Еліміздің азық түліктік қауіпсіздігі

Азық түлік қауіпсіздігін және азық түлік тәуелсіздігін қамтамасыз ету үшін азық түліктерді өндірудің қалыпты деңгейін сақтау керек. Бұл деңгей жан басына шаққандағы қажеттілікпен өлшенеді. Адамдардың саны, еңбек ету жағдайлары ғана емес, басқа да этникалық, рухани, діни нанымдары да ескеріледі.

Елдің азық – түлік қауіпсіздігіне нақты қол жеткізу үшін мыналар болуы керек:

• 
  тағамдық өнімдердің жеткілікті болуы – жұртшылықтың қажеттілігін жеткілікті қанағаттандыру үшін тағам өнімдерінің олар тұтынылатын жерлерге үзіліссіз жеткізіліп тұруы;
  
• 
  тағамдық өнімдердің экономикалық қол жетімділігі - жұртшылықтың тамақтанудың қазіргі физиологиялық нормасына сай келетін азық – түлік алуларына мүмкіндік беретін бағалар жүйесін, табыс деңгейін, әлеуметтік жәрдем және жеңілдіктер жасауға жетісу.
  

Қазақстанда азық – түлік қауіпсіздігіне мына шараларды жүзеге асырғанда қол жеткізуге болады, олардың ішінде:

• 
  азық – түлік қауіпсіздігі мақсатында үкіметтің бірегей мемлекеттік саясат жүргізуі;
  
• 
  азық – түлік қауіпсіздігіне жетудің республикалық мақсатты бағдарламаларын жасап, жүзеге асыру;
  
• 
  азаматтар өндіретін және өткеретін тағамдық өнімдердің мемлекеттік стандарттар жүйесіне сай болуына жетісу;
  
• 
  жұртшылықты тағамдардың өмірлік маңызы бар түрлерімен қамту жайындағы деректерді жинау және талдау, сондай – ақ азық – түлік қауіпсіздігі аясындағы ситуацияның дамуына болжам жасау.
  

• 
  аймақтағы жағдайды ескере отырып азық түлік қауіпсіздігін жасау мақсатында біріңғай мемлекеттік саясат жүргізуді;
  
• 
  бағдары бойынша республикалық мақсатты бағдарламаға кірмейтін азық – түлік қауіпсіздігін жасау жөніндегі өзінің мақсатты бағдарламасын қалыптастырып жүзеге асыруды;
  
• 
  еліміздің азық – түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ететін органдар мен қызметтің үйлесімді болуына жетісуді қамтамасыз ету.
  

• 
  тағамдық өнімдерді өндірудің жайы, олармен қамтудың және тұтыну мен қозғалмалылылық өзгеруі туралы мағлұматтар;
  
• 
  республикалық және аймақтық баланстарда азық – түліктерді өндірудің мөлшері (қажеттілігі және нақтылысы);
  
• 
  ауыл шаруашылығы шикізаттары мен азық – түліктің ішкі және сыртқы нарықтарда даму жайы мен тенденциялары;
  
• 
  азық – түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету жөніндегі республикалық мақсатты бағдарламалардың орындалу жайы;
  
• 
  азық – түлік қауіпсіздігі аясындағы мемлекеттік және салалық стандарттар, нормалар және нормативтер туралы.
  

Қазақстан Республикасында 1998 жылға дейін импортты азық – түліктердің жайы нашар болып келгені белгілі. Дайын ауыл шаруашылығы өнімдерін өткерудің жаңа нарықтарын жаулап алу мақсатында әртүрлі шетелдік тауар өндірушілер қазақстандық азық – түлік нарықтарына шабуыл жасай бастады, бұған негізгі құрал ретінде демпингтік бағалар таңдап алынды. Кей жылдары өмірлік маңызы бар азық түліктік тауарлардың (қант, мал мен өсімдік майлары ж. т. б.) ішінде импорт жалпы қажеттіліктің 50 пайыздан астамын алды. Өз өндірісінің өнімдеріне сұранымның төмендеуі отандық ауыл шаруашылығы тауар өндірушілерінің онсыз да ауыр қаржылық жағдайларын қиындата түсті.

1999 жылдан бастап оңды тенденция пайда болды, ол күшейе түсуде. Сөйтіп 1999 жылы импорт көлемі 30 % - ке дейін азайды, 2004 жылы тағы да 10 % (2003 жылға қарағанда) кеміді. 2005 жылы 2004 жылмен салыстырғанда азық-түлік тауарларының кейбір түрлерінің экспорты ұлғайып импорты азайды: ет және консервлінген еттер – 40%, шұжық өнімдері - 30%, сүт өнімдері - 35 %, консервілер - 80%, ұн - 1%. Бұл келесі себептермен айқындалды:

- біріншіден, жеткізілген импорт өнімдері сапасының төмендігінен;

- екіншіден, қазақстандық валютанын курсы төмендеуінен;

- үшіншіден, ауыл шаруашылығы тауар өндірушілері үшін соңғы жылдары ауа райы жағдайы неғұрлым қолайлы болды.

Кесте 2.3.3. Ауыл шаруашылығы кәсіпорындарындағы 1 ц өткізілген өнімдерінің өзіндік құндары, теңге

Кесте 2.3.4. Өткерілген 1 ц ауыл шаруашылығы өнімдерінің бағалары (дотация мен компенсациясыз), теңге

Көрсеткіштер	2008	2009	2010	2011	2012
Астық	10856	9367	14442	13856	12094
Күнбағыс	19377	25717	23962	25432	26594
Қант қызылшасы	18738	20960	24589	23082	27195
Картоп	15711	16472	21600	20855	22270
Көкөністер	11461	12503	12265	12581	14406
Сүт	21180	20749	22360	23930	26838
Малдың өсімі: Мүйізді ірі қара	9604	10565	11567	11390	13878
Шошқа	11609	13093	13230	13602	18966
Қой	9739	10698	12812	13842	15577
Жылқы	9544	10637	12959	14724	19484
Құстар	11954	13221	13364	15384	15861
Жүн	6568	6593	10011	9355	8956
Жұмыртқа (1 мың дана үшін)	5902	5810	7126	7216	7191

Кесте 2.3.5. Өткізілген ауыл шаруашылығы өнімдерінің рентабельділік деңгейі (дотация мен компенсациясыз), %

0. 
   2.4 Қазақстанның ауыл шаруашылығы экономикасының ерекшеліктері
   

Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығы экономикасының саласы ретінде кез келген экономикалық жүйеге және кез келген өндірістік күштер мен өндірістік қатынастарға тән негізгі экономикалық заңдарға бағынады. Сонымен қатар ауыл шаруашылығында экономикалық және шаруашылық қызметті жүзеге асыру үшін ауыл шаруашылығы өндірісінің технологиялық өзгешеліктерін, еңбек, өндірістік және жер ресурстарын орналастырудың ерекшеліктерін ескеру керек.

Бұл ерекшеліктер туралы неғұрлым анық түсінікті негізгі макроэкономикалық ұғымдарды және олардың ауыл шаруашылығында көрінуіне қарай отырып алуға болады.

Өндірісті жандандыру – бұл жұмысшы күші мен өндіріс жабдықтарын, сондай – ақ табиғи ресурстарды үнемі жаңартып отыру. Онымен бір мезгілде адамдар арасындағы қатынастар да жаңарып отырады, өйткені бұлар өндірістің экономикалық формалары.

Бұлайша айқындау өндірістің кез келген салаға және кез келген қоғамдық – экономикалық кезеңге (формацияға) тән. Ауыл шаруашылығында өндірісті жандандыруды жүзеге асырудың ерекшелігі мынада: басқа салалармен салыстырғанда мұнда табиғи – биологиялық жүйені – жерлерді, өсімдіктерді және малды яғни бәрін де жандандыру керек. Сөйтіп, қоғамдық - өндірістік қатынастардың бұл сферасында неғұрлым маңызды болып техниканың, биологияның, экономиканың және экологияның тұтастығы болып табылады.

Қайта жандандырудың екі түрі бар – жай және кеңейтілген.

Жай қайта жандандыруда өндірілген өнімнің мөлшері мен оның сапасы кейін келетін әр циклда сол өзгермеген күйінде қалады. Бұл өз кезегінде өндіріс факторларын өзгеріссіз қалдырады. Барлық қосымша өнім, егер ол өндірілсе, сол өндірушінің тұтынуы мақсатында жұмсалады. Таза тұрғыда алғанда жай қайта жандандыру, әсіресе ауыл шаруашылығында тек теориялық сипатқа ие. Ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру жердің құнарлылығын арттыруға байланысты және климат жағдайына елеулі тәуелді. Осындай жағдайда алдын ала жасалған болжамдардың әр жолы да өндірістік қайта жандандыру кезеңі (маусымы) аяқталған кездегі нәтижеге сай келуі мүмкін емес. Мұндай қайта жандандыруды, яғни қосымша алынған барлық азық – түлік өздерінің тұтынуларына жұмсалса да жай қайта жандандыруға жатқызуға болмайды. Аграрлық экономика үшін алынған қосымша өнім өз өндірісінің тиімділігіне ғана емес, бірқатар сыртқы факторларға байланысты.

Ауыл шаруашылығында жай қайта жандандыруға шаруа қожалықтарын (фермерлік) жатқызу шартты түрде алынған (ШФШ – шаруа ферма шаруашылықтары). Кейде «ұсақ тауарлы өндіріс» деген термин қолданылады. Тұрақты капиталды (жер, негізгі құрал жабдықтар) үнемі де, уақытында да қаржыландырудың мүмкіндігі шектеулі екендігі белгілі, ол өндірістік қатынастарды қайта жандандыру бір жағынан бір жанұяның, ал екінші жағынан екінші жанұяның мүмкіндіктеріне байланысты. Әрі бұған уақыт та керек. Қазіргі уақытта шаруашылық айналымындағы қаражаттан жырымдап алудың өзі қиын. Осыдан да проблемалар туады.

Кеңейтіп қайта жандандыруды жүзеге асырудың екі әдісі бар, олар экстенсивті (қарқынсыз) және интенсивті (қарқынды).

Ауыл шаруашылығында қайта жаңартудың экстенсивті әдісінің жарқын бір мысалы болып 50 – жылдардың ортасында жүргізілген тың және тыңайған жерлерді игеру болып табылады. Салыстырмалы түрде жаңа игерілген алқаптардың түсімділігі төмен болғанымен КСРО сол тұстағы азық – түлік проблемаларын шешу мүмкін болды. Ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіруге қатысқан, соған жақын болған ауылдың әр еңбеккері жыл аяғында бұрын түсіне де кірмеген мөлшерде астық және басқадай өнімдер алды.

Аграрлық секторда (әсіресе егіншілікте) экстенсивті әдістің резервтері елеулі шектеулі. Алайда осы кезде оның резервтері бар. Елде жүргізілген аграрлық реформаның кейбір ағаттықтарының салдарынан жердің көпшілігі (бірінші кезекте колхоздар мен совхоздар таратылған кезде пай ретінде алынған жерлер) пайдаланылмайды немесе мақсатында пайдаланылмайды. Оларды ауыл шаруашылығы айналымына қосу белгілі бір шығын, оның ішінде қаржылай да жұмсауды қажет етеді. Мал шаруашылығында экстенсивті әдісті қолданудың жақсы мүмкіндіктері бар болғанымен мемлекеттің саясаты бір бағытпен жалғаспай, тауар өндірушілер аумалы төкпелі жайыттарға тап болып мал шаруашылығы өнімдерінің кейбір түрлерін өндіру төмен рентабельді немесе мүлде зиянды болды. Бұл мал басының барлық түліктен күрт көбеюіне алып келді. өңдірістік алаңдар да (кешендер, қора жайлар және т.б.) толықтай немесе ішінара жойылды. Осындай жәйіттер жергілікті жерлердегі қайта өңдеуші өнеркәсіп орындарында да орын алды.