81
Қатты қара күйе қоздырғыштары –
Tilletia туысына жататын, ӛзара
бір-бірінен тек телиоспораларының
морфологиялық ерекшеліктері
бойынша ғана ажыратуға болатын, саңырауқұлақтар. Олардың ішінде
жиірек кездесетін түрлері
T. caries Tul. (=T. tritici Wint.) және
Т. laevis
Kuehn (=T. foetida). Олармен қатар сирек болса да
T.triticoides Savul. және
T. intermedia Gassner түрлері де кездеседі (14-сурет). Қазақстан
территориясында алғашқы екі түрі кездеседі: республиканың оңтүстік
ӛңірінде
T.caries санырауқұлағы кең таралған, ал
Т. laevis – солтүстік
облыстарда кездеседі. Ауру қоздырғыш телиоспоралары бip-бipiнeн
морфологиялық
ерекшеліктері
бойынша
ажыратылады.
T.caries
саңырауқұлағының споралары шар тәрізді, қауызы торлы, түсі ашық
немесе қара-қоңыр, диаметрі 14-25 мкм.
Т. levis саңырауқұлағының
споралары бұрыс пішінді, қауызы тегіс, қара қоңыр түсті, диаметpi 15-23
мкм.
Егінді ору, әсіресе бастыру кезінде залалданған дәндер оңай
жарылып, нәтижесінде телиоспоралар шашылып,
сау дәндердің бетіне
түседі. Споралардың кӛбін әсіресе дәнек айдары тұтып қалады. Сепкен
кезде тұқымдармен бipгe топыраққа түскен телиоспоралар кӛктеп түтікше
тәрізді базидия түзеді, одан бүршіктеніп 4-12 базидиоспоралар түзіледі.
Соңғылары бip-бipімeн қосылып, инфекциялық жіпшеге айналып, ӛскінді
залалдайды. Жіпшумақ ӛсімдік бойымен диффузды таралып, ӛсу конусына
жетіп, ӛсімдіктің жапырақтарына, сабақтарына және масақтарына тарайды.
Алайда сырт кӛзге залалданған ӛсімдіктің сау ӛсімдіктен айырмашылығы
байқалмайды. Тек дән түзу кезеңінде жіпшумақ қарқынды ӛсіп,
дәннің
орнына телиоспоралардың қара түсті споралы массасы түзіледі. Дәннің тек
сыртқы қауызы ғана ыдырамаған күйінде сақталады.
Бидайдың бұл қоздырғышпен залалдануы алғы дақылы қатты қара
күйе кеселіне ұшыраған бидай болса, топыраққа түскен телиоспоралары
арқылы жүруі де мүмкін. Алайда топырақта қатты қара күйе
телиоспоралары ұзақ сақталмайды. Топыраққа түскеннен соң споралар тез
кӛктеп шығады да, топырақ микроағзаларының әрекетінен ұзақ сақталмай
2-3 апта ішінде ӛледі. Сондықтан жаздық бидайдан соң күздік бидайдың
себу мерзімін таңдағанда осыны естен шығармаған жӛн.
Тұқымның бұл дертке шалдығуының тағы бір жолы –
қолданыста
болған техникалық құралдар (сепкіштер) мен құрал-саймандар (қаптар,
күректер т.б.) да болуы мүмкін.
Дақылдың бұл қоздырғышпен залалдану қарқындылығы топырақ
температурасы мен ылғалдылығына байланысты. Телиоспоралардың ӛсіп-
ӛнуіне ең қолайлы жағдай – топырақтың салыстырмалы ылғалдылығы 40
%, температура деңгейі 10-15°С. Сондықтан да күздік бидайды тым кеш,
ал жаздық бидайды тым ерте себу олардың қара күйе ауруына шалдығуына
ықпал етеді. Тұқымның себу тереңдігін дұрыс сақтамауда дақылдың
ауруға тӛзімділігін тӛмендетеді.
82
Қара күйе кеселімен залалдануы нәтижесінде ӛсімдіктің суыққа
тӛзімділігі тӛмендейді,
егістік сиреп, масақта дән орнына қара күйе
қалташықтары түзіледі.
Достарыңызбен бөлісу: