ПӘнінің ОҚУ-Әдістемелік кешені 5В072800– «Өңдеу өндірістерінің технологиясы» мамандығы үшін ОҚу- әдістемелік материалдар

Зақымдану бидайда ашық формада тірі жәндіктендің бидай аралық кеңістікте болуы мен түсіндіріледі.

Зақымдануы бидайдың жабық формада – тірі зақымдағыш шикі бөлек дәндерде болады.

Жәндіктермен зақымдалған деп, егер бидайдың іші немесе сыртындағы тұқымды толық немесе жарты бөлігін кемірсе, қабатын, эндоспермнің бүлінуі болса, өлі немесе тірі зақымдағыш бидайда бар деп саналады.

Ашық түрде бидайдың жәндіктермен, биттермен ластануы. Қабатты анализ алуда орташа үлгі бойынша әр қабаттан бөлек алынған және ластануын үлгі бойынша анықтайды, онда ең көп мөлшерде зақымдағыштар болады. Сосын орташа үлгіні өлшемді, диаметрі 1,5 және 2,5 мм тесікті ситадан өткізеді. 2 мин. Аралығында 120 айнымалы қозғалыс минутына немесе механикалық әдіспен мазмұны бойынша құрылғыға беріледі. Егер бидай температурасы 5ºC төмен болса, алынған қалдық және кірісті 25-30ºC 10-20 мин. Қыздырады, онда өліп қалған жәндіктер тірілуі үшін. Диаметрі 2.5 мм сита тесігінің өткен шығын анализ тақтасына, өтінді сита тесік диаметірі 1,5 мм қара әйнекке, жұқа қабатпен себеді, 1,5 мм тесікті ситаны лупа арқылы қарайды. Осы себептен ұсақ зақымдағыштарды: күрішті ұсақшұрындыларды анықтайды. Өлі зақымдағыштарды, сонымен қоса тірі егіндік зақымдағыштарды сақтау барысында зиян келтіргіштерді лас араласпа деп алып, зақымдануын анықтағанда есепке алмайды.

Алынған тірі зақымдағыш санын есептеуді 1 кг бидайға. Битпен, ұзақшұрындылармен зақымданса, зақымдану дәрежесін орнатып, 1 кг бидайға есептейді.

14-кесте. Зақымдану дәрежесі

Қораптағы жүгерінің зақымдануын анықтауда әрбір оныншы початокты қысылған үлгіні мұқият лупамен қарайды. Початкадағы жүгеріні битпен ластанғанын анықтау үшін он початканы алады да, бір-біріне соғып, әйнекке тигізе отырып, әйнектегі битті лупа көмегімен қарайды. Жәндіктер мен биттер болса, олардың санын анықтайды.

Жабық түрдегі бидайдың зақымдануын анықтау. Жабық түрдегі бидайдың зақымдануын анықтау тесіктерді бояу әдісімен іске асады. Бидайды ұсақтау әдісімен зақымдануын анықтау өлшемді, 50 г массалы, орташа үлгіден алынады. өлшемдіден 50 бүтін бидай алынады, оны скальпи көмегімен соғып ұсақтайды. Ұсақталған бидайды лупамен қарап, ондағы тірі жәндіктерді санайды. 50 гр массалы өлшемдердің тесіктерін бояу әдісі арқылы ластануын анықтау орташа үлгіден алынған. өлемдіден 250 бүтін бидайды алып торға салып 1 мин. Суға салады, оның температурасы 30 ºC. Бидай ісиді, сонымен бірге оның тесіктері де үлкейеді. Сосын тордағы бидайды 20-30 ºC 1% марганец қышқыл калийға ауыстырады. Осыдан ол қара түске боялады. Артық краскадан айыру үшін бидайды суық суға салады. Оны фильтрлегіш қағазға салып, ондағы зақымданған бидай санын есептейді.

Қорытынды есептеу.

Жабық түрдегі зақымдануын анықтау мына формула арқылы іске асады:

Мұндағы, N3- зақымданған бидай саны, шт

n-анализ үшін таңдалған бидай саны, шт.
Қорытынды өңдеу.

Алынған қорытындыны рәсімдеу келесі арқылы іске асады. Егер бірінші қарастырылатын сан 5-тен аз болса, онда соңғы сақталатын сан өзгеріледі, егер 5-ке тең немесе үлкен болса, онда 1-ге үлкейеді. Анализ қорытындысын анықтауда карточкада салмағы, пайызы өзгеріссіз қалады. Қағаз жүзінде қорытындыны анықтау келесідей орындалады:

- бидайдағы битпен ұзақшұрындылар зақымдану дәрежесі;

- бидайда басқа да жәндіктер болса, 1 кг бидайдағы жәндік санын және зақымдағыш түрін анықтайды.

Осы бірқалыпты мөлшері келесі кестеде көрсетілген.

15-кесте. Ұн сұрыпындағы дәрумендер

Ұн сұрыпы	Дәрумендер
	В1	В2	РР
Жоғары	4	4	20
Бірінші	4	4	20

Қорыта келгенде, дәрумендер ұнның аз мөлшерде байланысты қиыншылық туындатады. Теңдеп ұнды анықтағанға байланысты. Жұмысшылар ПТЛ технологиялық бақылауды бір дәрумен және біркелкі барлық дәрумендерді бірқалыпты енгізуді жоғалтпау үшін көп көңіл бөледі. Барлық дәрумендер ұнды бір уақытта қорытады, сондықтан бақылауды бір дәрумен және біркелкі барлық дәрумендерді анықтауға болады.

Әдістемелік шарттар: Жұмысты 2-3 студент орындайды. Жалғастырушы 2 сағат. Витамин құрамындағы РР фотоэлектроколориметр (ФЭК), дәрумендер топтары В - флуориметрде анықталады. Қарапайым дәрумендер В₁ шектелген. Егер дәрумендер құрамында бірқалыпты 10%-дан көп жоғарлатпайды. Фактикалық дәрумендер санын ұнда есептеу жолымен анықтауға болады. Осыған дейін құрамындағы әрбір дәрумендер қоспасында көрсетілген.

Есеп мына формуламен есептелінеді:

Мұндағы, В - дәрумендер құрамы, мг 1 кг дәруменделген ұндар.

КВ - дәрумендер қоспасының құрамы.

С- дәрумендер құрамының дозирленген сандар.

М - дәруменделген ұнның көлемі, кг/сағ.

100 - қортынды есептеуге арналған коэффициент, %.

Алынған нәтижелерді салыстырып, МЕСТ 20239-74 ұнға арналған талаптармен салыстырып қорытынды жасайды.
Зертханалық сабақ № 11

Ірілігіне қарай ұн сапасын бағалау.
Жұмыс мақсаты: Практикалық зерттеулерді үйрену, ұнның ірілігін анықтаудағы әдістемелерді игеру.

Қажетті құралдар: Зертханалық себепші-анализатор жібекті елеуіш таңдалған №43,35,38,27 және металл маталы елеуіш №045 және 067.

Жалпы жағдай. Ұн ірілігі - маңызды көрсеткіштердің бірі, ол нан пісіру құндылықтарына әсер етеді. Ұнның бөліктеріне оның су сіңіру қасиеті тәуелді (ВПС), қант түзу қасиеті қамыр консистенсиясына әсер етеді, алу үрдісі, кеуектілігі және нан көлемі. Нан пісіруге арналған сұрыпты бидай ұнының бөліктерінің тіректі өлшемдері 60-100 мкм. Ірілік мекеменің ережесіне сәйкес диірмендегі технологиялық үрдісті жургізу, 2 елеуіштің көмегімен жүргізіледі: жоғарғы елеуіште пайыздық шығым анықталады; төменгі елеуіште пайызға өту. Елеуіш ұнының ірілігін бақылау үшін керек және кестеде берілген.

Әдістемелік нұсқаулар. Жұмысты әрбір студент жеке орындайды. Ұзақтығы 2 сағ.

16-кесте. Ұн ірілігінің нормативті көрсеткіштер.

18-кесте. Нан пісіруге арналған қара бидай ұны

Студенттер елеуіштерді резеңкелі дөңгелектермен елеу кезінде тазалау үшін таңдап алады. 100 г обойлы ұн және 50 г сұрыпты ұн өлшендісін жоғарғы елекке төгелі де себу - анализаторында 8 мин ұстайды, сосын аздап тоқылдатып елеуіште ары қарай 2 мин елеу жүргізіледі.

19-кесте. Ұн ірілігінің анализдік нәтижелері.

Елеу аяқталғаннан кейін жоғарғы елеуіштегі қалдықты және төменгі елеуіштен өткендерді 0,01 г нақтылы техникалық таразыда өлшейді де алынған өлшендіні % - дық мөлшерін анықтайды. Нәтижелерді ұн сапасы туралы құжатқа енгіземіз.

Ірілікті 3 рет қайталап анықтайды да орташа нәтижесін алады. Алынған нәтижелердің дұрыстығын әрбір ірілікті анықтаған кездегі ауытқулардың орташа көрсеткіштерін есепке алу. Егер ауытқу ±-10% жоғары болса, бұл көрсеткіштерді қабылдамайды д, қалған екі белгілері бойынша жаңадан орташа көрсеткішін алады.
Зертханалық сабақ № 12

Металломагниттік қоспаларды анықтап үйрену.
Жұмыс мақсаты: ұндағы металломагниттік қоспаларды практикада, тәжірибеде анықтап үйрену.

Құрал-жабдықтар: әрдайым магнит жүк көтергіш 12 кг кіші емес; тақтай сынамасы, аналитикалық таразы; өлшегіш сеткасы 0,3 мм бөлінген, үлкейткіш лупа 6-10 рет; құрылғы ПВФ (комплекте); құрылғы ПИФ; әйнек; сағат; қалақша.

Ұнның сапа көрсеткіштерінде ұнды өндіруінде бірқалыпты толығымен сәйкестіктер, стандарттар мен техникалық уақыт шарттары қарастырылған. Технологиялық процесінің кіріспесінде диірменде металломагниттік қоспасы 1кг ұнда 3мг - нан көп емес өткізіледі. Неге бөлек бөлімдегі мына ең көп қоспалар ленейлік өлшемдерді 0,3мм жоғарлатпау керек, ал бөлек бөлімдегі металл массасы, рудалар мен шлактар -0,4мг жоғарлатпайды. Металомагниттік қоспалар ұнды өңдеуде ерекше көңіл бөліп тұрады, олар жағымсызға келіп түскендерді магниттік бақылаумен салмақ жойғыш аппараты арқылы жойып отырады.

Ұнның анализінің құрамындағы металомагниттік қопалар 4-8 рет кезекте жүргізіледі. Азық-түліктер, құрамында жоғары нормалар металомагниттік қоспаларды өңдеуде қайтарады немесе қайтару керек.

Әдістемелік шарттар. Жұмысты әрбір студент өздігінен орындау керек. сағат ішінде орындалады. Ұнның анализіндегі құрамы металломагнитті қоспаларды таразыда массасы 1кг алынады. Металломагнитті қоспаларды бөлу үшін ПВФ құрылғы арқылы немесе қолмен бөлуге болады.

Қолмен бөлгенде магнитті жүккөтергіш ең аз дегенде 12кг алынады. Таразы тақтайшасына ұнды себеді, араластырып және қалыңдығы ең көп дегенде 5мм теңестіріледі. Магнитпен тігіннен және көлденең осындай үлгімен ақырын жүргізіледі, себілген ұнның тура ортасынан өтіп магниттің полюстерімен қамтылғаны дұрыс. (Ол өнімнің тура ортасынан өтіп тоқтайды, біраз ғана жанасуы тиіс). Металломагнит қоспаларының бөлшектерін ақ парақтың бетіне түседі. Сараптаманы 3 рет тексергеннен кейін анықтайды. Қайта тексерген сайын ұнды араластырады және жұқа етіп тегістейді.

Металломагнит қоспасын ПВФ құралымен инструкция бойынша анықтайды. Алынған металломагнитті әйнекке салып дәлдігі 0,2мг тексереді. Осыдан кейін қоспаның құрамын қарастырады. Ірі өткір бөлшектерді бөліп алады, әр бөлшекті өлшейді және ПИФ құралымен оның түзулік ең үлкен мөлшерін анықтайды. Өлшеуді 0,3мм өлшеулері бар тор арқылы қолмен жүргізеді, бөлшекті шаршының бір жағының бойына және үлкейткіш лупа арқылы қарайды. Бөлшекті ПИФ құралында өлшеу кезінде заттық әйнекке көшіреді. Құралдың үстелшесіне қояды және оны қосады. Бөлшектердің кескінін экраннан қарап анықтайды.

Жұмыстың орындалу тәртібі: ұнның сынамасынан металломагнит қоспаларын ПВФ құралымен немесе қолмен бөліп алады. Ары қарай аналитикалық таразыда өлшеп, 1кг ұнның ішінде олардың массасын мг-мен есептеп, нәтижелерді толық мг-санына дейін домалақтайды. Аса ірі металломагнит қоспалар бөлек өлшейді. Сараптама нәтижелері кестесіне енгізіледі. Оданда ірі сызықтық бөлшектерді ПИФ құралында немесе өлшеу ор және лупа арқылы өлшейді.
Зертханалық сабақ №13

Механикаландырылған құралдарды пайдаланып

бидайдың дән маңызының саны мен сапасын анықтау әдістері.
Жұмыстың мақсаты: тұтас тартылған бидайдан алынған қара ұн сұрыптамасынан және ауыз судан қамыр дайындауға, қамырды сумен жуып, кейінен жуатын судың артығын алып тастаумен және қалдықты өлшеу арқылы шикі дән алуға үйрету.

Бақылау жабдықтары және көмекші құрылғылар: дән маңызын жууға арналған құрылғы МОК-1 (МО-1М, МОК-2); зертханалық диірмен; қамыр илегіш; зертханалық таразы; құрғату шкафы; ылғалсорғыш; термометр; № 067 елеуіш; қоңыраулы сағат; сыйымдылығы 1 дм³ шыны аяқ; сүлгі; ауыз суы.

Жоғары көрсетілген метрологиялық мінездемелерді қамтамасыз ететін басқа да өлшеу құралдарын, жабдықтарын және аспаптарын пайдалану рұқсат етіледі.

Аспаптармен жұмыстарды, әрбір аспаптарға қоса берілетін пайдалану жөніндегі нұсқаулықтарға сәйкес жүргізеді.

Бақылау жүргізуге дайындау тәртібі

Дәнді диірменде тартуды дәнді тұтастай тартқанда № 067 сымды тордан елеуіштен қалқынды 1,0 % аспайтындай және № 38 жібек (немесе № 41/43 ПА полиамидті) елеуіштен өтуі 60-70 % шегінде болғандай жүргізеді. Тұтастай тартылған дәнді елеуді елеуіштерді тазалау үшін 4-5 резеңке дөңгелектерді қолданумен 1 минуттан кем емес уақыт ішінде өткізу керек. Ылғалдылығы 17% артық дәнді сынаған жағдайда және осындай дәнді тартатын диірменнің болмауы жағдайында, оны далада немесе дәннің 50+1⁰С артық емес қызуы температурасы жағдайында құрғату шкафы, термостат түрлі арнайы құрғату құрылғысында құрғатады. Тартылған дәнді әбден араластырады және 25,00 г өлшендіні өлшейді. Қамырды илеу және жатқызуға арналған, сондай-ақ дән маңызы дөңгелегін жуу және жатқызуға арналған судың температурасы 18-20⁰С деңгейінде болуы керек. Судың қажетті температурасы түрлі температурадағы суды араластыру жолымен ұсталады.

Суды шақтауды және қамырды илеуді су мөлшерлегіші бар У1-ЕТК қамыр илегіш (ол болмаған жағдайда су мөлшерлегіш ДВЛ-3 және қамыр илегіш ТЛ-1-75, ГОСТ 13586.1-68 бойынша пайдаланады) көмегімен жүргізеді.

Мөлшерлегіштегі лимбты реттеу арқылы талап етілетін су мөлшерін бекітеді (кестеге сәйкес) және оны қамыр илегіш кеспекке шығарады. Содан кейін тұтастай тартылған дән өлшендісін кеспекке салады, оны қамыр илегіш басының корпусына қосады және «Пуск» батырмасын басады.

Илеу басының автоматты түрде тоқтатылғанынан кейін кеспекті босатып алады және цилиндр түрде қалыптасқан қамырды шығарады, штифте және кеспекте қалған қамыр кесектерін алып жалпы массаға қосады.

Қамырдың біркелкі иленбегені жағдайында, оны кеспектен шығармай тұрып, қайтадан илейді.

20-кесте. Қамырды илеуге қажет су мөлшері

Өлшенді салмағы, г	Су көлемі, см3
25	14,0
30	17,0
35	20,0

Қамыр иленгенінен кейін, суланған арнайы құрылғымен 1,5-2 мм қалыңдықты пластина қылып жаяды және 10 минутқа жатқызыла тұруға суы бар сиымдылыққа (1 дм³кем емес) салады. Жатқызыла тұру аяқталғаннан кейін қамыр платинасын судан алып шығады, біртекті қалыпқа түскенге дейін қолмен 2-3 рет қысып дөңгелектейді, содан кейін 5-6 бөліктерге қолмен үзіп бөледі және құрылғының (МОК-1, МОК-1М, МОК-2) төменгі декасының дөңгелек ортаңғы бөлігіне алдын ала сумен ылғалданған жұмысшы камерасына салады. Ақаулы (өздік қызған, кепкен, өскіндеген және т.б.), үгіттелмелі, дән маңызы байланыспайтын бидай дәнінің дән маңызын анықтаған жағдайда жууды I нұсқа бойынша жүргізеді. Егер құрылғының тұтып алу елеуіштерінде дән маңызы өте көп қалса және процесс соңында жұмысшы камераны ашқан кезде дән маңызы үгітілген түрде (жгутқа қалыптаспаған) болуы байқалса, вариант жуу процесі кезінде бекітіледі. Жуылған дән маңызын құрғақ алақандар арасында бір рет қысады және өлшейді. Құрылғыдағы жұмысты әзірлеуші-завод нұсқаулығына сәйкес жүргізеді. Талданатын өлшендінің салмағы 30-35 г артық болған жағдайда 1 кезеңнің ұзақтығын 1 минутқа көбейтеді.

Бұл операцияны дән маңызының негізгі массасын жуғаннан кейін жүргізеді. Бұл үшін, тұтып алу елеуіштерінде (жоғары және төменгі) жинақталған кебек бөліктерін құрылғының төменгі декасына салады, камераны жабады және кебектерде дән маңызының қалқындыларының болуын бақылауды нұсқаулыққа сәйкес жүргізеді.

Тұтып алу елеуіштеріндегі кебектерді бақылау дән маңызының түйіршіктерінің толық сұрыпталғанына дейін жүргізеді. Егер кезекті алуда кебектерден дән маңызының түйіршіктері алынбаған жағдайда, онда бақылау процесі тоқталады.

Кебектегі бөліктерден жуылған дән маңызының түйіршіктерін кемарадан алып шығады, құрғақ алақандар арасында бір рет сығады, өлшейді және дән маңызының негізі массасына қосады.

Негізгі әдісте астықтың эндоспармасы мен қабықша түсі әртүрлі. Ұнның ақтылығы мен күлділігі экспериментальды жоғары өзара байланыстар түзетіліп құрылған.

Әдістемеде ұнның ақтығын жай және аз уақыт алатын әдісте күлділік анықталады. Сондықтан ұн-құрама зауыттарында оперативтік бақылау қатары арамшөптілігін ұнның ақтық көрсеткішін көрсетеді. Ақтықты лабораториялық қондырғыда бірқалыпты келтіруге болады. Сол сияқты қондырғылар дистанциондық бақыланады.

Лабораториялық қондырғыда фотометр ФПМ-1 өріс алғандығы мына қондырғының түп негізін интенсивтік түсті ағынмен салыстырсақ, эталондық үлгі және ұнды үстінен бақылауды шағымдайды. Ұнның ақтығы коэффициенттің бірлік қондырғы шкаласы жарық фильтрі СЗС-7 енгізілген. Ұнның сынағын арнайы обоймада толық орналастырып дайындайды.

Түсі мен ірі ұндардың қондырғыда көрсетіліп тұрғандай түзетуге тәуелді емес. Ұнның түсін сол сияқты ФПМ-1 приборда анықтайды, не үшін түсті фильтрлер СЗС-7 және ОС-14 қолданылады, сол сияқты номограмма арнайы көрсетілген. Ұнның ірілігін берілген анализде фракция құрамы айқындалады, келіп түсетін елеуіш №25 және шығу елеуіші №61.

Нормативтік берілгені кестеде көрсетілген. Анализаторлы жібек елеу аз дегенде 3 минутта жүргізіледі.

Құрамы төмендетілген фракцияның ірі ақтық көрсеткішін есеппен орналастырылған, есепте әрқайсысында толық 5% жоғары ұн сұрыпын біреуге бөлгенде, бірінші жартыдан және екіншіге - екі шкалаға бөледі. Ірі фракцияның ақтығын көрсету жоғары құрамын төмендетпейді.

Қыстық және жаздық қызыл бидай дәндерін (1 және 4 түрдің) 2 түр араласпалар және ақбидай дәндері (3 және 4 түрдің) әрқайсысына толық 5% араласпалар жатады.

Қатты және ақбидай дәндерді 5% жоғары шекті нормалар ұнның ақтығын жоғары және бірінші сұрыпты толық бөлгенде азаяды, ал екіншіден - біреуге бөлгендегі прибор ФПМ-1 шкалалары. Мына осы мемлекетте сапа бойынша дән қоспалары саналған түрде дәлелденген.

Ұнның ақтық нормасы ФПМ-1 құрылғы шкаласы кестеде көрсетілген.