Сайфуллаев бауыржан нұрымбетұЛЫ
жүктеу/скачать 3.36 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 24-ТАКЫPЫП. САБАКТАС КҰPМАЛАС ЖӘНE АPАЛАС КҰPМАЛАС СОЙЛEМ
|
Сұpактаp мeн тапсыpмалаp 1. Жай сойлeм мeн кұpмалас сойлeмныy айыpмашылығы? 2. Кұpмалас сойлeмныy кандай туpлepы баp? 3. Жай сойлeмгe мысал кeлтыpып, оны кұpмалас сойлeмгe мысал кeлтыpыyдep. 4. Салалас кұpмалас сойлeм калай жасалады. 5. Салалас кұpмалас сойлeмныy кандай туpлepы баp? 6. Жалғаулыкты жәнe жалғаулыксыз жасалған салалас кұpмалас сойлeмгe мысалдаp кeлтыpыyдep. 24-ТАКЫPЫП. САБАКТАС КҰPМАЛАС ЖӘНE АPАЛАС КҰPМАЛАС СОЙЛEМ Кұpамындағы жай сойлeмдepыныy алғашкысыныy баяндауышы тиянаксыз болып, соyғысына бағына байланыскан кұpмалас сойлeмныy туpы сабактас кұpмалас дeп аталады. Мысалы, Тапсыpманы тиянактап алғысы кeлгeнмeн, кайта сұpауға батылы баpмады. Бұл кұpмалас сойлeмныy быpыншы жай сойлeмын оз алдына болeк айтуға кeлмeйды, сeбeбы ой тиянакты eмeс, ойды тиянактап, аяктап тұpған eкыншы жай сойлeм. Кұpмаластыy кұpамындағы быpыншы жай сойлeм eкыншы жай сойлeмгe бағына байланысып тұp. Кұpмалас сойлeмныy кұpамындағы тиянаксыз жай сойлeм бағыныyкы сойлeм, ал оз алдына дepбeс айтыла бepeтын, ойды тиянактап тұpатын eкыншы жай сойлeм басыyкы сойлeм дeп аталады. Сабактас кұpмалас сойлeмныy бағыныyкы сыyаpыныy баяндауышыныy жасалу жолдаpы томeндeгыдeй: 1. Бағыныyкыныy баяндауышы косeмшe тұлғалы eтыстыктeн болады. Мысалы, Аудан оpталығына коныс аудаpғалы, тұpмыстаpы нeдәуыp тузeлып калып eды. 2. Бағыныyкыныy баяндауышы шаpтты pайлы eтыстык болады. Мысалы, Быpeугe жаксылык жасасаy, ол eшкашан жepдe калмайды. 3. Бағыныyкыныy баяндауышы -ша/шe, -дай/дeй жұpнактаpы мeн жатыс, комeктeс сeптыкты eсымшeдeн жәнe -дыктан/дыктeн косымшалы eсымшeдeн болады. Мысалы, Жолаушылаpдыy каpасы узылгeншe, коpыкшы жота басында каpап тұpды. Баласынын кeлгeн быp жапыpак кағаз коyылгe дeмeу болғандай, ана жұмыска кұлшына кыpысты. Кун pайы бұзылып тұpғандыктан, жас толдepды оpыскe шығаpмады. Таy кұланиeктeнып ата бepгeндe, ауыл устын айкай-шу басып кeтты. Жұмысшылаp epтe жиналғанымeн, жұмыс быpдeн басталып кeтпeды. 176 4. Eсымшeдeн кeйын сайын, соy, бepы, шeйын, бұpын шылаулаpы жәнe кeздe, шакта, уакытта дeгeн комeкшы создepдыy тыpкeсуы аpкылы жасалады. Мысалы, Кыстаудан жайлауға кошкeн соy, ауыл-ауыл быp-быpын epулыккe шакыpыса бастайды. Отыpғандаp копаpыла сыpтка шыккан кeздe, Куаныш пeн Анаp да жeкe сepуeндeугe бeттeды. Сабактас кұpмалас сойлeмныy кұpамындағы жай сойлeмдep саны жағынан eкыдeн дe коп болса, ондай сойлeмдep коп бағыныyкы сабактас кұpмалас сойлeм дeп аталады. Сыpттағылаp тeгыс кыpып, оpын- оpындаpына жайғаскан соy, копшылыктыy отынышымeн жыp тиeгы ағытылды. Бұл сабактастыy кұpамында eкы бағыныyкы сойлeм баp: 1) Сыpттағылаp тeгыс кыpып, 2) оpын-оpындаpына жайғаскан соy. Бағыныyкы сойлeмдepдыy басыyкы сойлeммeн байланысуына каpай коп бағыныyкы сабактас кұpмалас сойлeм eкыгe болынeды: 1) жаpыспалы коп бағыныyкы сабактас; 2) сатылы коп бағыныyкы сабактас. Жаpыспалы коп бағыныyкы сабактастыy кұpамындағы бағыныyкы сойлeмдepыныy әpкайсысы басыyкы сойлeммeн тыкeлeй байланысады. Мысалы, Ағайын-туыстаpы Тылeкты оpтаға алып, кeзeк-кeзeк бeтынeн суйып, колынан кысып, табысымeн кұттыктасып жатыp. Сойлeмныy кұpамындағы әpбыp бағыныyкы сыyаpы басыyкымeн тыкeлeй байланыса алады. Мысалы, Ағайын-туыстаpы Тылeкты оpтаға алып, табысымeн кұттыктасып жатыp; кeзeк-кeзeк бeтынeн суйып, табысымeн кұттыктасып жатыp; колынан кысып, табысымeн кұттыктасып жатыp. Сатылы коп бағыныyкы сабактастыy кұpамындағы бағыныyкы сыyаpлаpы басыyкымeн тыкeлeй байланыспай, озаpа быp- быpымeн байланысып баpып басыyкымeн байланысады. Мысалы, Кок алғаш тeбындeп шығып, жep дeгди бастағанда, Кұнанбай Каpкаpалыдан eлгe кайтты. Сабактас кұpмалас сойлeм кұpамындағы бағыныyкы мeн басыyкы сойлeмдepыныy мағыналык каpым-катынасына каpай алты туpгe болынeды. жүктеу/скачать 3.36 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|