Өзін өзі бақылаудың сұрақтары

1. Халықаралық сауда айналымындағы мердігерлік және халықаралық тасымалдау түсінігі

2. Халықаралық сауда айналымындағы мердігерлік және халықаралық тасымалдау маңызы

Ұсынылатын әдебиет

1. Комаров А.С. Правовые вопросы товарообменных сделок.М.,1994.

2. Лукашук И.И. Стороны в международных договорах. - М., 1996.

3. Розенберг М.Г. Заключение договоров международной купли-продажи товаров. М., 1991.

4. Садиков О.Н., Краснова Н.Л. Исковая давность в МЧП/ Российский ежегодник международного права.1992.

5. Шатров В.П. Международное экономическое право. - М., 1990.

6. Шмитхофф К. Экспорт: право и практика международной торговли.М.,1993

Тақырып 12. Халықаралық лицензиялық және сонымен байланысты шарттар. Франчайзинг

1. 
   Франчайзинг ұғымы
   
2. 
   Франчайзинг түрлері
   
3. 
   Қазіргі франчайзингтің даму ерекшеліктері
   

1. Тауарлық франчайзинг

2. Өндірістік франчайзинг

3. Іскерлік франчайзинг

       Франчайзи жетекші компаниядан өз тауарларын сол компанияның тауарлық белгісін қолдана отырып сату құқығын сатып алу арқылы бизнес жүргізу тәсілі тауарлық франчайзинг деп аталады. Франчайзер өзінің өнімін негізінен франчайзиға сатады, ал ол өз ретінде тек қана оның өнімін ғана сатып, осы тауарға ұқсас бәсекелестер өнімін сатпауы керек. Тауарлық франчайзинг барлық жерлерде жағар-май, автомобильдік тауарлар, гигиена құралдарын, сусындаржәне тағы басқа өнімдерді өткізуде қолданылады. Мысалы:  «TEXACO»,  « Chevron»,                                 « Procter&Gamble»,  «Coca-Cola».    

      Франчайзер франчайзиге тауарларды өзі (франчайзер, бас компания) жеткізетін немесе онымен келісу арқылы жеткізілетін шикізатты, материялдарды технологиялар мен жабдықтарды  пайдалана отырып, өзінің тауарлық белгісімен өндіру мен өткізу құқығын сатуды өндірістік франчайзинг дейміз. Франчайзердің франчайзиді құрал-жабдықтар, тауардбелгілерді пайдалану құқығы менрецептурасы және де өндіріс пен өнімді өткізу кезінде жалпы жарнамалық қормен жабдықталуы. Мысалы: «Дока-Пицца», «Довгань» компаниялары.

     Іскерлік франчайзинг —  жағдайында франчайзер кәсіпорын құрады және оны лицензиялық кешенмен қоса франчайзиге береді. Яғни, танымал фирманың қызмет түрі мен атауын ала отырып шағын кәсіпорынды ұйымдастыру құқығын сату. Яғни, франчайзер тауарлар мен қызмет сауда — саттығын сәйкесінше қамтамасыз ету жолымен (ноу-хоу) тауарлық белгілерді және қызмет көрсету белгілерін қолдану құқығына лицензия береді.Мысалы: «Mac Donald s» рестораны, «Алматы Құс» АҚ, Okan Inter – Continental мейрамханалық желілері жатады.

         Әлемдік тәжірбиеде франчайзингтің мынадай типтері қалыптасты:

1. 
   1.     Өндіруші мен бөлшек саудагер арасындағы франчайзинг.
   

2. Өндіруші мен көтерме саудагер арасындағы франчайзинг. Мысалы, «Coca — cola» және «Pepsi»  компаниялары өз концентраттарын , сусындарды өндіріп, бөтелкелерге құятын және бөлшек сауда орындарында сататын зауыттарға сатады.

3. Көтерме және бөлшек саудагерлер арасындағы франчайзинг.  Мысалы, ойншықтар сататын «Христиансенс» дүкендері.

4. Дистрбьютор және қызмет көрсету фирмасы арасындағы франчайзинг. Әлемнің көптеген елдерінде қызмет ететін «Mac Donald s» және оның кәсіпорындары франчайзинг жағдайындағы тиімді серіктестікті жүргізудің нақты мысалы бола алады.

             Франчайзингтің ерекшеліктері

Франчайзингбизнесиендерге кең мүмкіншіліктер береді. Ешқандайда тәжірбиені иемдебей, кішігірім капиталды игере отырып, ол бастау алған жерден тез арада қарқынды өріс ала алады.  Бірақ, бизнесті жүргізудің кез келген түрі сияқты, франчайзингтің де өз артықшылықтары мен кемшіліктері бар. Франчайзингтің тез дамуы мен кең таралу феномені мыналармен анықталады:

1. Франчайзерге, сонымен қатар мыналар бойынша франчайзи үшін де өзара табысты болып саналады.

2. Салық салыну базасының қысқаруы.

Франчайзер үшін артықшылықтар:

—         өткізу нарығының жылдам кеңеюі, сату көлемінің ұлғаюы мен бизнестің ауқымдық түрде таралуы;

—         шұғыл басқару қажеттілігін босатылуы;

—         меншіктік капитал салымдарының төмен деңгейі;

—         лицензияны сатудан түскен табыс;

—         франчайзи төлемі есебінен қосымша табыстарды иемдену;

—         меншіктік сауда желісі арқылы өткізубойынша шығындарды қысқарту;

—         жалданбалы жұмысшыларға қарағанда тәуелсіз бизнесмендер сәттілікке күштірек ынталандырылған. Франчайзер үшін кемшіліктер:

—         өзінің кәсіпорнына қарағанда франчайзидан алатын пайда деңгейінің төмен болуы;

—         франчайзи біреулерінің лайықты дәрежеде репутациясына сай келмеуі, сапаны лайықты бақылаудың болмау есебінен франчайзер өзінің репутациясына кесірін тигізуі мүмкін;

—         франчайзи қаржылық есеп беруінің шынайылығын бақылау қиыншылығы;

—         франчайзи бизнесі негізін жеткілікті жерде таңдау қиыншылығы

—         франчайзиді оқыта, үйрете отырып, франчайзер өзіне болашақта болуы мүмкін бәсекелесті даярлауы ықтимал;

—         жүйе ережесіне бағынбайтын франчайзимен қарым-қатынасты доғару мүмкіншілігінің болмауы;

—         коммерциялық құпияның сақталу қиыншылықтары;

 Франчайзи артықшылықтары:

 — шағын бастапқы капиталмен меншіктік істі бастау мүмкіншілігі;

 — дайын «қуыс», франчайзи франчайзермен жан-жақты сыналған, дайынбизнесті сатып ала алады;

- материалдар, шикізаттар, құрал-жабдықтар, жабдықтаушылар, өткізу жүйесі, жалпы жұмыс жүргізу әдістері мен тәсілдері турасында мазмұнды ақпаратты иемденетіннақты нұсқаулардың толық жинағын меңгеру;

- бизнес пен менеджментті жүргізу технологиясындағы франчайзер көмегі.

 Франчайзиде келесі кемшіліктерді қарастыруға болады:

—         қызмет ету бостандығының шектелінуі;

—         сервистік төлем;

—         қызмет етуде икемділіктің жетіспеушілігі;

—         франчайзер компаняға қатысты жағымсыз сипаттамалардың франчайзи-кәсіпорын үшін де тән болуы;

—         франшизаны иемденгенде құрылған жоспарлар ойдағыдай іс жүзіне аса бермейді.

                  Жоғарыда аталған себептерге байланысты қорытынды жасайтын болсам, елімізде франчайзингтің дамып, кең етек алуы келесі жетістіктерге жетелейді:

—         инвестицияның ішкі және сыртқы ағымын күшейтеді;

—         жаңа технологиялардың, құралдардың, бағалы ноу-хаулардыңпайда болуына септік етеді;

—         бар өндірістерді дамытып, және жаңа өндірістерді қалыптастыру, ол сәйкесінше, жаңа жұмыс орындарының пайда болуына әсер етеді;

—         шағын және орта кәсіпкерлік аясының кеңеюі мен бекітілуілуіне тұғыр болады;

—         жұмыс күшінің біліктілігін жетілдіреді;

—         елімізді сапалы тауарлар мен қызметтерге қанықтыруды жылдамдатады;

—         қазақстандық өнімді жаңа нарықтарға өткізуге мүмкіндік береді.

 Франчайзингтің дамуына, экономикадағы рөліне экономикалық талдау  Франчайзингтің дамуына экономикалық талдау

      Қазіргі кезде франчайзинг жүйесі арқылы шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту АҚШ-та, Еуропада жоғары дәрежеде дамуда. Халықаралық  франчайзинг ассоциациясының деректеріне сүйенсек,  қазіргі уақытта франчайзинг АҚШ-та ұдайы даму үстінде.  АҚШ-та   1500 франчайзерлік  жүйеде 350000 франчайзилік шағын және орташа сауда орындары дамуда. Ондағы франчайзингтік жүйе арқылы жылдық сатудың көлемі 1,5 трлн долларды құрайды. Саудада жұмыс істейтін кәсіпорындардың 40% -тен астамы франчайзингтік жүйемен жұмыс істейді (болжам бойынша, 2010 жылы олардың саны 50%-ке деін жетуі тиіс ). Саудадағы франчайзинг жүйесі АҚШ-тың Жалпы Ішкі Өнімінің 15%-тін береді.  Жалпы Ұлттық Өнімнің 60% астамын шағын және орта кәсіпорындары береді, олардың 50% астамы франчайзингтік жүйемен жұмыс істейді.  Басқа мемлекеттерде де, франчайзинг айтарлықтай дамыған,  мысалға Еуропалық Одақ мемлекеттерінде 4000-нан астам франчайзилік жүйелер бар, ол жерде 1,5 млн-нан астам адам жұмыс атқарады,  ал жылдық айналымы 120 млрд. доллардан асады.

1. 
   Франчайзинг ұғымы
   
2. 
   Франчайзинг түрлері
   
3. 
   Қазіргі франчайзингтің даму ерекшеліктері.
   

1. Комаров А.С. Правовые вопросы товарообменных сделок.М.,1994.

2. Лукашук И.И. Стороны в международных договорах. - М., 1996.

3. Розенберг М.Г. Заключение договоров международной купли-продажи товаров. М., 1991.

4. Садиков О.Н., Краснова Н.Л. Исковая давность в МЧП/ Российский ежегодник международного права.1992.

5. Шатров В.П. Международное экономическое право. - М., 1990.

6. Шмитхофф К. Экспорт: право и практика международной торговли.М.,1993
Тақырып 13. Халықаралық инвестициялар.

1. Халықаралық инвестициялар.

2. Инвестициялық портфель

Инвестициялық портфель деп – шетел компаниясына бақылау орнатуға мүмкіндік бермейтін,акциялар,облигациялар және капитал салымдарының басқадай түрлерін айтамыз. Инвесторлар пайданы тек бағалы қағаздар ережелеріне сәйкес ала алады.

Инвестиция теориясын ағылшын экономисі Дж.Кейнс өзінің «Еңбекпен қамту,пайыз және ақшаның жалпы теориясы» еңбегінде қарастырады,онда ол инвестицияны өндіріске жан бітіретін және тиімді сұранымның басты факторы ретінде анықтайды. Инвестицияның өсуі ұлттық табыстың ұлғаюына, өндіріске қосымша жұмыскерлерді тартуға ықпал етеді, яғни жұмыссыздықты жояды.Инвестицияның тиімділігін анықтау үшін оларды қол жеткен нәтижелермен салыстыру керек. Күрделі қаржыны тікелей нәтижесі болып негізгі қорды іске қосу болды. Ал, инвестицияның түпкі нәтижесі ұлттық табыстың өсуі болмақ.Инвестиция тиімділігінің артуы дегеніміз ең аз инвестиция  мөлшерімен нәтижесі бір өнімге деген инвестицияның жеке үлесінің азаюына қоғам қажетті прогрессивті өнімді шығарудыайтамыз. Инвестиция тиімділігін арттыруға былай қол жеткізіледі:

—         инвестицияның техникалық құрамын жақсарту, бұл жабдықтарға шығындар оның жеке үлесінің артуын көрсетеді;

—         жұмыс жасап тұрған кәсіпорында техникалық қаруландыру мен реконструкциялауға және жаңа құрылыстың салынбауында күрделі қаржының жеке үлесінің артуы;

—         нақтылы инвестиция – материалдық активтерге қаржы жұмсау;

—         қаржылық инвестиция – құнды қағаздарға қаржы жұмсау.

Инвестицияның бірыыңғай анықтамасының жоқтығынан бүгінгі күні көптеген инвесторлар қорлық көруде, мұның өзінде нақты қаржылық тұрғыда зардап шегуде. Әр түрлі ой-талғамдарға жол бермейтіндей «инвестицияның» базалық анықтамасы жасалынса, онда қазақстандық Заңнаманың барлық салаларында және инвестициялық барша қызметтің қатысушыларына бұл норативтік актінің реттеуші болуына жағдай туар еді.

Белгілі болып отырғандай, кәсіпкерлік инвестициялаудың екі негізгі формасы айқындалады: тікелей инвестициялар және портфельдік.

Тікелей инвестиция: тікелей өндірістік кәсіпорындарға жасалынған инвестициялауды сипаттайды.

1. Халықаралық инвестиция

2.Инвестициялық портфель ұғымы

Ұсынылатын әдебиет

1. Комаров А.С. Правовые вопросы товарообменных сделок.М.,1994.

2. Лукашук И.И. Стороны в международных договорах. - М., 1996.

3. Розенберг М.Г. Заключение договоров международной купли-продажи товаров. М., 1991.

4. Садиков О.Н., Краснова Н.Л. Исковая давность в МЧП/ Российский ежегодник международного права.1992.

5. Шатров В.П. Международное экономическое право. - М., 1990.

6. Шмитхофф К. Экспорт: право и практика международной торговли.М.,1993

Тақырып 14. Халықаралық сауда дауларын шешу тәртібі.

1.Халықаралық сауда дауларының ұғымы

2.халықаралық сауда дауларын шешу жолдары

3.ДСҰ түсінігі

ГАТТ рәсімімен салыстырғанда, ДСҰ шеңберінде дауларды шешу тетігіндегі жаңа сипаттарының қатарына, ең алдымен, ДСҰ шеңберінде жасалған көпжақты келісімдерден туындайтын мемлекеттер міндеттемелеріне қатысты дауларды шешу ережелер бірегей құжатқа біріктірілгендігін айтса болады. Жоғарыда көрсетіліп кеткендей, ГАТТ жүйесінде көптеген келісімдерде дауларды шешудің өз жүйелері болса, ДСҰ-да ол ережелер ерекше құжат — Дауларды шешу ережелері мен рәсімдері туралы уағдаластығында (Уағдаластық немесе ДШУ) бекітілген. Оның міндеттемелері ДСҰ-ға мүше-мемлекеттердің барлығына бірдей міндетті болып табылады.ДШУ «аралық топтарды құруға, олардың және Аппеляциялық орган баяндамаларын қабылдауға сондай-ақ, шешімдері мен ұсыныстардың орындалуын қадағалауға, «қамтылған келісімдерден» туындайтын басқа да міндеттемелерді  тоқтатуға рұқсат беруге құзыретті болып табылатын Дауларды шешу бойынша Органды бекітеді.Былайша айтқанда, ДШУ ДСҰ құру туралы Келісімге 1 және 2 Қосымшаларында орын алған барлық келісімдер-«қамтылған келісімдерге» қатысты қолданылады. ДШУ әрекет ету аясы келісімге келген тараптармен бекітілген болса да, «шектелген қатысушылармен жасалған келісімдерге» де тарайды (ДШУ-ға 1 Қосымша).

ДСҰ-ның аталмыш келісімшарттары үшін «Дауларды шешу ережелері мен рәсімдері туралы уағдаластығы» ортақ құжат болғанына қарамастан, «қамтылған келісімдердің» көбісі нақты келісімшарттарға байланысты дауларды шешу тәртібі туралы жеке ережелерге ие. Мысал ретінде, Субсидиялар мен қарсы шаралар туралы келісімді, Санитарлы және фитосанитарлы шаралар қолдану туралы келісімді,  Қызмет саудасы туралы Бас келісімді және басқаларын келтірсе болады. Мәселен, Субсидиялар мен қарсы шаралар туралы келісімнің 4.6 бабы ДШУ-мен салыстырғада, рәсімдерге қысқа мерзімдер белгілеген. Ол арнайы және қосымша нормалар тізімі ДШУ 2 Қосымшасында бар.Дауларды шешуді реттейтін ДШУ ережелері  мен «қамтылған келісімдер» нормаларының арасында қайшылық орын алған жағдайда, соңғысының ережелері қолданылады (ДШУ, 1(2) б.).  Бұл қағида арнайы норма жалпы нормаға қарағанда артықшылыққа ие болатындығына негізделетіндіктен дұрыс болып табылады. Әр түрлі «қамтылған келісімдердегі» дауларды шешу үрдісін реттеуші екі норма арасында коллизия туындаған жағдай күрделі болып табылады. Бұндай жағдайда, тараптар өзара уағдаластық арқылы мәселені шешуге құқылы. Келісілген шешімге қол жеткізілмесе, Дауларды шешу бойынша Орган (ДШО) шешеді. Ол мүмкін жерлерде арнайы нормаларды қолданып, ал қақтығысты болдырмау қажет болғанда – Уағдаластық нормаларын қолдануы тиіс.Осыдан келесідей сұрақ туындайтыны анық: «қамтылған келісімдерде» арнайы нормалардың болуы ДШУ бекіткен дауларды шешу тетігіне кері әсерін тигізбейді ме? Бұл арнайы нормалар ДСҰ-ның қызмет етуінің нақты саласының ерекшеліктерін ескереді және «Уағдаластықта қамтылған тетікті ауыстырмай, керісінше толықтыра отырып, дауларды қарастыру рәсімнің тиімділігін арттыруға өзінің септігін тигізеді. Мұны Guatemala-Anti Dumping Investigation regarding Portland Cement from Mexico ісіндегі Аппеляциялық Орган ұстанымынан байқауға болады. Мұнда «арнайы және қосымша ереже бір ереже басқа ереженің бұзылуына, яғни олардың арасындағы қайшылық кезінде ғана ДШУ ережесінен басым болады. Бұл ұйымның «қамтылған келісімдер» ережелеріне Уағдаластықты қолдану «қамтылған келісімдердің» айқын бұзылуы болған жағдайда ғана жүгініп, «Уағдаластық» нормаларын барынша кең қолдану ниетін көрсетеді.

Дауларды шешу ережелері мен рәсімдері туралы уағдаластығының өзі туралы айтқанда, ол мүлдем жаңа құжат еместігін, жетілдірілген және модификацияланған ГАТТ тәжірибесінің жалғасы екендігін ескеру қажет. Тарифтер мен сауда туралы бас келісімнің шеңберінде жасалған құжаттардың көбісі ДСҰ жүйесінде де үлкен қажеттілікте екендігін тағы да атап өткен жөн. ДСҰ Бас келісім тәжірибесін басшылыққа алуы қажет деген жалпы нұсқаулардан  басқа ДСҰ мүшелері 1947 жылғы Бас келісімнің ХХІІ және ХХІІІ баптарына сәйкес дауларды шешу қағидаларын ұстануы тиіс деп бекітілген.Одан басқа, «Уағдаластықта» ДСҰ құрылғанға дейінгі құжаттар аталып өтілген. Осылайша, ДШУ 26 бабы 1989 жылы 12 сәуірде ГАТТ шешіміне сүйенеді (BISD 36s/61-67). Басқа мысал ретінде ДШУ 3,12 бабын келітрсе болады. Ол бойынша, жауапкер мемлекет дамыған мемлекет болса, ал талапкер мемлекет дамушы болса, ондай жағдайда соңғысы кеңесулер, ізгі көмек, ымыраласу, делдалдық жасау, дауларды шешу бойынша топ құру арқылы және топтың дауды қарастыру рәсімі бойынша ДШУ стандартты ережелерін қолданбай, 1966 жылғы 5 сәуірдегі Келісуші Тараптардың тиісті тәртіптерін қолдана алады. Жоғарыда аталып өтілген ДШУ жетістіктерінің жалпы сипатынан, яғни ГАТТ-тың сәйкес ережелерінің жүйелілігі мен солардың негізінде дауларды шешу тетігі бойынша барлығына бірыңғай қамтылған келісімдер құрылуымен қатар, Уағдаластықта ДСҰ тетігі мен ГАТТ жүйесінен мүлде жаңа бірқатар ережелері бар.Бұл тұрғыда алғашқы назарды Дауларды шешу бойынша Уағадаластықта қарастырылған, Дауларды шешу бойынша орган құзыретіндегі бірқатар негізгі рәсімдік шешімдер қабылдауға байланысты ережелерге (мәселен, топ құру мәселелеріне, топ есебін бекіту т.б.) аударса болады. ДШУ ережелеріне сәйкес, осы шешімдерді қабылдауға қарсы консенсус болмау талап етіледі. Ондай консенсус әдебиетте «негативті консенсус» немесе «кері консенсус» (negative consensus or inverted consensus) деп белгіленген ретінде белгілі. Теория жүзінде, ондай консенсус бар. Дегенмен, мәселе өз пайдасына шешілген қатысушы мемлекет, сол шешімнің бекітілуіне қарсы дауыс береуі екіталай. Мұнсыз «кері консенсуске» қол жеткізу мүмкін еместігі айқын. Осылайша, бұл қағида бүкіл дауларды шешу тетігіне автоматизм сипатын береді. Осының нәтижесінде, ДСҰ шеңберінде дауларды шешу тетігінің негізі болып табылатын «кері консенсус» қағидасы бұл салада мамандардың жоғарғы бағасын ақтады .

Келесі ерекшелік аппеляциялық шағым беру болып табылады. Осы тұста, профессор Петерсманның осы сатыны енгізу мемлекеттердің «кері консенсус» қағидасына өтуге келісімін алуға өз үлесін қосты деген пікіріне қосылуға әбден болады . ГАТТ-та топтардың қате шешімдеріне қарсы кепіл ретінде топтардың есептерін бекіту үшін мүшелерінің консенсусы қажет ГАТТ Кеңесі болса, Дүниежүзілік сауда ұйымында есепті қабылдамау мүмкіндігі өте аз. Дегенмен, шағым дауласушы тарапынан түсетін болса, дауларды шешу бойынша топ қорытындыларын Аппеляциялық орган тексереді.

ДСҰ шеңберінде дауларды шешу тетігіндегі үшінші жаңа элемент ретінде істерді қарастырудың түрлі кезеңдері үшін міндетті мерзімдердің бектілуін атап өтсе болады. Бұл өз кезегінде, дауларды шешу барысында шешімдер шығарудың созылып кетпеуіне ықпал етеді, яғни дауларды шешуде айтарлықтай нақты жетістіктерге жетуге көмектеседі (ДШУ, 20 б.). Мысалы үшін, кеңесулердің басталу сәтінен Аппеляциялық орган есебінің бекітілуі 15 ай аралығында жүзеге асырылуы тиіс.ДСҰ шеңберінде дауларды шешу мерзімдерінің ұзақтығын барлығы бірдей  жағымды қабылдамайды. К.В. Ремчуков оларды едәуір ұзақ деп, олардың тиімділігіне күдік келтіреді . Мұндай пікірмен келісе де алмаймыз. Дауларды қарастыру мерзімдері айтарлықтай ұзақ болып көрінуі мүмкін, алайда, ұйымда күрделі мемлекетаралық даулар қарастырылады. Олар үшін 12-15 ай тым ұзақ уақыт болып көрінбейді. Істерді қарастырудың мұндай мерзімдері, тіпті, ұлттық сот жүргізуде де кездеседі. Неміс заңгері Х.Хомани ДСҰ дауларды қарастыру мерзімдеріне жоғары баға бере отырып, Германияда Әкімшілік сотта іс 15 ай көлемінде қарастырылуына рұқсат етілетіні туралы атап өткен . Халықаралық деңгейде, ұлттық сот ісіне тән мерзімдердің болуы ДСҰ шеңберінде дауларды шешу үрдісінің жоғарғы тиімділігінің белгісі екені анық.Осылайша, Уағдаластық — Дауларды шешу бойынша органымен шешім қабылдауына автоматизм енгізетін рәсімдердің нақты мерзімдері туралы ережелері бар және аппеляциялық шағым жасау кезеңін ескерген дауларды шешу ережелерінің нысандандылырған жинағы деген қорытындыға келуге болады.ДСҰ аясында дауларды шешу тетігінің ерекше қырларына келетін болсақ, жеке тұлғалар мен компаниялар дауларды шешу механизміне тікелей қатысуға мүмкіндігі жоқ. Дауларға мүше-мемлекеттер қатысады, ал даулар ұлттық компаниялар тарапынан туындайды. Халықаралық сауда даулары отандық саланың ұлттық үкіметтегі арнайы құзырлы органдарына шетелдік мемлекеттің сауда режимінің өзгеруі салдарынан, бизнес үшін жағдайдың нашарлауы жайлы шағымдарынан басталады. Біріншіден, дауды бастау туралы түбегейлі шешім мемлекет тарапынан болуы тиіс. Оған дейін, мемлекет жеңіс немесе жеңілістен соң орын алатын жағдайды түсінуі керек. ДСҰ келісімдеріне қарама-қайшы болып табылатын мемлекет шараларына шағымданып, тергеуді бастаған мемлекет, істе жеңіске жете отырып, ұқсас дауда жауапкер мемлекет болу қауіпін төндіреді. Екіншіден, үкімет мәселе күш-жігер жұмсауды қажет етпейді. Үшіншіден, ДШУ ережелері бойынша, сот рәсімін бастамас бұрын, талапкер мемлекет  ДСҰ ережелерін бұзушы мемлкетпен кеңесу өткізуге міндетті. Шиеленіскен мәселелер осы кезеңде де шешілуі мүмкін. Бұл ірі қаржы және адам ресурстарын жұмсамауға мүмкіндік береді.

Егер тараптар келіссөздер арқылы бір шешімге келе алмаса, олар Уағдаластықта тұжырымдалған дауларды шешу бойынша тетікке жүгінеді.

Дүниежүзілік сауда ұйымының дауларды шешу тетігін толық түсіну үшін, ұйым тәжірибесінде орын алған Америка Құрама Штаттары мен Еуропалық Одақ арасындағы американдық компаниялармен ЕО-ға банан импортына қатысты ұзақ уақытқа созылған, кейін «банан соғысы» деп аталып кеткен дауды талдайық.Аталмыш шиеленіс бірнеше американдық компаниялардың Еуропа мемлекеттеріне Эквадор, Гватемала, Гондурастан, яғни бұрынғы ағылшын және француздық отарларынан банан жеткізіп отыру ұмтылысынан басталды. Бірақ, ЕО банан жеткізіліміне қатысты өзінің және еуропалық компаниялар мүдделерін қорғау мақсатында америкалық компаниялардың еуропалық нарыққа өтуіне белсенді түрде бөгет жасады. ЕО мен АҚШ арасындағы сауда соғысына АҚШ әкімдігінің Еуропалық Одақ Латын америкасы елдерінен банан импортына еуропалық шекараларды ашатын болса,  ЕО-дан алып келінетін кейбір өнім түрлеріне салық салынбайтыны жөніндегі мәлімдемесі түрткі болды.Бұл дау ДСҰ Шағымдар мен наразылықтарды талдау бойынша Комиссиясында қарастырылғаннан кейін, 1998 жылы іс Дауларды шешу бойынша орган қарауына берілді. Комиссия шешіміне сәйкес, ДСҰ Еуропалық одақты 1999 жылдың 11 қаңтарына дейін өзінің банан импорты режимін өзгертуге міндеттеді. Нәтижесінде, ЕО АҚШ қысымымен баж салығын 100 пайызға көтере отырып, экпорттық өнімге тарифтік шектеулер енгізді. Бұл шығын сомасынан үш есеге асып кетуіне алып келді.

1999 жылдың сәуір айында ДСҰ Дауларды қарастыру органы  АҚШ ұстанымын қолдады. Ол бойынша, ЕО банан импорты кезінде «халықаралық сауда қағидаларын бұзды». Осылайша, американдық өнім жеткізуші шығындарын өтеу үшін ЕО-дан импортталатын бірқатар тауарларынан қосымша салық жинау жайында 1999 жылы 3 наурызда АҚШ жариялаған мәлімдемесінің жүзеге асуына жол ашты. Орган банан импортын реттейтін ЕО бекіткен ережелер АҚШ-тың сауда фирмаларын кемсітеді, банан импорттау саласында ЕО саясаты Дүниежүзілік сауда ұйымы қабылдаған ережелерге сейкес келмейді деп мойындады.2001 жылдың сәуірінде ЕО мен АҚШ арасындағы дау шешімін тапты. Вашингтон мен Брюссель арасындағы ұзақ келіссөздерден кейін, тараптар келісімге келді. Американдық компания еуропалық нарыққа рұқсат алып, ал Вашингтон еуропалық тауарларға салынған, сомасы жылына 190 млн.доллар құрайтын санкцияны алып тастады.Қазіргі кездегі Бас кеңес төрағасы Йонов Фредерик Аганың (Нигерия) 2010 жылдың 19 наурызынан 2011 жылдың 24 ақпанына дейін Дауларлы шешу бойынша органның төрағасы болды. Ол 2011 жылы ДСҰ дауларды шешу жүйесінің жетістіктері туралы айтқанда, құрылғанынан бері 400-ден астам дауды қарастырып, халықаралық дауларды шешу жүйелерінің ең жемістісі деп белгіледі. Шын мәнінде, Халықаралық сот 65 жыл қызмет етуі кезінде барлығы 150 дауды қарастырды. Теңіз құқығы бойынша, Халықаралық трибунал 1996 жылы құрылып, 15 іс қарады. Экологиялық мәселелер бойынша палата 1993 жылдан 2006 жылға дейін жұмыс істеп, бір де бір іс қарастырмаған. Осындай мысалдарды талқылай отырып, Дүниежүзілік сауда ұйымының Дауларды шешу бойынша жүйесінің қаншалықты тиімді және нәтижелі екендігін айқын аңғаруға болатыны сөзсіз.

Ойымызды түйіндейтін болсақ, жалпы алғанда, ДСҰ-ң дауларды шешу тетігі ГАТТ жүйесімен салыстырғанда едәуір жетістіктерге жетті және тиімді рәсімдері бар дауларды шешуші құрал болып табылады. Сондай-ақ, Дауларды шешу органымен мәселелерді қарастырудың нақты мерзімдері бекітілгендігін аңғардық. Бұл дауларды қарастырғанда оның тиімділігін арттыруға септігін тигізеді. Дегенмен, И.Т.Бдоян пікірінше, шектеулі уақыт мерзімі еленбеуі мүмкін. Себебі, мерзімге сай әрекет етілмеген жағдайда, ешқандай санкциялар енгізілбегендігін белгілейді . Әрине, бұл пікірге де қосылуға болады. Кез келген дауды шешіп, оның шешімдері нақты орындалуы үшін белгілі бір міндеттемелердің қажеттілігі зор. Қарапайым қоғамдық қатынастар да құқық пен тәртіп қағидалары арқылы реттелуде. Ал жүздеген мемлекеттер мүдделерін жүйелендіру үшін, даулардың оңтайлы шешілуі үшін құқық бұзушы мүше-мемлекеттерге санкциялар қолданылуы керек.Сонымен қатар, ДСҰ аясында институционалды мүдделерді келісімге келтірудің кең қолданылған жүйесінің болуына қарамастан, мүше-мемлекеттердің саяси және экономикалық мүдделерінің әр түрлілігімен  байланысты белгілі бір  «проблемалық зоналардың» бар екендігін белгілеген жөн. Мәселен, ДСҰ мағұлматтарына сүйенетін болсақ, 2009 жылдың басында антидемпингтік тергеулер 2008 жылмен салыстырғанда 40 пайызға артты. ДСҰ Бас директоры Паскаль Ламидің баяндамасы бойынша, 2009 жылы әлемдік сауда көлемі 2,1 пайызға қысқарды. ДСҰ шеңберінде дауларды шешудегі күрделі аспектісі — Аппеляциялық орган мен арнайы комитеттердің шешімдеріне заңдылық күшін беріп, мүше-мемлекеттер мен оның азаматтарының ол шешімдерге көнетінін кепілдік беру болып табылады . Бұл елеулі ресуртарды, кәсіби деңгейдің жоғарылауын және жалпы әлемдік қауымдастықтың ашықтығын қажет ететіні айқын деп есептейміз.  Осылайша, 1997 жылы пайда болған ГАТТ-тың дауларды шешу тетігіне Уругвай раундымен енгізілген өзгерістер, яғни, алдыңғы жүйе «soft law» ережелеріне сүйенсе, енді қарама-қайшылықтарды реттеу жүйесі «hard law» ережелеріне негізделетіні айқын көрінеді.Қорыта келе, ДСҰ дауларды шешу жүйесінің әлемнің 155 мемлекетінің сауда-экономикалық қатынастарын реттеп қана қоймай, Дауларды шешу бойынша органы арқылы сол мемлекеттер арасында туындап отыратын әр түрлі даулардың оңтайлы шешілуін қамтамасыз етіп отырғанын аңғардық. Мемлекетаралық келіспеушіліктерді халықаралық құқық нормаларына сүйене отырып және барлық істерді тең дәрежеде қарастыратыны бұл тетіктің әділдігіне, әрі тиімділігіне дәлел.Шет елдердің қазіргі азаматтық құқығында төрелік сот даудың пәнін құрайтын, нақты мәселені соңғышешуші болып табылатын, төрелік соттың шешім шығаруымен аяқталатын квазисоттық (яғни соттыққа ұқсас) ресім сияқты қарастырылады. Төрелік талқылау басында еркін сияқты ойластырылған. Оның еркін сипаты мынадай төрт жадайда көрінеді:

а) тараптар дауды төрелік соттың қарауына өзінің қалауымен береді. Бұл үшін олар өз арасында болашақта туындайтын немесе туындаған экономикалық дауды төрелік талқылауда қол жеткізілген келісушіліктенөз көрінісін тапқанжәне мұндай дауларды қарастыруға қатысты сот тәртібін қолданбау туралы төрелік келісімге жасасады;

б) төрешілерді таңдау тараптар арасындағы келісілген әдіс бойынша жүргізіледі;

в) істі төрелікте қарау тәртібі тараптар белгілеген, бірақ қолданыстағы заңнамаға қайшы келмейтін, ережелер бойынша жүргізіледі;

г) тараптар төрелік шешімді орындауға міндетті және соңғы деп таниды.

Бүгінде төрелік талқылаудың әлемдік тәжірибесін дамытудағы үстем үдерістер түбегейлі іс жүргізудегі тәртіп бұзушылықтардың болуына сот бақылауы болып табылады. Төрелік шешімдерді негізгі сияқты алмастыру (recourse) туралы өтініштерді қарастыру, сот бақылауының көбінесе - Швецария, Германия, Австрия, Нидерландия және көптеген елдерде таралған бірден бір әдісі. Төрелік шешімдерге аппеляция жасалатын (толық және сол сияқты шектеулі) елдерде ол жоққа шығарылмайды.

Әлемдік тәжрибеде төрелік саласында сот бақылауының бірнеше үлгілерін бөліп көрсетеді: 1) шешімдерді мәні бойынша тексеру (материалдық және іс жүргізу құқығы нормаларын қолданудың дұрыстығы мәніне және іс үшін түбегейлі маңызы бар, сондай ақ іс жүргізуде бұзушылықтардың болуына) т.с. шешімдерге нақты шағымдану; 2) төрелік құрамдардың құзіреттері болу мәніне және іс жүргізудегі бұзушылықтардың болуына шешімдерді тексеру ; 3) қандай да бір сот тексеруінің жоқтығы. Одан өзге аралас үлгілер әрекет ететін елдер бар. Әдетте олардың қатарына шет елде Ұлыбритания мен Швейцария кіреді.

Швейцарияда, жалпы тәртіп бойынша жүргізілетін түбегейлі іс жүргізудегі бұзушылықтардың жалпы пәнінің болуы тәртібіне және төрелік шешімнің соттық тексеруін тараптар толықтай алып тастауы мүмкін.

Жоғарыда аталғанды басшылыққа ала отырып төрелік шешімдерді мәні бойынша тексеру тараптар өз қатынастарын бағындырған құқықтық нормаларға негізделмеген актілерді қабылдау тәуекелін төмендететіндігін атап кеткен орынды. Сонымен қоса азаматтық айналымның қатысушыларының ұйымдастырушылық және қаржылық уақыттық шығындарын ұлғайтады, дауларды шешу әдісі ретінде төреліктің тартымдылық және тиімділігін төмендетеді.

Алғаш рет соттың төрелік шешімнің күшін жоюын болғызбауға жол беретін нормалар Бельгияда, Швецияда және Швейцарияда пайда болды. 1985 жылы Бельгия заңнамасына халықаралық коммерциялық төреліктер қызметіне соттардың араласуын едәуір шектейтін түзетулер енгізілді. Бұдан былай мемлекеттік соттар бельгиялық тараптың қатысуымен болған даулар бойынша шығарылған төрелік шешімдердің күшін жою туралы істерді ғана қарайтын болды. 1998 жылы Бельгияның Сот кодексінің 1747 (4) бабы өзгертіліп, бүгінгі таңда төрелік шешімді соттың тексеруі тараптардың келісімі бойынша ғана алып тасталуы мүмкін.

АҚШ-та төрелік келісімдер мынадай іс жүргізу құралдары арқылы іс жүзінде жүзеге асырылады. Біріншіден, тараптардың бірі төреліктен жалтарғысы келгенде оның төрелікке қатысуын тиісті сот бұйрығы арқылы міндеттеуге болады, оны төрелік келісімнің жарамдылығы тексерілгеннен кейін және мүдделі тарап өз түсініктемелерін бергеннен кейін сот береді.

Төрелік туралы қаулылар төрелік шешімде оны негіздейтін дәлелдердің қамтылуын талап етпейді. Бұл төрелік шешімнің заңдық негізділігінің сот тексерісіне жатпайтындығымен байланысты. Алайда, заңда көрсетілген жағдайларда соттың төрелік шешімнің күшін жою мүмкіндігі жоққа шығарылмайды. Сотқа төрелік шешімнің күшін жою құқығы ғана емес, сондай-ақ заңда көзделген жағдайларда сот бұйрығы арқылы осы шешімге өзгертулер немесе түзетулер енгізу құқығы берілген. Бұл ретте мұндай өзгертулердің немесе түзетулердің төрелік шешімге сай болуы және тараптардың өзара қарым-қатынасында әділ сот мақсаттарына қызмет етуі тиіс екені жөнінде айтылып отыр.

Осылайша, Германияның, Францияның, Швецияның, АҚШ-тың, Ресейдің заңнамаларында аралық соттың мейірбандық пен әділдік қағидаттарына («ex aequo et bono» - лат.) сүйене отырып немесе адал ниетті делдал («amiable compositeur») ретінде шешімдер шығару мүмкіндігі, яғни құқық тұрғысынан дәлелді емес шешімдер шығару мүмкіндігі бекітілген. Аралық соттардың осы түрінің нақты жұмыс істеу тетігі, ең алдымен әділ сот шешіміне тараптар кепілі қосымша ой елегінен өткізу мен талқылауға жатады. Аралық соттың нақты іс бойынша жұмысының нәтижесі заңдылық қағидаты тұрғысынан тексерілетін жағдайда мұндай тәжірибені елімізде қолданудың орынсыз екені айқын. «Адал ниетті делдал» шығарған шешім бұл ретте құқықтық емес, этикалық (жалпы әлеуметтік) реттеуіштер рөлін атқаратын теңдік, адалдық, қисындылық, әділдік, жеке ісіне (жеке өміріне) араласпау қағидаттарымен және басқа да негізгі қағидалармен салыстырғанда, оның негізділігі тұрғысынан ғана тексерілуі мүмкін.

Үнемі әрекет ететін төрелік мекемелердің кейбіреулері тиісті елдің қолданыстағы заңнамасына сәйкес төрелік тәртіпте шешілуі мүмкін кез келген дауларды қарау үшін ашық (мысалы Цюрих сауда палатасының төрелік соты). Ал басқалары шаруашылық қызметтің белгілі саласындағы, мысалы биржалық және банктік, халықаралық сауда мен көлік саласындағы дауларды шешу үшін арналған (Антверпен Каучук бойынша, химиялық, минералдық және фармацевтикалық тауарлар бойынша төрелік және бітістіру палаталары). Ірі қаржылық-өнеркәсіптік бірлестіктердің жанында құрылған төреліктің тұрақты органдары бар (мысалы, «Нестле» концерн жанындағы төрелік). Олар төрелік тәртіпте осындай бірлестіктің құрамына кіретін фирмалар арасындағы дауларды қарайды. Осы төрелік органдардың сипаты жасырын және олардың қызметтеріне осы қаржылық-өнеркәсіптік бірлестіктің құрамына кірмейтін дауласушылар жүгіне алмайды.

Осылайша, шетелде қалыптасқан төрелік қарау мен заңнама жүйесінің мықты жақтары болып экономикалық дауларды қараудағы икемділік, оларды қараудағы жеделділік, тартысатын тараптар мүдделерінің қорғалуына барынша сәйкестік және әрине, кәсіпкерлер арасында дауларды шешудің нарықтық экономика жағдайларында жұмыс жасаудың кем дегенде үш ғасыр бойы жиналған үлкен тәжірибесі табылады.

Осы жүйенің әлсіз жағына оның толымсыздығын (оның әрекеті атап айтқанда, жеке кәсіпкерлер мен мемлекет арасындағы экономикалық дауларды шешуге қолданылмайды) және төрелікті және мемлекеттік соттарды қолдану салаларының ара жігін нақты айырудың жеткіліксіздігін жатқызу қажет, нәтижесінде соңғылары төрелікті осыдан туындайтын салдармен бірге бәсекелес ретінде есептейді. Осындай салдардың бірі, төрелік қарау кез келген сәтте тоқтатыла тұруы мүмкін және сот қаулысымен тоқтатылуы, ал төрелік шешім заңсыз деп танылуы және жойылуы

1. Халықаралық даулар ұғымы, пайда болу себептері

2.Халықаралық дауларды шешу жолдары

3.Дүниежүзілік сауда ұйымының ұғымы.

1. Комаров А.С. Правовые вопросы товарообменных сделок.М.,1994.

2. Лукашук И.И. Стороны в международных договорах. - М., 1996.

3. Розенберг М.Г. Заключение договоров международной купли-продажи товаров. М., 1991.

4. Садиков О.Н., Краснова Н.Л. Исковая давность в МЧП/ Российский ежегодник международного права.1992.

5. Шатров В.П. Международное экономическое право. - М., 1990.

6. Шмитхофф К. Экспорт: право и практика международной торговли.М.,1993

6.Гражданское право: Общая часть / Под ред. Диденко А.Г. – А., 2003

1. Арбитраждық келісім.

2. Арбитраждық келісім мақсаты

3. Арбитраждық келісім түрлері

Арбитраж ең бастысы реттеуге арналған осы келісім шеңберіндегі құқықтар туралы дауларды реттеуге – мұндай тәжірибе Америка Құрама Штаттары мен Канадада кең таралған – немесе мүдделер туралы дауларды реттеу үшін (кейде басқа елдерде қолданылатын) ұжымдық шартта көзделуі мүмкін. Арбитраж сипаттамасы әдетте екі аспектіде: оны сотта істі қараумен салыстыруда және дауларды реттеудің басқа баламалы құралдарымен салыстыруда беріледі. Бұл ретте арбитраж өзінің табиғатында соттық емес нысандардан гөрі, дауларды сотта қарау рәсімдеріне жақынырақ екендігі атап көрсетіледі. Сотта істі қараумен ұқсастығы арбитраж негізінде тараптарды сайыстыру қағидаты жатыр, ал арбитр квази-сот функцияларын орындайды – дәлелдерді зерттейді, фактілерді анықтайды, заңдық күші жағынан мемлекеттік сот шешіміне тең келетін шешім шығаратындығынан байқалады.

Бітімге келу жағдайындағыдай, дауды арбитражға беру ерікті және мәжбүрлі түрде жүзеге асырылуы мүмкін. Арбитраждық рәсімдер тараптардың уағдаластығы бойынша басталғанда ғана арбитраж ерікті болып есептеледі. Керісінше, тараптардың бірі арбитраждық рәсімдерді өз бастамасымен бастаса, арбитраж мәжбүрлі болып есептеледі. Егер мәжбүрлі арбитражда қоғам үшін өмірлік маңызы бар жұмыстар өндіретін тараптар қатыспаса, онда мүдделер туралы дауларды шешу үшін сирек қолданылады.

Арбитраж әрбір нақты дауды жеке арбитр немесе арбитраждық комиссия арнайы қарауы үшін аса жиі ұйымдастырылады. Арбитраждық комиссиялар, әдетте, қызметкерлер тәрізді, жұмыс берушілер өкілдерінен де тұрады. Бұл ретте, дауды шешуде – жеке арбитрлар ме немесе арбитраждық комиссиялар кім қатысатындығынан тәуелсіз – арнайы ұйымдастырылған арбитраж нақты дауларды олардың туындауына қарай шешуге сай келетін арбитрларды таңдап алуды талап етеді. Ерікті арбитраж

Ерікті арбитраж тәжірибесін таратудың бірнеше тәсілдері бар:

• 
  тараптар үшін арбитраждық шешімдердің заңдық тұрғыдан міндеттілігі;
  
• 
  арбитраж үшін механизмдері мен талаптарын әзірлеу;
  
• 
  бітімге келтіру рәсімдерінің сәтсіз жағдайларында, делдалдың дауды арбитражға беруге тараптарды иландыру міндетін белгілеу;
  
• 
  тараптардың келісімімен арбитраждық шешім шығару өкілеттігін беру арқылы.
  

Еркін арбитражды көздейтін заңнама дауларды арбитраждық органның қарауына беру мүмкіндігі туралы ережені қамтуы мүмкін:

• 
  тараптардың бірлескен өтініші бойынша, немесе
  
• 
  тараптардың келісімімен немесе сұратуымен делдалдық орган арқылы, немесе
  
• 
  делдалдық орган немесе тараптардың шешім шығарылған соң өзге мекеме арқылы одан бас тарту құқығы болуы. Мәжбүрлі арбитраж
  

Мүдделер туралы дауларды шешуде мәжбүрлі арбитражды пайдалану даулы болып табылады: әдетте ол ереуілге шығу құқығын шектеумен байланыстырылады және тараптардың ұжымдық келіссөздерге деген құқықтарын шектейді. Бұдан басқа, мәжбүрлі арбитраж ұжымдық келіссөздер бостандығын жойып, тиімді ұжымдық келіссөздер үшін қажетті тараптардың мәмілеге келудегі өз талаптары мен ұстанымдарына қатысты дайындығын төмендетеді деп саналады.

Ерікті арбитраж жағдайында, дауды арбитражға беруге тараптардың келісім талабы бар. Делдал ретіндегі адам немесе басқа орган дауды арбитражға бере алады немесе беруге тиіс, дегенмен, бұл ретте тараптар арбитраждық шешімді қайтаруға құқылы; көрсетілген мерзімде мұндай қайтару болмаса, арбитраждық шешім орындалуға міндетті болады.

Арбитраждық органдарға тергеу жүргізу өкілеттіктерін беру көзделіп, ол мыналарды қамтуы мүмкін:

• 
  айғақты жазбаша түрде беруді талап ету өкілеттігі;
  
• 
  айғақ беру мақсаттарындағы отырыстарға куәгерлерді қатысуға мәжбүрлеу өкілеттігі;
  
• 
  бухгалтерлік кітаптар мен есептілікті көрсетуді талап ету өкілеттігі;
  
• 
  қаржы және басқа мәселелер бойынша сарапшылар қызметтеріне жүгіну өкілеттігін арбитраждық органдарға тергеу жүргізу өкілеттіктерін беру көзделеді.
  

Арбитраждық органнан шығарылған шешімнің негізділігін талап етудің де қажет болуы мүмкін. Егер шешім орындалуға міндетті болып табылса, оның негізділігі дау тараптарының оны қабылдауына жәрдемдеседі, сондай-ақ дауды реттеудің аса қанағаттанарлық негізін қамтамасыз етеді.

Арбитражды, оның ішінде мәжбүрлі арбитражды пайдаланудың басты себептерінің бірі – заңдық рәсімдермен байланысты кедергілер, атап айтқанда, арбитраждық шешімге шағым жасау мүмкіндіктерінен сақтану. Осыдан сақ болу үшін көптеген елдерде мүдделер туралы даулар бойынша шығарылған арбитраждық шешімдер түпкілікті болып табылады және шағымдануға жатпайды.

Еңбек арбитражының төрағасын тараптар арбитраж мүшелері қатарынан сайлайды. 

Еңбек арбитражы ұжымдық еңбек дауын ұжымдық еңбек дауы тараптары өкілдерінің міндетті түрде қатысуымен, ал қажет болғанда басқа да мүдделі адамдар өкілдерінің де қатысуымен қарайды. 

Дауды қарау рәсімін еңбек арбитражы белгілейді және ұжымдық еңбек дауы тараптарының назарына жеткізеді. 

Еңбек арбитражының шешімі құрылған күнінен бастап күнтізбелік жеті күннен кешіктірілмей арбитраж мүшелерінің қарапайым көпшілік дауысымен қабылданады. Еңбек арбитражы мүшелерінің дауыстары тең бөлінген кезде төрағаның дауысы шешуші болып табылады. Шешім дәлелді әрі жазбаша түрде болуға және оған арбитраж мүшелерінің барлығы қол қоюға тиіс. 

Өзін өзі бақылаудың сұрақтары :

1. Арбитраждық келісім.

2. Арбитраждық келісім мақсаты

3. Арбитраждық келісім түрлері

1. Комаров А.С. Правовые вопросы товарообменных сделок.М.,1994.

2. Лукашук И.И. Стороны в международных договорах. - М., 1996.

3. Розенберг М.Г. Заключение договоров международной купли-продажи товаров. М., 1991.

4. Садиков О.Н., Краснова Н.Л. Исковая давность в МЧП/ Российский ежегодник международного права.1992.

5. Шатров В.П. Международное экономическое право. - М., 1990.

6. Шмитхофф К. Экспорт: право и практика международной торговли.М.,1993

3.Практикалық сабақтың құрылымы

Тақырып 1. Халықаралық сауда құқығының (ХСҚ) ұғымы

1.ХСҚ түсінігі мен қайнар көздері.

2.ХСҚ субъектілері.

4. 
   ХСҚ объектілері.
   
5. 
   Бағалы қағаздар жіктелуі және олардың ХСҚ- мен реттелуі.
   
6. 
   Интеллектік қызмет және оның құқықтық реттелуі.
   
7. 
   ХСҚ тарихы.