Л. Н. Гумилев атындағы ЕҰу хабаршысы



Pdf көрінісі
бет3/13
Дата13.03.2024
өлшемі1.28 Mb.
#495224
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   13
хикм адамдық пен мұрать

Зерттеу әдістері
Мақалада өмірбаяндық, герменевтика-
лық, филологиялық-деректанулық Һәм әде-
би-мәтіндік талдау, салыстырмалы-тарихи 
әдістері басшылыққа алынды. 
Талқылау
Ел дамуы мен руханият өрістеріне жіті 
ден қойсақ, арғы арналарда жасаған - Әл-Фа-
раби, Қ.А. Ясауи, М.Қашқари, Ж.Баласағұн, 
бертіндегі – ақын-жыраулар мұрасы, би-ше-
шендер өнері, XIX-XX ғғ. ақын-әнші, сал-сері, 
ұстаз-ғалым, қаламгерлер шоғыры – адам-
дық мұратты, ақыл-парасатты, ақиқат-әділет-
тілік бағытын, жауапкершілік жүгін, дін-діл 
жайын, парыз-қарызды, білім-ғылым ісін
адамгершілік жолды, тарих пен таным тоғы-
сын, тәлім-тәрбие мәнін, сыйластық сырын 
кең түрде сөз етті.
Осы орайда, есімі мен еңбегі бүкіл түркі 
жұртшылығына кеңінен мәшһүр Қожа Ах-
мет Ясауидің шығармашылық мұрасы адами 
мұраттарды ардақ тұтып, имандылық нұрын 
жалпақ жұртқа жеткізген ағартушы, жаңа со-
пылық ағымның көрнекті өкілі һәм діни қай-
раткері ретінде бегілі болды.
Ақиқатында, Қ. А. Ясауи Қазақстанның 
Түркістан өңірінде, Сайрам қаласында туып, 
Йасы кентінде тұрған. Әлем жұртшылығы 
– Ясауи деп танып, құрмет тұтты. Өмірі мен 
кезеңін, шығармашылық мұрасын кең түрде 
танып, зерттеп-зерделеп, ондағы ақиқат мәні-
не ден қойды. Бұдан байқалатыны: «Қожа Ах-
мет Иасауи – түркістандық ғұлама...«Диуани 
Хикмет» атты еңбегінде өзінің Түркістанда 
туғандығын білдіріп отырады...
Иасауи хикметтерінің мәні, философиясы-
ның өзегі – адам» [2, 424-425]. 
Жасынан зерек, сергек болып өскен – Яса-
уи әкесін үлгі-өнеге тұтады. Өмірге, еңбекке 
құштарлығы ерте білінеді. Әкесінің сауатты 
һәм ақындығына жас кезінен-ақ мән береді. 
Сайрам имамы – Арыстан бабтың алдын 
көріп, тәлім-тәрбие алады. Бұхарға барып, 
сопылық бағытта білім алып, ізденіп-оқып, 
өзін жан-жақты дамытады. Софылық бағытты 
ұстанады. Адамдық істі ардақтайды. Адамгер-
шілік, жасампаздық, мейірімділік, ізгілік, сый-
ластық сырына ерекше мән береді. Діни-со-
фылық жолдың, бағыт-талаптарына адалдық 
танытады. Адамшылық жолды, имани-руха-
ни әлемді жаны қалайды. Өмірде осы бағытты 
таңдайды. Аллаға сыйынып, оның қасиеті мен 
құдіретіне мән береді. Өмір тағылымы мен 
пенделік-тіршіліктің, қырлы-сырлы сипатта-
рын айқындайды. Діни-фәлсапалық бағытты 
ұстанып, Ислам жолына түсіп, осы жайттар-
дың анық-қанығын танытатын біліми-ғылы-
ми еңбектерге, дәстүр мен дінге, тарих пен 
таным арналарына, өмір тағылымына ден 
қояды. Өмір сапарында - 73 жас жасаған Қ.А. 
Р.С. Тұрысбек


136
№ 1(142)/2023
Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ Хабаршысы. 
Филология
 сериясы 
ISSN: 2616-678Х, eISSN: 2663-1288
Ясауидің басына бастапқы тұста – Қарахан 
үкіметі күмбез орнатқанымен, Шыңғыс хан 
шапқыншылығы тұсында (XIII ғ.) бұзылып, 
жарамсыз күйге түсіп, қирайды. Бұдан кейін 
даңқты тұлға Ақсақ Темір күмбезді жаңғыр-
тып, жаңадан салады. Әулиелік орын – маңы-
зды сипатқа ие болады. Архитектуралық мәні, 
мәдени-рухани һәм көркемдік-эстетикалық 
әсер-ықпалымен де алыс-жақыннан келген 
ресми адамдарға, туристер мен жалпы жұрт-
шылыққа айрықша қызығушылық туғызып, 
көңіл толқынын тербеп, жан құбылыстарына 
мейірім шуағын шашып, нұрын төгіп, көркем 
қасиеттерді меңгеруге мол мүмкіндіктер бе-
реді. Маңыздысы, оның басты еңбегі – «Диу-
ани Хикмет» Жаратушыны тану мен құрмет 
тұту, Аллаға сиынып, оның қасиет-құдіретін 
білу, ақиқат мәнін ашу, адамшылық жолға 
адалдық таныту ісін сөз етеді. 
Қ.А. Ясауидің өмірнамасы, шығар-
машылық мұрасы көптен айтылып – жазылып 
һәм зерттеу нысаны етіліп келеді. Ақиқатын-
да, Қ.А.Ясауидің «Диуани хикмет» («Даналық 
сөздер» - «Хикметтер») еңбегі Қазанда (1889, 
1902), Ыстамбұлда (1901), Ташкентте (1902, 
1911) бірнеше рет жарық көрді.
Бұл бағытта, әсіресе Ресей шығыстанушы-
лары – Е. Э. Бертельс, А.Н. Самойлович, С. Е. 
Малов, А.К. Боровков, Ә. Наджиб, түрік оқы-
мыстысы - Ф. Куприлизаде, өзбек ғалымда-
ры - Э. Рүстемов, Н. Маллаев, И. Хаққұлов, 
қазақ зерттеушілері - М. Жармұхамедов, Ә. 
Дербісәлі, М. Мырзахметұлы, С. Дәуітов, М. 
Шафиғи, Х. Сүйіншәлиев, А. Қыраубайқы-
зы, Ә. Жәмішұлы, И.Жеменей, Кенжетай Д, 
Б. Қорғанбеков т.б. біліми-ғылыми тұрғыдан 
танып-талдап, зерттеп-зерделеп, кең түрде 
қарастырды. Осы орайда, ақын-ағартушы, 
қайраткер Һәм қаламгер М. Дулатовтың Таш-
кентке бара жатып, Түркістанға түсіп, хазірет 
Сұлтанға зиярат еткендегі алғашқы әсері бы-
лай беріледі: «...Қожа Ахмет Яссауи хазірет-
лері хақында сөйлеген Һәм халыққа тараған 
неше түрлі кереметтер жалғыз қара халық 
пен саудагерлерді ғана емес, заманындағы 
қаҺармандарды да өзіне тартқан...
Түркістанның мұнша атақты шаҺар бо-
лып, замандағы хандар көз тігіп әрқайсысы 
өзіне қаратып алуға қан төгіп, тарих жүзін-
де белгілі орын алуға себепші болған Қожа 
Ахмет Яссауидің бейіті Һәм оның үстіне ор-
натқан мешіт – белгі екені мағлұм болды» [3, 
229, 231].
Асылы, адам әлемі мен асыл мұраттарын 
адамгершілік қағидаттарына негіздеп, ақиқат 
жолын ұстанған – Қ.А.Ясауидің өмір тарихы, 
отбасылық құндылықтары да ғибраттық-өне-
гелік қырларымен мәнді. Негізінен: «Ахмет 
Йассауи – Түркістан қаласының тұрғыны. Өз 
кезіндегі сауатты, білімді адамның бірі. Жа-
сынан исламдық тәрбие алған, діни мистика-
ны жақтаушы ақын. Ол - софылық идеядағы 
поэзияның көрнекті өкілі. Оның бізге мәлім 
шығармасы – «Диуани Хикмет» атты діни 
уағыз, ғибрат өлеңдер жинағы. Туған және 
тұрған қаласы Йасы (Түркістан) атымен өзі 
де Йассауи атанып кеткен. Оның ата-бабала-
ры Қарахан мемлекетіне қызмет етіп, Сайрам 
төңірегінде мекендеген адамдар» [4, 128]. 
Жас кезінен исламдық тәрбие алып, со-
фылық идея бағытында болғаң Қ. А. Ясауидің 
соңында қалған мұра-мирастарында ақиқат 
жолы, адамгершілік мұраттар, жан құбылы-
стары айқын аңғарылады. Мұның өзі профес-
сор М. Мырзахметұлы айтқанындай: «...Ясау-
идің өзін жан ғылымының көшбасшысы, сол 
ілімнің ғалымы ғана емес, оза шапқан хакімі 
болуы себепті де, Әзірет Сұлтан аталып кет-
кені жай нәрсе емес» [5, 11].
Елдік тарихнамаға ден қойған тұста, Тұран 
жерін мекен еткен түркі жұртына ғұламалық 
қырларымен, кемеңгерлік қасиеттерімен, 
ақын Һәм рухани ұстаз болған Қ.А.Ясауидің 
шығармашылық мұрасының алтын діңгегі 
мен асыл өзегі – Ислам дінінің қағидаттарына 
адалдық танытып, ақиқат жолы мен софылық 
идеяға басымдық береді. Анығында: «Иассауи 
«Диуани Хикмет» («Хикметтер») кітабының 
XV-XVI ғасырларда жазылған көшірме-қол-
жазбасы кеңестер заманына дейін Қазан
Ташкент қалаларынан бірнеше рет басылып 
шығып, халықтың рухани сусынына айналған. 
Жергілікті халық кітаптың үзінділерін ба-
ласын әлдилеп отырып жатқа айтатын еді. 
Кеңес өкіметінің кезінде кертартпа идеологи-
яны насихаттайтын кітап ретінде саналып, оқу 


Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   13




©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет