бұның көбі арнаулы салтты орындау ретінде 

жүктеу/скачать 2.24 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: