Семинар: 248 сағат обтөЖ: 124 сағат ТӨЖ: 40 сағат Барлығы: 412 сағат І аб-30 балл ІІ аб-30 балл Емтихан-40 балл

Қышқыл алу үшін күкірт пен су қажет. Күкірт гипстің, күкірт газының және түсті металдар кендерінің күйіндісінің құрамында болады. Күкірт қышқылын: 1)ауыр металдардың металлургиялық орталықтарында (Жезқазған, Балқаш, Өскемен, Риддер); 2) уран алатын орталықтарда (Степногор, Ақтау); 3) фосфатты тыңайтқыштар өндірісі орталықтарында (Тараз) шығарады. Бірінші жағдайда негізгісі - шикізаттық және экологиялық факторлар; ал екіншісі мен үшіншісінде -тұтыну факторы.

Металдардың химиялық қосылыстары кеңінен қолданылады. Мысалы, хром қосылыстары флотация үшін реагенттер болып табылады. Одан басқ, олар тері илеуде, фотоматериалдар мен бояулар дайындауда қжет. Негізгі шикізат - хром кені.

Ақөбедегі хром қосылыстары зауыты - Қазақстанда жалғыз. Біздің еліміздегі оның өнімдерін негізгі тұынушылар - түсті металлургия, тері илеу және лак-бояу өнеркәсібі, ал шет елдерде -АҚШ-тың, Ресейдің,Ұыбританияның кәсіпорындары.

Ауыл шаруашылығына әр түрлі фосфор, азот, калий жөне кешенді минералды тыңайтқыштар қажет. Фосфат тыңайтқыштарын фосфорит пен күкірт қышқылынан алады. Бұл - материалды көп қажет ететін өндіріс болғандықтан, фосфорит кендеріне жақын орналастырылады. Фосфоритті Қаратау мен Жаңатаста өндіріп ұсақтайды да, тыңайтқышты Таразда шығарады. Алынған ұнға күкірт қышқылын қосу арқылы суперфосфат тыңайтқышы алынады. Ұнның бір бөлігін күкірт емес, фосфор қышқылымен өңдейді. Құрамында «фосфордың қос үлесі» болғандықтан, ондай тыңайтқыш құндырақ болып келеді (қос суперфосфат). Ақтау мен Степногорда фосфорлы уран кендерін кешенді өңдеу арқылы фосфор тыңайтқыштарын шығара бастады.

Сұйық пластмасса сіңіріліп, қатты тығыздалған жіңішке әйнек жіптерден пластикалық әйнек алынады. Олардың беріктілігі болаттан кем емес, бірақ одан едәуір жеңіл әрі жемірілімге төзімді.

Полиэтиленнен жасалған 1 т құбыр 5 т болат құбырды алмастыра алады, ал олардың қызмет етуі болатқа қарағанда 5 есе ұзақ (50 жыл).

Қазақстанда бүл саланың «жоғарғы өндіріс қабаттары» көбірек дамыған, полимерлер алынатын жартылай фабрикаттар көп шығарылмайды. Сондықтан, шикізат базасы мол болғанымен, полимерлік химия - кешенінің әлсіз тұсы болып есептеледі. Оның химиялық өнім қүнындағы үлесі (10%) экономикалық дамыған елдерге қарағанда 5-6 есе аз.

Полимерлер алынатын шикізатқа мұнай өнімдері, табиғи және ілеспе газдар жатады. Сол себепті, олардың өндірісі сумен жөне электр энергиясымен қамтамасыз етілген, мұнай мен газ өңдейтін жерлерге таяу орналасады. Қазақстанда Ақтау мен Атырауда 2 пластмасса зауыты бар. Әзірге олар тасылып Әкелінетін шикізатпен жұмыс істейді. Ақтау зауыты полистирол, ал Атырау зауыты -полиэтилен мен полипропилен шығарады.

Ұлы Отан соғысы жылдарында, шикізат базасынан алыста Қостанайда химиялық талшықтар зауыты бой көтерген болатын. Соғыстан кейін ол ұшақ салондарын қаптайтын, жанбайтын талшық шығара бастады.

300-ден астам кәсіпорын пластмасса мен резеңкеден алынған өнімдерді полимерлік материалдарға өңдейді. Пластмасса бұйымдарын шығаратын ең үлкен зауыттар Атырауда (сумен жабдықтайтын полиэтилен құбырлары), Алматы мен Астанада құрылған. Резеңке бұйымдары өндірісінің негізгі орталықтары - Саран (металлургия үшін конвейер таспаларын шығару) және Шымкент (автомобильдер мен ауыл шаруашылығы техникасы үшін шина жасау).

Химия - фармацевтика өнеркәсібі басқа салаларға қарағанда жылдам дамуда. 100-ден астам оның кәсіпорындары елімізде қолданылатын дәрілердің 10%-ын береді (1990-3%). Ең үлкен «Химфарм» зауыты Шымкентте орналасқан. Ол Қазақстандағы дәрілік препараттардың 3/5 бөлігін шығарады. Ірі кәсіпорындар Алматы, Қаскелең, Семей және Павлодарда жұмыс істейді.

Химия өнеркәсібі — экологиялық жағынан ең «лас» салалардың бірі. Онымен Шымкент, Тараз, Ақтау мен Теміртау, Павлодардағы ауаның, судың, топырақтың ластануы тікелей байланысты.

Теміртаудағы Нұра өзені мен Павлодардағы жер асты суларының сынаппен ластануы орасан үлкен қауіпті өзірге жасырып тұр. Оны залалсыздандыру үшін күрделі де қымбат жұмыстар жүргізілуде.

1. 
   Елімізде химия өнеркәсібінің дамуына қандай факторлар әсер етуде?
   
2. 
   Қазақстанда химия өнеркәсібінің қандай саласы жақсы дамыған?
   
3. 
   Химия өнеркәсібі энергияны, суды, шикізатты неліктен көп тұтынады?
   
4. 
   Республикамызда химия өнеркәсібі дамыған негізгі ауданды атаңдар.
   

№ 171- сабақ

1.Кенге жатпайтын пайдалы қазбалар

2.Орман және ағаш өңдеу өнеркәсіптері

Сабақтың мақсаты: Қазақстанның құрылыс материалдар өнеркәсібін қарастыру

Теориялық мәлімет:

1. Бұл сала әр түрлі құрылыс материалдарын шығарады. Ол құрылыстың дамуына жағдай туғыза отырып, өсу қарқыны жөнінен оны басып озады.

Құрылыс материалдары өнеркәсібінің екі негізгі ерекшелігі бар: 1) ол тікелей құрылыспен байланысты; 2) оның негізгі шикізаты -кенге жатпайтын пайдалы қазбалар.

Кенге жатпайтын пайдалы қазбалар (қиыршық тас, құм, саз, әктас, құрылыс тасы) барлық жерде кездеседі. Салыстырмалы түрде алғанда оны өндіру арзанға түседі. Дегенмен, сирек кездесетін асбест, ұлутас секілді құрылыстық пайдалы қазбалар да бар.

Құрылыс материалдары өндірісінде тау-кен өнеркәсібінің (беткі жыныстар), металлургияның (қож) және электр энергетикасының (күл) қалдықтары кеңінен қолданылады.

Құрылыс материалдары өнеркәсібінің құрамына: 1) минералдық шикізат өндіру; 2) ұстастыратын материалдар өндірісі (цемент, әктас, гипс) және 3) үйлер мен құрылыстар салуға керекті қабырғалық материалдар өндірісі (бетон, темірбетон, кірпіш).

Шикізатты көп мөлшерде қажет ететін ұстастыратын материалдар өндірісі шикізат базаларына жақын орналасады. Қабырғалық материалдар шығаратын кәсіпорындардың орналасуы өнімнің тасымалдауға жарамдылығына байланысты. Олар шикізатқа (кірпіш шығару) немесе тұтынушыға (бетон және темір-бетон өндірісі) бағытталады.

Ұстастыратын материалдар ішінде басты рөл аткаратын цемент болып табылады.

Оның өндірісіне әктас пен саз қажет. Оларды ұсақтап араластырғаннан кейін, айналып тұратын ұзын (100 м дейін) пештерде күйдіреді. Алынған өнімді ұнтақтап, цемент шығарады.

1 т цементке 1,5 т шикізат жүмсалады. Сондықтан, барлық цемент зауыттары шикізат кенорындарының маңында орналастырылады. Елімізде ондай зауыттар 5-еу: Ақтау кентінде (Қарағанды облысы), Октябрскіде (Шығыс Қазақстан облысы) жөне Састөбеде (Оңтүстік Қазакстан облысы), сонымен катар Семей мен Шымкентте.

Цементті сумен және толтырушы заттармен (құм, қиыршық тас немесе ұсақ тас) араластырып бетон алады.

Қатқаннан кейін, бетон өте берік жасанды тасқа айналады. Одан мық-ты іргетастар және түтас үйлер, колонналар, жабындар, көпірлер, жолдар салуға болады.

Беріктігін одан әрі арттыру үшін бетонның ішіне болат өзектер (арматура) салып, темір-бетон алады. Бұл конструкциялық материалда бетон мен арматураның қасиеттері бар. Темір-бетон бұйымдарын Қазақстанның барлық облыстарында шығарады. Өндірістің ең ірі орталықтары - Астана мен Алматы.

2. Орман және ағаш өңдеу өнеркәсіптері. Бұл жеткілікті шикізат базасы жок Қазақстандағы бірден-бір өнеркәсіп. Орман еліміздің аумағының 2,3%-да ғана орналасқан. Сондықтан, олардың өнеркәсіптік маңызы (ағаш алу көзі) қандай болса, суды, топырақты және егістікті қорғау, санитарлық (қалалар маңында),рекреациялық (халықтың демалыс орыны) және ғылыми (қорықтағы ормандар, Ертіс бойының қарағайлы ормандары) маңызы да сон-шалықты. Оларда өнеркәсіптік ағаш дайындауға тыйым салынған. Қазір тек оларға күтім жасау мен санитарлық мақсатта ғана ағаш кесіледі. Олар елдің қажеттілігінің 3/1 -ін ғана өтейді. Сондықтан, ағаш өнеркәсібі тек тасымалданып әкелінетін шикізат негізінде ғана жұмыс істейді.

Қазақстаннын бұл салыстырмалы түрде алғандағы жас шаруашылық саласы машина жасаумен, химиямен, жеңіл өнеркәсіппен, көлік және байланыспен тікелей өндірістік қарым-қатынас жасайды. Құрылыс орман өнімдерінің ірі тұтынушысына айналды. Өз кезегінде машина жасау оған ағаш өңдейтін станоктар мен барлық жерлерде жүре алатын тягач маши-налар, химия - лактар мен бояулар (жиһаз өндірісіне) және ағартқыш заттар (қағаз дайындауға) жеткізеді.

Орман өнеркәсібі өзара байланыстағы бірнеше өндіріс салаларын біріктіреді .

Ағаштың 90%-ын Қазақстанның Солтүстігі мен Шығысы, ең, алдымен Шығыс Қазақстан, Қостанай жөне Ақмола облыстары жеткізеді.

Целлюлоза-қағаз өнеркәсібінің ақырғы өнімі — қағаз. Оны дайындау үшін целлюлоза қажет. Бұл - суды және бағалы қылқан жапырақты ағаштарды көп қажет ететін (шырша, самырсын және т.б.)> экологиялық жағынан «лас» өндіріс. Біздің елімізде қағаз бен қатырма қағазды (картон) тасымалданып әкелінетін (целлюлоза) және арзан қайта өңделген шикізаттан (макулатура) шығарады. Бұл салада Семейдегі қағаз-қорап комбинаты мен Алматы маңындағы Абай ауылында орналасқан «Қазақстан Қағазы» АҚ картон-қағаз комбинаты ерекіпеленеді.

Целлюлоза-қағаз саласы өнімдерінің ірі түтынушысы — полиграфия өнеркәсібі. Оның басты орталығы - Алматы. Мұнда «Атамұра», «Мектеп», «Қазақ энциклопедиясы» «Жазушы» жөне т.б. ірі баспалар шоғырланған, кітап, журнал, газет, құттықтау хат, басқа да полиграфиялық өнімдердің көп бөлігі осында шығарылады.

Бақылау сұрақтары:

1.Құрылыс материалдары өнеркәсібінің негізгі түрлерін атаңдар.

2. Цемент өнеркәсібі жөнінде мағлұмат беріңдер.

3. Құрылыс материалдары өнеркәсібінің шаруашылықтың басты салаларымен байланысы.

4. Республикамыздағы құрылыс материалдары өнеркәсібінің дамуы.
№ 172- сабақ

Тақырыбы:Қазақстанның аргоөнерәсіп кешені

Жоспары:

1.Агроөнеркәсіп кешеннінің құрылымы

2.Ауыл шаруашылығы

Сабақтың мақсаты: Қазақстанның аргоөнерәсіп кешенін қарастыру

Теориялық мәлімет:

1.Ауылшаруашылық өнімдерін өндіріп қоюдың өзі жеткіліксіз. Оны сақтап, сапалы түрде өңдегеннен кейін халыққа уақтында жеткізу керек. Ауыл шаруашылығы бұл мәселелерді басқа салалардың көмегінсіз шеше алмайды.Сондықтан, оның қажеттілітерін қамтамасыз етіп, өнімдерін өңдейтін өнеркәсіп өндірістерімен ауыл шарушылығының арасында тікелей байланыс қалыптасқан. Басқаша айтқанда, агроөнеркәсіп кешені (АӨК) пайда болды.

Агроөнеркәсіптік кешен халықты азық-түлікпен, ал өнеркәсіпті халық тұтынатын тауарлар жасап шығаруға қажетті шикізат қамтамасыз етуді негізгі мақсат ететін көптеген салаларды біріктіреді.

АӨК кұрамында үш негізгі буын бар. I буын АӨК-ке қызмет көрсететін, оны техникамен, тыңайтқыштармен қамтамасыз ететін салалар құрайды. II буын - бұл ауыл шаруашылығы, ал III буын - тамақ және жеңіл өнеркәсіптері. Олар ауыл шаруашылығы өнімдерін халық тұтынатын тауарларға айналдырады.

Жұмыскерлердің саны жөнінен (2,4 млн адам) АӨК аса ірі салааралық кешен болып табылады. Ол елдегі ішкі жалпы өнімнің 1/10 бөлігін береді. АӨК өнімдері барлық тауар саудасының 50%-дан артырын кұрайтындықтан, халықтың әл-ауқатын жақсартуға әсерін тигізеді. Сонымен бірге өнімдері шет елдерге сатылады. Мысалы, бидай Қазақстанның маңызы жөнінен бесінші экспорттық тауары.

I буынның салалары АӨК-ке ауыл шаруашылық машиналарын, құрал-жабдық жеткізе отырып, оның интенсификациясының жалпы деңгейін анықтайды. Тұтас кешеннің жетістіктері оның дамуымен тығыз байланысты. Өзірге I буынның салалары АӨК-ті кажетті өніммен толық қамтамасыз ете алмай келеді.

АӨК-тің қалыпты жұмыс істеуі үшін техника мен құрал-жабдықтар-дың 4000-дай түрі қажет. Біздің елімізде олардың 400-дей түрі ғана шы-рарылады. Көптеген маңызды өндірістер дамымаған немесе енді пайда болып келеді.

Сондықтан, әлі де ескі техника пайдаланылады, қол еңбегінің үлесі жоғары, ауыл шаруашылық дақылдары мен малдардың өнімділігі төмен. Өндірілген өнімнің аз ғана үлесі өңделеді, АӨК-те жұмыскерлер саны көп болғанымен, еліміз шет елдерден азық-түлікті көп мөлшерде сатып алады.

1) Ауыл шаруашылығында жер - негізгі зат, әрі еңбек құралы болып саналады. Сондықтан, жерді дұрыс пайдалану, құнарлылығын сақтау — қоғамның маңызды міндеті болып саналады.

2) Ауыл шаруашылығы -экономиканың маусымдық саласы.

Көктемде егістікті уақытында жыртып, топырақта ылғал сақталу үшін өңдеп, барлық дақылдарды себу керек. Жазда өсімдіктерді ты-ңайтқыштармен қоректендіру, суару, түптеу, арам шөптермен және зиянкестермен күрес жұмыстары жүргізіледі. Күз - өнімді жинап, егістікті күздік себуге даярлайтын мезгіл. Қыс - техника жөндеп, малды күтіп - бағатын, тұқымды себуге даярлайтын уақыт.

3) Ауыл шаруашылық өндірісіне табиғи жағдайлар қатты әсер етеді. Олар біздің елімізде әр түрлі және күрделі.

Ауыл шаруашылығымен 190 мыңдай әр түрлі кәсіпорындар -фермерлік шаруашылықтар, акционерлік қоғамдар, серіктестіктер, кооперативтер мен тұрғындар шаруашылықтары айналысады.

Олардың арасында 10-15 мың га егістік жерді өңдейтін ірі шаруа-шылықтар және жері 5-10 га ғана болатын ұсақтары да бар.

Нарықтық экономика жағдайында мемлекеттің рөлі өзгереді. Ол енді ауыл шаруашылық өнімдерін шығарумен айналыспайды, тек ол үшін қажетті жағдай жасайды.

Қазақстанның жер аумағы үлкен - 272 млн га. Еліміздің барлық жері - жер қорына (немесе жер фондына) жатады.

Оған, сонымен қатар көлдер мен су қоймаларын, өзендерді, тоғандар-ды да енгізеді.

Оның көп бөлігін ауыл шаруашылығына жарамды жерлер құрайды. Бұлар – ауылшаруашылық жерлері (аумақтары). Олардың негізгі түрлері - егістік жерлер, жайылымдықтар мен шабындықтар, көп жылдық алқаптар (бақтар мен жүзімдіктер),

Егістік жерлердің жекелеген бөліктері көп уақыт бойы өңделмей, тыңайған жер есбінде қалдырылады.

Ауыл шаруашылық жерлерінің құрылымындағы ең бағалы жерлерінің (егістіктер) үлесі көп емес –11%. Бірақ, оның жн басына есептегендегі шамасы әлемдегі ең жоғарылырдың бірі болып саналады. Ең көп аумақты жайылымдық жерлер алып жатыр.

Ауыл шаруашылық жерлеріне қолайсыз факторлар – құрғақшылық, жел және су эрозиясы, топырақтың тұздануы мен батпақтануы әсер етеді. Сондықтан, жерді мелиорациялау (жақсарту) шараларының егістік желерді суарудың, жайылымдарды суландырудың ; ағаш отырғызудың, құмдарды бекітудің, жер бетін тегістеудің, қышқыл топырақтарды әктаспен өңдеудің маңызы зор.

Біздің елімізде ауыл шаруашылық жұмыстары орасан үлкен аумақтарда қысқа мерзім ішінде жүргізіледі. Ол үшін әр түрлі қазіргі заманға сай техниканың көп мөлшері қажет. Ол бірақ, әзірге жеткіліксіз.

Ауыл шаруашылық өнімдерінің өндірісі өңделетін жер мен мал басының өсуі есебінен ұлғаюы мүмкін. Ондай жол экстенсивті болар еді. Өндірістің өсуін жерді, техниканы, тыңайтқыштарды тиімді пайдаланып, ауыл шаруашылығы ғалымдарының жаңа жетістіктерін қолдана отырып қамтамасыз етуге болады. Бұл -ауыл шаруашылығын дамытудың интенсивті жолы. Қазіргі уақытта негізінен осы жол басым болуы керек.

Ауыл шаруашылығы бір-бірімен байланысты екі саланы -өсімдік шаруашылығы мен мал шаруашылығын біріктіреді. Олар тиісінше ауыл шаруашылық өнімдерінің 56% жөне 44%-ын береді.

Бақылау сұрақтары:

1.Агроөнеркәсіптік кешенінің құрамына шаруашылықтың қандай салалары кіреді?

2. Жергілікті жердегі АӨК –тің салаларын атап, мамандандырылған саласын анықтаңдар.

3. Ауыл шаруашылығына жарамды жер дегеніміз не, оның құрамы қандай?

1.Өсімдік шаруашылығы

2.Мал шаруашылығы

Сабақтың мақсаты: Қазақстанның өсімдік және мал шарушылығын қарастыру

Теориялық мәлімет:

1. Өсімдік шаруашылығы немесе егін шаруашылығы егіншіліктен, бақша шаруашылығымен жүзім өсіруден тұрады.

Егіншілік дақылдар түріне қарай астық шаруашылығы, техникалық, азықтық, көкөніс –бақша дақылдары мен картоп өсіруге бөлінеді.

Егін шаруашылығы географиясына табиғи факторлар, яғни топырақ пен аорклиматтық жағдайлар (жылу, жарық, ылғал) тікелей әсер етеді.

Елімізде 50-ден астам ауыл шаруашылық өсімдіктері өсіріледі.Егіншіліктің бсты саласы – дәнді дақыл өсіру (астық шаруашылғы).Олар егістік жерлердің 2/3 бөлігін қамтиды.

Бидай жылуды жақсы көретін дақыл, ол үшін ең қажетті топырақ түрлері – қара және қара қоңыр топырақтар.

Қысы қатал әрі қар аз түсетін Қазақстанның солтүстігіне көктемде себілетін жаздық бидай өсіріледі. Олар республикадағы астықтың 5/4-ін береді.

Қазақстанның жылы оңтүстік аймағында күзде, қысқа қарай себілетін күздік бидай өсіріледі.

Жылу және ылғал сүйгіш, тропиктік өсімдік - күріш Қазақстанда тек XX ғ. бастап өсіріле бастады. Бұл су жайылған егістік жерлерде - атызда (чек) өсетін біздің еліміздегі бірден-бір дақыл. Оны Оңтүстіктін, суармалы жерлерінде, Сырдарияның (Қызылорда обл.), Іле мен Қараталдың (Алматы обл.) аңғарларында өсіреді. Бұл өзендерден күріш егістіктеріне ирригациялық (суландыру) каналдардың тармақтары бағытталған.

Арпа мен сулы негізінен азықтық өсімдіктер. Олардан алынатын өнімнің бір бөлігі азық-түлік алу үшін, мысалы, арпа мен сұлы жармасын алуға жұмсалады. Арпа — тез пісетін, ең төзімді өсімдік болғандықтан, барлық жерде таралған дәнді дақыл. Бірақ, оның негізгі өнімі Бидайлы белдеуде жиналады. Сұлы ыстыққа төзімсіз, ылғал сүйгіш өсімдік. Оның негізгі өсірілетін аудандары - Солтүстік пен Шығыс.

Жылу мен жарықты сүйетін жүгеріні Қазақстанның Оңтүстігіндегі суармалы жерлерде, жылуды көп қажет етпейтін күздік бидайды елдің Шығысында, құрғақшылыкқа төзімді тарыны. Батыс пен Солтүстікте өсіреді.

Техникалық дақылдар тамақ және жеңіл өнеркәсіптеріне шикізат береді. Олардың қалдықтары малға жем ретінде пайдаланылады. Біздің еліміздегі негізгі техникалық дақылдар - мақта, қант кызылшасы және күнбағыс.

Қантқызылшасы - коңыржай белдеудегі бірден-бір қант алынатын шикізат. Ол жылуды, ылғалдылықты, құнарлы топырақты, сонымен қатар көп еңбекті қажет ететін дақыл. Сондықтан оны халық көп қоныстанған суармалы жерлерде өсіреді. Біздің елімізде ондай жерлер —Алматы және Жамбыл облыстары.

Күнбағыс - ең көнбіс техникалық дақыл, негізі одан өсімдік майы алынады. Күнбағыс құрғақшылыққа төзімді, жылуы, жарығы мол, топырағы құнарлы жерлерде жақсы өседі. Оны Қазақстанның барлық облыстарында дерлік есіреді. Бірақ, егістік пен жинаудың 2/3-сі Шығыс Қазақстан облысының үлесіне тиеді.

Картоп - бір уақытта азық-түлік, мал азығы, әрі техникалық дақыл болып табылады. Халық арасында оны «екінші нан» деп атайды. Картоп құнарлы, ылғалды топырақта жақсы өседі, жазы салқын жылдарда мол өнім береді.

Оны егін шаруашылығы мүмкін жерлердің бәрінде өсіреді. Өнімнің 3/4 бөлігі Солтүстік және Оңтүстік аудандардың үлесіне тиеді, ал еліміздің негізгі «картоп жүйегі» болып бұрыннан бері Алматы облысы саналады. Ол Қазақстанның барлық аудандарын ерте пісетін картоппен қамтамасыз етеді.

Алуан түрлі көкөністер - негізгі әрі арзан дәрумендер көзі болып табылады. Көкөніс дақылдарының көпшілігі (қызанақ, қияр, баклажан, бұрыш) жылуды, жарықты, ылғалды, құнарлы топырақты сүйеді. Бақша дақылдарыныц (қарбыз, қауын, асқабақ, кәді) олардан өзгешелігі - құрғақшылыққа төзімділігі, олар борпылдак, құмды топырақта жақсы өседі. Көкөністер мен бақша дақылдарын суармалы жағдайда өсіру саласы барлық жерде дерлік таралған.

Бірақ Оңтүстік - ең негізгі «Қазақстан бағы» емес, өйткені бақтардың 3/5-і және жүзімдіктердің 9/10-ы Іле және Талас Ала-тауларының етегінде орналасқан. Мұнда жүзімнің 30-дай түрі, еліміздегі алма (апорт) мен алмұрттың (орман аруы) ең жоғары сорттары өсіріледі.

2. Мал шаруашылығы: жас және ежелгі сала. Бұл сала ірі қара (мүйізді ірі қара малын өсіру), жылқы, түйе, қой, шошқа, және құс өсіру шаруашылықтарына бөлінеді.

Мал шаруашылығының құрамына, сонымен қатар марал (марал мен теңбіл бұғы өсіру), аң, ара шаруашылықтары, жібек құртын өсіру мен балық шаруашылығы да кіреді.

Өсімдік шаруашылығындағы орналастырудың негізгі факторы - агроклиматтық жағдайлары болса, мал шаруашылығында бұл - жем шөп базасы. Оны жайылымдықтар, шабындықтар, азықтық дақылдар егістіктер құрайды. Малдарға азық ретінде көп мөлшерде азықтық дәнді дақылдар мен техникалық дақылдарды өңдеуден түскен қалдықтар пайдаланылады.

Шабындық жерлермен еліміздің Батысы мен Шығысы жақсы қамтамасыз етілген. Шабындықтары аз Солтүстік пен Оңтүстікте азыктық шөптер өсіріледі. Бірақ бәрі бір мал шаруашылығының негізі жайылымдық жері болып табылады.

Еліміздегі жайылымдықтар әр түрлі. Қазақстанның солтүстік, орталық бөлігі мен биік тауларының етегіндегі көктемгі, жазғы, күзгі жайы-лымдықтар алып жатыр. Орманды дала мен дала зонасында төрт түліктің барлығы, ал шөлейт және шөл зоналарында қой, жылқы және түйе малдары жайылады. Орта және биік таулардағы субальпілік және альпілік шалғындар - еліміздегі ең құнарлы жазғы жайылымдар (жайлаулар). Еліміздің Оңтүстігі мен Батысындагы қар қабаты жұқа болып келетін құмды жерлер - жыл бойы (негізінен, қыста) қой және жылқы өсіруге пайдаланылатын жайылымдықтар.

Қазақстанның барлық бөліктерінде мал шаруашылыгымен ай-налысады, бірақ мал басының 3/5 бөлігі еліміздің Солтүстігі мен Оңтүстігінде өсіріледі. Негізгі өнімдер болып саналатын ет пен сүт ара қатынасына байланысты онда бағытты ажыратады. Солтүстікте, шығыста және оңтүстікте сүтті және сүтті-етті мал шаруашылығы дамыған. Оған құнарлы азық қоры қажет.

Оны жоғары өнімді жайылымдықтар мен азықтық дақылдардың егістігі қамтамасыз етеді, ал Оңтүстікте одан басқа қызылша шаруашылығының қалдықтары да пайдаланылады.

Жайылымдықтарында құнарлы өсімдіктері жоқ құрғақ далаларда, шөлейттер мен шөлдерде ет бағытындағы мал шаруашылығы дамыған. Етті тұқымды малдар ішіндегі ең көп таралғаны -қазақтың ақбас сиыры. Қазақстан селекционерлері шығарған бұл тұқым жоғары өнімділігімен және төзімділігімен ерекшеленеді. Біздің елімізден басқа ол Ресей мен Моңғолияда өсіріледі.

Қой шаруашылығының негізгі өнімдері - ет, май, жүн, тері, қаракөл. Оның екі негізгі бағыты - биязы жүнді және қылшық жүнді қой шаруашылығы бар. Биязы жүнді қойлар (меринос) ең сапалы жүн маталарын алуға болатын ұзын, жіңішке біртекті жүн береді. Бұл жануарларға жақсы жайылымдар мен қысқы азық қажет. Ондай жағдайлар елдің солтүстік, шығыс және оңтүстік бөліктерінің бәрінде кездеседі. Мұнда биязы жүнді қойлардың мал басы ең кеп болып саналады.

Қылшық жүнді кой өсіру - азық қоры біршама аз, ұзақ жайылымдарға (500 км-ге дейін) тән болып келеді. Бұл бағытта қазақстандық селекция кереметі деп аталатын еділбай қойларын ерекше бөліп қарауға болады.

Қазақстанда өсірілетін қойлардың ішінде қаракөл қойлары ерекше орын алады. Оның негізгі енімі - аса жоғары бағаланатын қаракөл терілері. Қаракөл қойларын өсірумен шұғылданатын негізгі аудан — Оңтүстік Қазақстан.

Еліміздегі халықтың дәстүрлі кәсібі – жылқы шаруашылығы. XX ғ. басында Қазақстанда 4 млн-нан астам жылқы болған.

Жылқылар қазір де жүк таситын, салт мінілетін, жүмыс және бәйге аттары ретінде кеңінен пайдаланылады. Оларды, сонымен қатар бағалы азық-түлік өнімдері - жылқы етін, қымыз алу үшін де өсіреді. Біздің елімізде жылқы малын өсіру барлық жерде таралған сала. Бірақ, жылқылардың негізгі бөлігі Оңтүстік пен Солтүстікте өсіріледі. Жылқыны қоспен үйірлеп жаю - шөлді -далалы және таулы-далалы аймақтарда жыл бойы табиғи жайы-лымды пайдалану арқылы жүзеге асырылады.

Шөлді жөне шөлейтті зонада түйе шаруашылығының маңызы зор. Түйе - ең ірі, жүк тасуға бейім, азық талғамайтын, ыстық, шөлге шыдамды жануар. Түйе шаруашылығының негізгі өнімдері - ет, сүт, шұбат және жүні. Бұл малдардың саны бойынша Қазақстанның Батысы мен Оңтүстігін, әсіресе Маңғыстау, Атырау және Қызылорда облыстарын ерекше атауға болады.