Сборник материалов международного научного форума «филологическая наука в ХХІ веке: проблемы и перспективы»

92 
Ұйқастардың түрлерін сөз еткенде, академик Қ. Жұмалиев жіктеуін негізге аламыз. Ғалым қазақ 
поэзиясындағы ұйқастың түрі өте көп екенін айта келіп, олардың ішіндегі ең жиі қолданылатын 
түрлері ретінде мыналар көрсетеді: 1) қара өлең ұйқасы, 2) шұбыртпалы ұйқас, 3) ерікті ұйқас,
4) кезекті ұйқас, 5) шалыс ұйқас, 6) егіз ұйқас, 7) аралас ұйқас, 8) осы күнгі ерікті ұйқастар [4, 180 б.].
Абайдың бұрынғы өлеңдердің құрылысын зерттеген Б. Кенжебаев ұйқастарды былайша 
сипаттайды: 
«І. Өлең – 11 буынды, үш бунақты. Ол: 1) төрт тармақты, ақсақ (аа-а), ерікті (-аа), егіз (аабб) 
ұйқасты болып, 2) көп тармақты, ақсақ (аа-а-а-а), ерікті (а-а-а-а) ұйқасты болып келеді. Өлеңнің 
буыны, бунағы, ұйқасы әрдайым нақпа-нақ келеді. 
ІІ. Жырдың шумағы бес, ұйқасы он түрлі. Ол: 1) үш тармақты, сыңар (абб яки ааб) ұйқасты;
2) төрт тармақты, ақсат (аа-а), ерікті (а-а), егіз (аабб), қапсырма (абба), шалыс (абаб) ұйқасты;
3) тармақты, тақ (ааббв) ұйқасты; 4) алты тармақты, жұп (ааббвв яки абабвв), аралас (абвабв) 
ұйқасты»; 5) көп тармақты шұбыртпалы (ааааааааб), кезек (абабабаб) ұйқасты болып келеді. Ұйқас-
тың жырда, өлеңдегідей мәні күшті емес, ұзақ жырлардың кей жерлері сирек ұйқасады, ұйқассыз да 
келеді» [5, 95 б.] 
Абайдан бұрынғы өлеңдердегі бұл ұйқастар қазіргі поэзияда да қолданылады. Бүгінгі таңда 
ұйқастар түрліше аталады. Мысалы, З. Ахметов кезекті ұйқасты айқас ұйқас, қаусарма ұйқасты 
орама ұйқас деп атайды. Бұл туралы С. Негимов (19), С. Елікбаев сияқты ғалымдардың еңбектерінде 
де сөз болады: «Қазақ өлеңтану ілімінде орналасу тәртібіне орай ұйқаста ат қою, атау тудырудың өзі 
үлкен табыс. Бұл процесс осы күнге дейін толастаған жоқ. Мысалы, Зәки Ахметов кезекті ұйқасты 
айқас ұйқас деп, қаусарма ұйқасты орама ұйқас дейді» [6, 10 б.]. 
Т. Шапаев ақындардың шығармаларында кетік ұйқастардың да қолданылатынын айтады. Толым-
ды және толымсыз ұйқастардан бөлек, өзіндік ерекшеліктері бар ұйқастың бұл түрі де талдауға негіз 
болған жинақтарда кездеседі. Ол әсіресе, Қ. Мырза Әли шығармаларында көп қолданылған. 
Төмендегі өлең ұйқастарына назар аударайық: 
Байқаймын / ақырындап / күз келеді, а 3+4+4=11 
Бітеді қайран / жаздың / ізгі өлеңі. а 3+4+5=12 
Кеткен жаз / келмеймін – деп / қабақ түйді, б 3+4+4=11 
Келген күз / айтар екен / бізге нені [263, 239 б.]. а 3+4+4=11
Ұйқастың түрлері көп болғанымен, қолдану дәрежесі бірдей емес. Мысалы, қазақ поэзиясында 
толымды ұйқас кең түрде қолданылған. Толымсыз ұйқас оған қарағанда сирек кездеседі.
Т. Әбдікәкімов және М. Шахановтар ұйқастардың өте көп түрін қолданғандықтан, қара өлең 
ұйқасының пайыздық көрсеткіші онша жоғары болмайды. «Ақшам хаттары» жинағында елуге жуық 
ұйқас түрі байқалса, М. Шаханов шығармашылығында жетпіске жақын түрі қолданылған. Ұйқас 
түрлерінің әр алуандығы туралы әңгіме қозғағанымызда, Ф. Оңғарсынова өлеңдеріндегі ұйқастық 
бірліктерге тоқталмай өту мүмкін емес. Ақынның шығармаларында ұйқастың сексеннен артық түрі 
бар. Бұл, оның жинағында ааба түріндегі ұйқастың негізгі орынды иелемеуінің бір себебі болса, 
екінші себебі ақынның көбірек шалыс ұйқастағы өлеңдерге иек артуына байланысты. Ақын жина-
ғында шалыс ұйқас қара өлең ұйқасынан 2,3 % артық. Сөйтіп қара өлең ұйқасы зерттеу нысанына 
алынған «Мен саған ғашық емес ем» (Ф. Оңғарсынова) жинақтан басқа барлық өлең жинақтарында 
бірінші орынды иеленеді.
Ә. Қайранда қара өлеңде ұйқас 90 % болса, Маралтайда («Ай» кітабы бойынша) өлеңдерінің 67-сі 
қара өлеңдік ұйқас, қалғандары шалыс, еркін, шұбыртпалы, кезекті ұйқастарды құрайды. Ал, кері-
сінше Н. Мәукенұлының 70 пайызы шұбыртпалы мен шалыс ұйқастар кездеседі. 
Поэзияда өлең тармақтарының ұйқасуы бірнеше тәсілдердің көмегімен іске асады. Тармақ 
соңындағы сөздердің құрамындағы дыбыстардың сәйкес келуінен толымды және толымсыз ұйқастар 
түзілсе, олардың буындық құрамы бір, екі, үш буынды т.б. болып жіктеледі. Академик З. Қабдолов 
өлең жазатын адамға олардың түрін білу шарт еместігін, ең бастысы мынаны білу қажеттігін айтады: 
« әрбір ұйқас өлең шумағының өн бойына тек өзіне ғана тән өзгеше сыңғыр әуез, сұлу саз, сырлы күй 
дарытуға тиіс» [8, 286 б.]. 
Бұлбұлдарым, сайра, сайра, талмағын, 
Бұтақтарды сындырмайды салмағың. 
Сен аман бол, сен аман бол сенгенім... 
Сосын көре жатамыз ғой қалғанын [9, 27 б.]. 
Келтірілген тармақтардағы «талмағың – салмағың - қалғанын» сияқты сөздерде бір-екі дыбыстық 
айырмашылық қана бар. Яғни сөздердегі дыбыстардың басым көпшілігі ұқсас. Өлеңдегі ұйқасқан 
сөздердің дыбыстық құрамы өзара ұқсас болмауы да мүмкін. Поэзиядағы бұл ерекшелік толымды 

93 
және толымсыз ұйқастарға негіз болады. Дыбыстардың бір-біріне ұйқас немесе жақын келуі қазақ 
поэзиясында «толымды ұйқас» деп аталады. З. Ахметов ұйқастың бұл түріне мұндай анықтама 
береді: «толымды ұйқас – өзара үйлесетін сөздердегі сәйкес дауысты және дауыссыз дыбыстар 
түгелдей үндестігі жағынан дәлме-дәл не өте жақын келетін толық үнді ұйқас» [6, 91 б.]. 
Қолыңнан шыққан сыйлықтар 
Қонатын үйге құт болып. 
Секундтар және минуттар 
Иірілетін жіп болып
Әр халықтың поэзиясында толымсыз ұйқасқа қарағанда толымды ұйқастың қолдану өрісі кең. 
Мұндай ұйқас өлең тармақтарында күшті әуенділік туғызады. Мұны әрине ұйқасқа тән ерекшелік 
ретінде қарастыруға болады.
Дыбыстарда сәйкес келе бермейтін толымсыз ұйқастың мұндай ерекшелігі болмайды. Өлеңдерде 
толымды ұйқасқа қарағанда толымсыз ұйқастың сирек кездесу себебін академик З. Ахметов былайша 
түсіндіреді: «Ұйқастың үндестік сапасы, қандай дыбыстардың үйлесінен, неше буыннан құралатыны, 
жасалу шарты қазақ тілінде жазылған еңбектерінде мүлде талданбайды. Аздап айтылған нәрсе – 
ұйқасты үндестік сапасы жағынан толымды, толымсыз деп екіге бөлу ғана. 
Ұйқас деп әдетте, өлең жолдарындағы соңғы сөздердің бір-бірімен үйлес, үндес болып келуін 
айтатыны белгілі. Өзара қиыстырылған сөздердегі сәйкес дыбыстардың, әсіресе дауысты дыбыс-
тардың, бірдей немесе ұйқас болып келуі – ұйқастың жасалу шарты. Бірақ ұйқас тек қана дыбыс 
үндестігі емес, ол сонымен қатар бір не бірнеше буынның өзара үндестігі де. Басқаша айтқанда, өлең 
ұйқасы бірімен-бірі қиыстырылған сөздердегі бір не бірнеше өзара сәйкес буынның дыбыс үндес-
тігінен туады» дейді [6]. 
Құрылысына қарай ұйқастар жай және күрделі болып бөлінеді. Жай ұйқастарға бір сөзден тұра-
тын ұйқасты сөздер тән болса, күрделі ұйқастар екі немесе одан артық сөздерден құралады. Ауыз 
әдебиет үлгілерінде күрделі ұйқастар өте сирек кездеседі. Сол себепті мұндай ұйқастар кейінгі 
дәуірлерде ғана жиі қолданыла бастаған деп ойлаймыз. Яғни күрделі ұйқастар халық ауыз әдебиеті 
үлгілерінде қалыптасқанымен, оның жетіліп, дамуы қазіргі поэзияда жүріп жатқан процесс деуге 
болады.
Төмендегі өлең ұйқастарына назар аударайық:
Бой – байсал, / басым –аман, / бауыр – бүтін. 3+4+4=11 
Ай кесті / сәулесімен / дауылға үкім.
3+4+5=12 
Нәр сауған / метім тастың / үрпінін де,
3+4+4=11 
Басымнан / өтті-кетті – Сәуірлі түн [10, 126 б.]. 3+4+4=11 
Қазіргі қазақ поэзиясының дамуы өлеңнің сыртқы құрылысына өз әсерін тигізбей қоймайды. 
Яғни, ұйқас құрамы күрделеніп, әркелкілік сипат алды. Ұйқастың бұлайша жетілуі қазақ поэзия-
сында да дәстүр ретінде қалыптасқан. Талдауға негіз болған ақындардың жинақтарында ұйқассыз 
жазылған өлең кездеседі. Бұл силлабикалық өлең жүйесінде түскен өзіндік ерекшелік болып 
табылады. Зерттеуге алынған жинақтар авторлары да - өлең техникасы толық меңгерген, қалыптасып 
қалған, өзіндік қолтаңбасы бар ақындар. Қазақ ақындарының шығармаларынан ұйқастың жүзден 
астам түрін кездестірдік. Сол себепті Қ. Жұмалиевтің «қазақ поэзиясында ұйқас түрлері өте көп», 
деген пікірімен толық келісеміз. 
Қорыта келгенде, силлабикалық поэзия жан-жақты өркендеп жатқандықтан, оның ішкі құры-
лымдары да өзгерістерге ұшырап жатыр. Бұл ұйқас жүйесінде де анық көрінеді. Поэзиядағы бұл 
ерекшеліктер өлеңнің стиліне де әсер етеді, әуенділігін өзгертеді. Соған байланысты қазіргі қазақ 
поэзиясында ұйқас жүйесі жан-жақты жетіліп, өркендеп келеді. Дәстүрлі ұйқастар қазіргі қазақ 
поэзиясында да сабақтастық тауып келеді. Ежелгі дәуірге тән ұйқастар қазіргі кезде де жалғасым 
тауып, сақталумен қатар жазба әдебиет үлгісіне сәйкес жетіліп, өңделіп, түрліше құбылып келеді, 
құрамы күрделеніп, жан-жақты байыды. Мысалы, поэзияда ұйқастар дыбыстық құрамының ұқсас-
тығына (толымды, толымсыз), түзілісіне (күрделі, жай), орналасу тәртібіне (қара өлең, шалыс, егіз, 
кезекті), буын санына (бір буынды, екі буынды, үш буынды...) қарай одан әрі жіктеле түсті. 
Зерттеу барысында аталмыш нақтылы мәселелердің қай-қайсысында да ұлттық поэзиямыз үшін 
елеулі жаңалықтар болып табылатын ұйқас ерекшеліктері анықталды. Мәселен, қазіргі қазақ 
поэзиясындағы біз қарастырған толымсыз ұйқастардың толымсыздығы олардың кемістігі емес, 
өзіндік белгі-қасиеті екені дәлелденді. Бұл сипатты ұйқастардың қазақ поэзиясындағы бұрынғы 
біртіндеп толығу, даму үстіндегі толымсыз ұйқастардан бөлек жаңа ұйқас түрі екеніне мән берілді. 
Олар толымды ұйқастармен тең қатар өмір сүруге құқылы, қазақ поэзиясында Қ. Мырза Әли,
Т. Медетбеков, Иран-Ғайып т.б. ақындар шығармашылығында алғаш 50-60 жылдары пайда болды 

94 
деуге болатын жаңа ұйқастар, толымсыз ұйқастың табиғи да өнімді, бірегей түрі деп табылып, 
мұндай ұйқастарды шартты түрде «кетік ұйқас» деп атау ұсынылды. Ұйқастың бұл түрінің өріс-
теуінің мысалдарын қазіргі қазақ ақындары Иран-Ғайып, Т. Әбдікәкімов, Г. Салықбаевалардың 
шығармашылықтары негізінде талдадық. Ал Ұ. Есдәулетов, Б. Серікбаев, Б.Жақып, Н. Мәукенұлы 
сияқты ақындар өз өлеңдерін, негізінен, айтылмыш жайтқа керісінше, толымды ұйқаспен құруға 
бейімірек екені көрінеді. 
Қазіргі ақындардың өлең ұйқастарының грамматикалық құрылысы тұрғысынан бір кездері жиі 
қолданылған бірыңғай құрылымдағы (мәселен, өңкей етістіктерден жасалған) ұйқастардан қашу, 
одан әдейі бас тарту, қайта мейлінше әркелкі грамматикалық құрылымдағы ұйқастарды түзуге, 
күрделілікке ұмтылуға тырысу тенденциясы орын алған. Оны болашақта жаппай орнығып, канонға 
айналатын тұрақты үрдіс санап, біржақты нәтиже күту дұрыс болмайды. Әйткенмен, бұл үрдісті 
қазіргі қазақ өлең ұйқасы жүйесіндегі айқын бір ерекшелік ретінде белгілеп, арнайы тоқталу қажет 
деп білдік. 
Ұйқас мәселесі зерттеліп отырғандықтан, диссертацияда қазақ поэзиясындағы ұйқассыз, еркін 
өлеңдерге де назар аударылып, ақындар Е. Раушанов пен Т. Әбдікәкімов шығармашылықтарындағы 
еркін өлеңдер талданды. Бұндай өлеңдер, бір қызығы, аталған ақындардың біз қараған кітаптарында 
тұп-тура сегіз өлеңнен. Екі ақынның бұл өлеңдері екі түрлі сипатта екендігімен ерекшеленетіні және 
аталмыш жанрдың (еркін өлеңнің) поэтикалық мүмкіндіктері мен ерекшеліктері ашып көрсетілді. 
Қазіргі поэзияның негізгі белгілері поэзиядағы дерексіз ұғымдар мен құбылыстарды заттандыру, 
жансызға жан бітіру, тілсізді сөйлету, кейіптеу тәсілдері. Аталмыш тәсілдер поэзия жанрының 
теңдессіз мүмкіндіктерін көрсететін өте ұтымды тәсілдер ретінде бұрыннан белгілі. Олар әдебиет 
жанрларының барлығында да кездескенімен, басқа жанрларда дәл поэзиядағыдай кең қолданыла 
бермейтіні де мәлім. Енді қазіргі қазақ өлеңінде дерексізді заттандыру мен жандандыру, кейіптеу 
тәсілдері әбден меңгеріліп, мейлінше кемелденгеніне, олар ақындардың өте көп және шеберлікпен 
қолданып, барлық мүмкіндіктерін пайдаланатын тәсілдеріне айналғанына көз жеткіземіз. Әсіресе 
ақын Тыныштықбек Әбдікәкімов өлеңдеріндегі абстрактылы ұғымдар мен құбылыстардың заттануы, 
«тірілуі» аса қызықты сипаттар танытады. Жұмыста ақын шығармашылығындағы айтылмыш тәсіл-
дің қолданылу ерекшеліктері нақтылы мысалдар негізінде талданды. 
Ақындардың поэтикалық тіл ерекшеліктерін айқын танытатын тағы бір белгі — олардың өлеңдегі 
сөз қолданыстары екені анық. Сондықтан ақындарымыздың сөз қолданысындағы ерекшеліктерді 
талдауда таңбалық-тыныс белгілік бегілердің де поэтикалық мәтінді жасаушы факторлар екенін 
дәлелдеуге тырыстық. 
Аралас буынды өлеңдерде дәстүрлі қалыптан шығу тәсілі байқалады. Мұндай өлеңдер қазіргі 
кездегі поэзияда күннен-күнге көбейіп келеді. Бұл қазақ поэзиясында Қ. Мырза Әли, М. Шаханов 
жинағынан басқа барлық ақындар шығармаларында байқалады. Әсіресе мұндай өлең үлгілері
М. Шаханов шыңғармаларында жиі кездеседі. Ақын жинақтары жеті және сегіз буынды өлшемдер 
араласа қолданылады. Сонымен қатар қазақ ақындарының жинақтарында қысқа және күрделі 
буынды өлшемдер де кездеседі. Қазақтың силлабикалық үлгідегі поэзиясында прозаға бейімделу 
дәстүрі қанат жайып келеді. Күрделі буынды өлшемдердің ішінде жиырма буынды өлең Ф. Оңғар-
сынова, Т. Әбдікәкімов, М. Шаханов өлеңдерінен көрініс беріп отыр. 
Қорыта келе айтарымыз, қазақ поэзиясының ғасырлар шегіндегі алмасуларға төтеп бере алатын-
дай тегеуірінді өлшемдік танытып отырғанын байқаймыз. Сирек кездесетін алты буынды өлеңнен 
бастап ең жоғарғы жиырма алты буындық өлеңді түзіп отырған майталман ақындарымыздың 
жұмыстары сарапқа салынды. Қазақ өлеңіндегі ұйқастың түрлерінің біршама өзгеріске түсіп, құбы-
лып отыратынын байқауға болады. 
Тәуелсіздік кезең поэзиясындағы ертеден қалыптасқан, кең тараған өлең өлшемдерінде буын 
саны тұрақты тармақтар қолданылатындығы, яғни өлеңнің жүйесі силлабикалық болуы сырттай 
қарағанда ерікті өлең түрін пайдалануға мүмкіндік бермейтіндей көрінуі ықтимал. Ал, негізінде, 
ерікті өлең түрін ұлттық өлең құрылысына, поэзиядағы негізгі өлең жүйесіне қарсы қоюға болмайды. 
Ерікті өлең түрін қолдану – силлабикалық өлең жүйесін бұзу, буын санын тұрақты қалыпта сақтау 
принципін жоққа шығару деп ойлау ағаттық болар еді. Өйткені бірлі-екілі шығармаларында ерікті 
өлең түрін пайдаланған ақын басқа шығармаларын белгілі, тұрақталған өлең өлшемдерін қолданып 
жаза береді. Кейбір ақындар ерікті өлең түрінде өз туындыларында азды-көпті көңіл қойған болса, 
бұдан ұлттық поэзиямыз қалыптасқан өлең өлшемдерінен безіну керек деген қорытынды тумаса 
керек. Ерікті өлең әжептәуір өріс алған елдердің поэзиясына көз салсақ, бұл өлең түрі мен 
қалыптасқан өлең өлшемдері – негізгі өлең жүйесі – қатар дами беретінін байқаймыз. Ендеше бұлар 
бірін-бірі ығыстыратын, бір-бірімен сыйыспайтын нәрселер деуге болмайды. Әрқайсысының өз 

95 
мүмкіншілігі, өзінше артықшылығы бар. Ерікті өлеңнің ұлттық өлең жүйесінен мүлде тысқары 
тұратын, онымен ешқандай жанысымы жоқ томаға-тұйық құбылыс бола алмайтыны да заңды да. 
Себебі, ерікті өлең поэзияда қалыптасқан ырғақ-өрнектерге сүйеніп, олардың жекелеген белгілерін 
қалайда пайдаланып, кейбір ұтымды тәсілдерін тірек етеді. Айталық, қазақ поэзиясында ерікті 
өлеңнің ұйқассыз жазылғаны байқалмайды. Шумақ өрнегі, үнемі болмаса да, көбінесе сақталады. 
Ұзынды-қысқалы болса да, әйтеуір тармақтар қолданылады. Мұның өзі үлкен мәні бар жайт. Және 
олардың ішінде көлемі, құрылысы қалыптасқан ырғақтың үлгі-өрнектерге сәйкес алынатыны да аз 
болмайды. Түгелдей болмағанымен, өлең тармақтарының бірқатарын осылай құруға талпынушылық 
байқалады.
Осындағы айрықша маңызды мәселе – поэзияда қалыптасқан ырғағы жеңіл, ширақ сөйлем құру, 
сөз қиюластыру үлгілерінің кейде жеке-жеке, топтап алынып, алмастырылып, басқаша құрылымды 
үлгілермен қабаттастырыла қолданылып отыратыны. Мұның өзі сөйлемдерді, сөз орамдарын 
мейлінше әркелкі етіп құруға мүмкіндік береді. Көлемі, ырғақ-өрнегі әрқилы тармақтардың үнемі 
араласа беруінің есесіне осындай тармақтардың бірнешеуінде сөйлемдерді синтаксистік, 
интонациялық құрылысы жағынан біркелкі етіп алу тәсілі кеңінен пайдаланылады.
Қазіргі поэзиядағы ырғақтың құбылмалы келетін ерікті өлең түрін қолдану бірталай ақындардың 
шығармаларында кездеседі. Әзірше азырақ тарап келе жатқан осы бір үлгіні шебер қолданған өлең-
жыр нұсқаларын зер салып қарастырсақ, қазақ поэзиясында еркін өлеңнің әлдеқайда молырақ орын 
тебу мүмкіншілігі бар екенін атап айтар едік. 

жүктеу/скачать 2.33 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: