Ќазаќстан республикасы білім жєне ѓылым министрлігі

337 
Ақындар айтысына мысал ретінде: Шөже мен Кемпірбай, Сүйімбай 
мен Күңбала қыз, Жанақ пен Түбек, Біржан мен Сара, Омарқұл мен 
Тәбия, Жамбыл мен Құлмамбет, Тоғжан мен Қожамбет, Әсет пен 
Ырысжанның айтыстарынан т.с.с. үзінділер келтірілген.
Сондай-ақ бұл айтыс бөлімінде «Совет ақындарының айтысы» да 
сөз болады [383, 257-265
б.
]. Мұнда Қазан төңкерісінен кейінгі: 
Жамбыл, Шашубай, Нұрпейіс, Доскей т.б. тәрізді ақындардың 
айтысынан үзінділер келтіріліп, талданған. Бұл орайда айтыстарда 
көтерілген мәселелердің Кеңестік идеологияға сәйкестігі, қазақ 
мәдениетіне И.В.Сталиннің қамқорлығы; онда жаңа жұртшылық пен 
социалистік отан мүддесі жырланғаны; екпінді еңбек, қала мен 
колхоз, 
еңбекші 
жұртшылық, 
социалистік 
құрылыс 
т.с.с. 
тақырыптарының дәріптелгені т.с.с. жетістік ретінде марапатталған.
Қазақ фольклорының зерттеу жағынан кенже қалып келген жанры 
ретінде, еңбекте одан әрі шешендік сөздер сөз болады [383, 267-299
б.
]. Ә.Мәметова пікірінше: «Әдеби мұраның қай түрінде болсын 
шешендік сөздер ұзақ ойдың қорытындысы, тұжырымы болып 
көрінеді. Халықтың ғасырлар бойы жасаған шешендік сөздері
өмірдің талай асауларынан өтіп, бізге жеткен»,- дейді [383, 267
б.
]. 
Жалпы Қазан төңкерісінен кейінгі қазақ халық ауыз әдебиетінің
кештеу қарастырыла бастаған саласы шешендік сөздер екендігі мәлім. 
Халықтың ғасырлар бойы жасаған шешендік сөздерін кім айтқанын, 
қай заманда пайда болғанын, ол үлгілердің де ауыздан-ауызға 
көшетінін, олардың халықтың өзімен бірге өмір сүретінін, көбінің 
ұмытылып жоғалатынын, бірқатары заманына сай жаңа мазмұн, жаңа 
пішін алып, құбылып өзгеретінін, т.б.-бәрін ғалым Ә.Мәметова дұрыс 
айтқан. Сондай-ақ шешендік сөзге әуес болған арнаулы жаттаушылар 
шығып, үйреніп, оны белгілі жағдайда таратып отыратыны, олардың
белгілі адамдардың атына байланысты келетіндері де бар екендігі сөз 
болады. Ал, оларды айтушылардың өзгертіп айтулары арқасында
алуан нұсқалы болып кездесетіні т.б. – бәрі де шешендік сөздердің 
өзіне тән ерекшеліктері екені дұрыс айқындалған. 
Кітапта шешендік сөздер әрі шешендік толғау, әрі шешендік дау 
ретінде екіге жіктеліп қарастырылған. Шешендік толғауға 
жаратылыстағы қоғамдық қарым-қатынастардағы олған өзгеріс- 
құбылыстарға қарай көптеген тәжірибелерді қорытып толғаған сан 
алуан ақыл, нақыл сөздер, мақал, мәтелдермен қабысып жатқан
көптеген тақпақ, тұспал сөздер жатқызылған. Сонымен бірге онда 
ойды көп сөзбен дәріптемей, қысқа тұжырым арқылы аңғарту. айту 
үстінде мәніне қанығып, өмір тәжірибесімен пысықтаған, қорытқан 
ұғымның нәтижесі есебінде ұсынылатыны ескеріледі. Одан әрі аз 

338 
сөздің ішіне көп мағына сыйғызу. жаратылыстың сыр, жұмбағын ашу, 
қоғам өміріндегі саяси-әлеуметтік қайшылықтарды, кедергілерді жеңу 
үшін айтылатыны сөз болады. Шешендік сөздердің дені адамға, сол 
адамның төңірегіне арналғаны; негізгі тақырыптары елін, елге еңбек 
еткен ерін-сүюшілік, басқаға тәуелді болмау, үлгілі іс етіп, өнеге
көрсетумен бірге оның әділдік-әлсіздік, білімділік-надандық т.б. 
тартысы төңірегінде өрістейтіні, шешендік сөздердің мазмұн 
түкпірінде көпшілік қамы жататыны т.б.- бәрі де таптық мүдде 
тұрғысынан түсіндірілген [383, 268-272
б.
]. 
Шешендік дау дегенде, оның әр түрлі дауға арналып айтылатыны,
ел мен ел егестері, ел ішіндегі ұрыс, жанжалдар, жер дауы, жесір 
дауы, құн, барымта мәселелері қарастырылатыны, шешендікпен, 
шеберлікпен келістіру, бітістіру мақсатында айтылатыны т.б. дұрыс 
көрсетілген [383, 272-277
б.
]. Ал, үстем тап өкілін жақтап, дауды 
соның пайдасына шешкен билерді халықтың әжуа, сықақ т.б.
ететініне де ескертіледі.
Сондай-ақ шешендік сөзге тән нәрсе: көбінесе қара сөз бен тақпақ 
араласа жүруді, қара сөздің өзі белгілі ырғақпен айтылатынын, 
олардың нақыл сөз, мақал-мәтелдермен қабысып жататынын, 
жаратылыстағы заңдылықты әр түрлі әдіспен, қоғам өміріндегі 
құбылыстармен шебер байланыстыру жүретінін шешендер дәл табуы 
екендігі көрсетілген. Одан әрі шешендердің өз сөздерін ойда жоқ 
жерден тауып, қарсы адамның аузын ашырмай сөзден ұтуға 
тырысатыны айтылып, көлем жағынан да, сөйлем құрылыстары 
тұрғысынан да өте ол үлгілердің тұжырымды келетіні дәл анықталған. 
Ал, мазмұн жағынан олар, көбінесе ұзақ ойдың жиынтық 
қорытындысы болып келетіні; айтайын дегенін ұштап, ерекшелеп, 
айқындап көрсету үшін бір-біріне қайшы нәрселерді алыстан әкеліп 
жанастыратыны дұрыс тұжырымдалған. 
Қазақтың мақал-мәтелдері де ғалым Б.Шалабаев тарапынан жеке 
қарастырылған [383, 282-288
б.
]. Негізінен мұнда мақал-мәтелдерге 
қатысты анықтама берілмесе де, оның ел арасына көп таралғаны,
халық даналығының ең құнды мұрасы екендігі тұңғыш айтылады.
Сонымен бірге бұл үлгілердің шаруашылық жағдайдың, қоғамдық 
құбылыстың, табиғат құбылыстарының, адам баласының әлеуметтік
шындығынан туындағаны, онда қалың елдің тіршілігі, талабы да 
неғұрлым кең көрінетіні дұрыс сараланған.
Сондай-ақ ғалым Б.Шалабаев мақал-мәтелдердің мың жылдар 
бойы халық жасаған мұрасы десе, онда әр дәуірдің ұрпақтары өз 
түсінігіне сәйкес түрлі өмір құбылысына өзінше баға беретінін дұрыс 

339 
байқаған. Сондай-ақ бұл үлгілерде, қазақ елінің басынан кешкен
тарихи кезеңдерінің ізі, сүрлеуі жатқанын дұрыс жазған. 
Мақал мен мәтел арасындағы айырмашылық дегенде, ғалым 
ерекшелік олардың түрінде емес, мазмұны мен тақырыбында 
екендігін, әр елдің күн көрісі, тіршілігі, тұрмыс-салты, әдет-ғұрпы
мақал мен мәтел төркініне әсер ететіні дұрыс ажыратқан. Мақал-
мәтелдерде ел қамы, береке, тірлік, батырлық т.б. мәселелері 
дәріптелетіні, мақалда тағлым берерлік, ырғағы бар, тәжірибеде көп
қолданылатыны бейнелі, қысқа нақыл сөйлемдер жиі кездесетіні,
олардың көлемі біркелкі болмайтыны ескеріледі. Сондай-ақ онда аз 
сөзбен терең ойды түсінікті түрде кесіп айту ерекшелігі дәл 
анықталған. Ал, мәтелде жанамалап айтылған көмескі ишара басым 
болып отыратыны сөз болады. Демек ғалым Б.Шалабаев мәтелдің
мақалдан айырмашылығы мағынасы ашық болмай, ишарамен
жеткізілетіндігінде, әрі сөйлемнің толымсыз болып келуінде екенін 
дұрыс байқаған.
Жұмбақ жанрын сараптаған ғалым Әлкей Марғұлан [383,289-297
б.
]: «Жұмбақ әрқашан болжал түрінде айтылады. Жұмбақ мереке 

жүктеу/скачать 2.24 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: