-лекция. Қазақтың шешендік өнерінің ауыз әдебиетінің бір саласы ретінде зерттелуі

1. 
   Ауыз әдебиетіндегі шешендіктің үлгілері.
   

1. Негимов С. Шешендік өнер А. 1997.

2. Адамбаев Б. Халық даналығы А. 1993.

3. Жармұхаммедов М. Шешендік өнер А. 1998.

4. Қосымова Г. Қазақ шешендік өнерінің негіздері А. 2003.

5. Ж. Дәдебаева Ж. Шешендік сөздер А. 1993.

1. Төреқұлов Н. , Қазыбеков М. Қазақтың би-шешендері А. 1993.

2. Шқанова Б. Шешендік сөздердің жанрлық ерекшеліктері А.1995.

3. Шындалиева М. Шешендік пен ақындықтың дәстүрлі байланысы А. 1996.

4. Садырбаев С. Халық әдебиетінің тарихи негіздері А. 1995.

5. Бердібаев Р. Кәусар бұлақ А. 1989.

6. Қабдолов З. Сөз өнері А. 2002.

7. Қасенов С. Шешендік тәсілдері А. 1989.

8. Жандыбаев Ғ. Сөз мәйегі А. 1998.

Лекцияның мәтіні:
Қазақ эпосы бір кезде батырлар жыры түрінде көрінсе, кейін аралық сипаттағы лиро-эпосқа көшті; одан келе жанрлық табиғатын мүлде жаңартқан жаңа сападағы поэмаларға ауысты деп, тұжырымдаған болатын академік-жазушы З. Қабдолов өзінің “Сөз өнері” еңбегінде.

Сол айтпақшы, қазақ халқының бай ауыз әдебиеті қорындағы ең мол саланың бірі – лиро-эпос десек, осы мұраны 3 топқа бөліп қарастыруға болады:

1. 
   Ел арасына көп тараған әйгілі шығармалар.
   

Ә) кітаптар; “Қыз Жібек”, “Айман-Шолпан”

2. 
   Халыққа ауызша жетсе де, жарық көре алмай келген шығармалар: “Күлше қыз”, “Құл мен қыз”, “Мақпал қыз”, “Есім Зылиқа”.
   
3. 
   Шығыс әдебиетінен ауысқан хикая-дастандар: “Сейфулмәлік”, “Бозжігіт”, “Таһир-Зухра”, “Жүсіп-Зылиханың қиссасы”, “Шәкір-Шәкірат”, “Мұңлық-Зарлық”, т.б.
   

Лиро-эпос жөнінде Қазан төңкерісінен бұрын азды-көпті жұмыс істелінгенін байқау қиын емес. Орыстың белгілі ориенталистері (В. В. Радлов, И. Н. Перуин, Г. Н. Потанин және басқалар) қазақ ауыз әдбиетінің тамаша үлгілерін жинау, жариялау ісімен шұғылданды. Олар біз сөз етіп отырған лиро-эпос нұсқаларына да ерекше көңіл бөлген. Мысал үшін “Қозы-Көрпеш – Баян сұлу” жырын атап өтсек жеткілікті.

Солай бола тұрса да, лиро-эпос нұсқаларын ғылыми тұрғыдан тексеру кеңес жылдарының ішінде қолға алынды. Осы жылдары жалпы ауыз әдебиетінің, оның ішінде, лиро-эпостық көптеген үлгілері жиналып қана қоймай, баспасөз бетінде жарық көре бастады. Лиро-эпостық белгілі нұсқалары бойынша ғылыми еңбектер, көлемді мақалалар, жеке монографиялар жазылды. Осыған орай, М. О. Әуезов, Қ. Жұмалиев, М. С. Сильченко, Н. С. Смирнова, М. Ғабдуллин, Ә. Қоңыратбаев, А. Жұбанов, т.б. зерттеулерін атап өткен болар едік.

Ұзақ уақыт қазақ халқының жазба әдебиеті қалыптаса қойған жоқ. Сол себепті оның оқитын кітабы, тәрбие-тәлім, өнеге алатын бірден-бір құралы – халықтың ауыз әдебиеті, соның ішінде лиро-эпос жырлары болып келді.

Лиро-эпос жырларының қай мезгілде пайда болғанын киіп айту қиын. Өйткені олар, кезінде қағаз бетіне түспеген және басқа да жөнді дерек сақталмаған, тек ұрпақтан-ұрпаққа ауызша айтумен жетіп отырған. Мүмкін, бұл нұсқалардың көпшілігі көне заманда туып тарала бастады десекте, халық арасына жайылған аңызға қарағанда, сол жырлардың бірқатарын XVIII-XIX ғ. өмір сүрген атақты ақын жыраулардың ел аралап айтып жүргені, өңдеп жөндегені мәлім.

Бірінші топқа жататын нұсқалардың аздап болсын баспа бетін көргенін, олар жөнінде оқта-текте құнды пікірлер айтылғанын жоғарыда ескертіп өткен едік. М. Ш. Уәлиханов, В. В. Радлов, Г. Н. Потанин т.б. белгілі ғалымдар қазақ халқының ауыз әдебиетін, әсіресе, лиро-эпос үлгілерінің кейбіреулерін өте жоғары бағалаған болатын. Бұл ретте ең алдымен, М. О. Әуезовтің ғылыми еңбектерін ерекше атаған жөн. Аса көрнекті ғалым қазақ ауыз әдебиетінің көптеген түрлерін зерттеумен бірге лиро-эпостық – “Қозы-Көрпеш – Баян сұлу” мен “Қыз Жібек” секілді тамаша екі нұсқасына арнаулы еңбектер жазды.

Екінші топқа кіретін нұсқалардың ішінде ”Күлше қыз”, “Құл мен қыз”, “Мақпал қыз”, “Есім сері-Зылиқа” секілді көлемді көркемдігі бірсыдырғы дастандар бар. Бұлардың түп негізі халық аңыздарына барып тірелсе де, кейбіреулерінің авторлары белгілі. Ел арасында есімдері мәлім ақындар сол халыққа жете таныс сюжетті қайтадан жырлап өңдеген, толықтырған болу керек.

“Күлше қыздағы” оқиғаның басталуы, және бірнеше эпизодтары “Қозы Көрпеш- Баян сұлу” жырына ұқсайды.

Ал енді үшінші топқа жататын, үлгілерге көшсек, бұлар қазақ топырағына шығыс елдерінен келген мол сала. “Бозжігіт” поэмасының сюжеті шығыс халықтарының көбіне ортақ. Оның үш нұсқасы бар.

Осы лиро-эпос нұсқаларының кейбір үлгілері кеңес жылдарында байта дамып, тың сапаға ауысты, жаңа заман талабына сай мазмұндарын байытумен бірге түрлерін де кемелендендіре түсті. Мысалы, Шәкір әбеновтің “Қозы Көрпеш – Баян сұлу” жырын және Нұрпейіс Байғаниннің “Ақ күлше”, “Нарқыз” поэмалырын атауға болар еді.

Осы байқағандарымыздан қызық та, әрі құнарлы құбылысты көре аламыз. Халық ауыз әдебиеті мен шығыс классиктері дәстүрі нәтижесінде қазақ топырағында шын мәніндепоэма жанры орын тебе бастайды. Осыған орай “Еңлік-Кебек”, “Қалқаман-Мамыр”, “Ләйлі-Мәжнүн”, “Гүлхашима” т.б. алуандас көркем туындыларды атаған жөн. Бара-бара бұл процесс кеңес дәуіріндегі қазақ поэзиясының гүлденген шағына келіп тоғысады.

Әдеби жанрдағы, соның ішінде поэмадағы, дәстүр деген – кең ұғым, күрделі құбылыс. Суреткер ұзақ мерзім ішіндегі дәстүрге арқа сүйей отырып, жаңашылдыққа ұмтылады дегенді жиі-жиі айтамыз. Солай дей тұрсақ та, әдебиеттегі дәстүр мен жаңашылдықтың ара қатысын айқындаудың қиын екендігін үнемі ескере бермейтініміз де бар. өйткені дәстүр мен жаңашылдық бірімен-бірі табиғи тамырлас, тұтасқан диалектикалық бір лік құбылысы. Әдебиет қоғам өмірінің айқын сәулесі десек, сол қоғам өмірінің қай саласында болмасын, дәстүр мен жаңашылдық бір імен-бірі тығыз байланысты. Сондықтан да әдебиеттегі дәстүр мен жаңашылдықты бірінен-бірі бөле-жара қарауға болмайды. әдебиеттегі жаңа құбылыс дейтініміз сол көп жылғы тәжірибенің, көркемдік дәстүрдің озығы болуға тиіс.

Осы құбылыс біз сөз еткелі отырған қазақ әдебиетіндегі поэманың қалыптасу, даму процесінде әлгіндей заңды ерекшеліктерімен көзге түсіп келеді. Өйткені поэма жанрын жетілдіруде де ақындар туған халқының ғасырлар бойы жиналған, қорланған бай көркемдік дәстүріне сүйенуді мақсат тұтты. әңгіме тек дәстүрге сүйенуде ғана деп. ойлауға болмайды. Әңгіме сол ғасырлар бойғы бай көркемдік тәжірибені қалай игеріп, қалай қорытуда болса керек. Бұл жерде жалғыз ниет, талап, тілек жеткіліксіз. Бұған қоса творчестволық ізденіс, ақындық зор дарын, тапқырлық, шеберлік ауадай қажет. Сонда ғана өзіне дейінгі көркемдік тәжірибені игеріп, сом, жаңа шынайы шығарма тудыруға болатынын әдебиет тарихы растап келеді.

Қазақ кеңес поэмасының кемелденуінен, өсіп-өркендеуінен анық байқалатын бір жай, оның таңдаулы үлгілерінің бәрі де өзіне дейінгі әдеби дәстүрдің ең жақсы, таңдаулы, жарқын сипаттарын емін-еркін бойына сіңіре білді. Мәселен, қазақ кеңес поэмасының алғашқы қалыптасу кезеңін еске түсіріп көрейік. Ақындар қазақ кеңес поэмасының алғашқы таңдаулы үлгілерін оған дейінгі көркемдік дәстүрдің озық үлгілеріне сүйеніп жасағаны анық байқалады. Төңкеріске дейінгі әдебиеттегі Абай Құнанбав, Ақылбай Абайұлы мен Мағауия Абайұлы, Әсет Найманбаев, Мұхамеджан Сералин, Сұлтанмахмұт Торайғыров поэмаларынан көркемдік дәстүрді үнемі ескеріп отырғаын көруге болады. Оның үстіне қазақ халқының ежелден келе жатқан бай ауыз әдебиетінің эпикалық дәстүрінен және орыстың классикалық әдебиеті мен шығыс поэзиясының жақсы үлгілерінен де ақындардың нәр алып үйреніп отырғаны тарихи шындық.

Шығармаға биік, прогрессивті идеяны өзек ету – бүкіл дүниелік әдебиеттегі қалыптасқан озық көркемдік дәстүр. Міне, осы бір ежелгі дәстүрге сүйенген, соны жалғастырып байыта, тереңдете түскен қаламгерлер қазақ кеңес поэмасының ең жақсы үлгілерін қалыптастырып берді. С. Сейфуллиннің “Советсан”, “Альбатрос”, “Көкшетау”, І. Жансүгіровтің “Дала”, “Күйші”, “Құлагер”, С. Мұқановтың “Сұлушаш”, Ә. Тәжібаетың “Абыл”, Т. Жароковтың “Күн тіл қатты”, “Тасқын”, И. Байзақовтың “Құралай сұлу”, “Алтай аясында”, “Ақбөпе”, Ж. Саиннің “Күләнда”, Қ. Бекхожиннің “Ақсақ құлан” т.т. сияқты поэмалары қазақтың эпикалық поэзиясында бұрыннан бар көркемдік дәстүрді жалғастырудың, тереңдетіп байытудың жемісті нәтижесі еді.

С. Сейфуллин, І. Жансүгіров, С. Мұқанов, Ә. Тәжібаев, Т. Жароков, И. Байзақов, Ж. Саин, Қ. Бекхожин қалыптастырған көркемдік дәстүр сол қалыппен тоқтап қалмай, әдебиеттің кейінгі дәстүрлерінде жалғаса, байи, кемелдене, толықси түсті. Отан соғысы кезінде туындаған Қ. Аманжоловтың “Ақын өлімі туралы аңыз” поэмасы, жеңістен кейінгі бей біт жылдарғы әдебиеттің игі жемісі – Қ. Бекхожиннің “Мәриям Жагорқызы”, Х. Ерғалиевтің “Құрманқызы” сияқты поэмалары эпикалық поэзияның қадау-қадау табыстары. Сымбатты түрге бөленген терең мазмұнды поэманың жақсы үлгілерін жасау дәстүрі күні бүгінге дейінгі жалғасумен келеді, алдағы кезде де жалғаса беретіні мәлім.

Поэма туралы тоқтала кетсек, ақындардың поэмаға нысана, қазық етіп ұстайтын екі басты тақырыбы бар. Бірі – қазіргі замандас өмірінің алуан сырларының эпикалық поэзияда жыр ету де, екіншісі – төңкеріске дейінгі халықтың тарихи өмірін бейнелеу. Екіншісін көбінесе тарихи тақырып деп те атаймыз. Қалай атаған күнде де, оның күні бүгінгі әдебиеттегі маңызы, актуалдығы орасан зор екені баршаға аян. Сол тарихи тақырыпты жырлауда қазақтың эпикалық поэзиясында қалыптасқан жақсы да өнегелі дәстүр бар екеніне жоғарыда мысал да келтірдік.

Қазақ кеңес әдебиетінің басқа жанрларындай поэманың да өсу кезеңдері бар екені сөзсіз. Қазақ поэмаларының өсу жолы, күні бүгінге дейінгі даму кезеңі екі үлкен арналы тақырыппен тығыз байланысты. Қазақ поэмаларының барлық кезеңінде де осы екі тақырып қабат жарысып келе жатқанын көреміз. Ол – тарихи және қазіргі заман тақырыбы.

Тақырыптың өзектілігі қандай көркем шығарма үшін де қажет. Бірақ тақырытың өзектілігімен істің тынбайтыны аян. Көркем шығарманың идеялық-тақырыптық арқауы негізінен оның көркемдігімен қабысу керек. Яғни, ақындық шеберліксіз көркем туынды жоқ. Кейде мәселенің осы жағын ескермей, шығарманы тақырыбының өзектілігіне бола мақтау да ұшырайды.

Көркем шығарманың әділ сыншысы - әлбетте оқушы қауым, халық. Уақыт озған сайын халықтың көркем шығарманың ең озық үлгілерін ғана екшеп алып, өзінің жадында сақтайтыны ежелден мәлім. Ендеше, көркем шығарманың өмірлілігін уақыт белгілейді дейтініміз де осыдан. Сол себепті қандай көркем шығарманы болса да тек бүгіннің ғана шығармасы деп қарамай, тарихтың шығармасы, яғни ертеңгінің де дүниесі деп қарау дұрыс болады. Бүгіннің ғана шығармасы дегеніміз басылған кезде ғана оқылатын, оқушының мәңгі серігі болуға жарамайтын орта қолды еңбектер. Ал, тарихты, яғни ертеңнің шығармасы дегеніміз идеялық-көркемдігі жоғары, уақыт сынынан сүрінбей өткен, оқушының ұзақ мезгіл рухани серігі болатын туындылар. Осы тұрғыдан алып қарағанда қазіргі тақырыпқа жазылған қазақ поэмаларының ішіндегі тарихтың мүлкі боларлық туындылар көп емес.

1. Қарашаш пен Жиренше шешендіктерінің классикалық сипаты, тапқырлығы.

2. Дәстүрлі шешендіктің шыңы екендігі

Пайдаланатын әдебиеттер:

а) негізгі:

1. Негимов С. Шешендік өнер А. 1997.

2. Адамбаев Б. Халық даналығы А. 1993.

3. Жармұхаммедов М. Шешендік өнер А. 1998.

4. Қосымова Г. Қазақ шешендік өнерінің негіздері А. 2003.

5. Ж. Дәдебаева Ж. Шешендік сөздер А. 1993.

1. Төреқұлов Н. , Қазыбеков М. Қазақтың би-шешендері А. 1993.

2. Шқанова Б. Шешендік сөздердің жанрлық ерекшеліктері А.1995.

3. Шындалиева М. Шешендік пен ақындықтың дәстүрлі байланысы А. 1996.

4. Садырбаев С. Халық әдебиетінің тарихи негіздері А. 1995.

5. Бердібаев Р. Кәусар бұлақ А. 1989.

6. Қабдолов З. Сөз өнері А. 2002.

7. Қасенов С. Шешендік тәсілдері А. 1989.

8. Жандыбаев Ғ. Сөз мәйегі А. 1998.

Лекцияның мәтіні:
Қазақ ауыз әдебиетінің бір саласы шешендік сөздер. Шешендік сөдер ақындық айтыс секілді қазақ ауыз әдебиетінің өзіндік ерекшеліктерін көрсететін негізгі жанырлардың бірі жазушы шеберлігін, жалпы тіл мәдениетті көтеруде шешендік сөздерді, сондай – ақ мақал – мәтелдерді мұқияттап жинап, зерттеген, сұрыптап жариялаудың әдеби мәні зор. өйткені сөз өнеінің әлі жеткілікті зерттелген саласы – шешендік, тапқырлық, нақыл сөздерде, мақал – мәтелдерде ойды кеңейтіп, тілді байтатын мазмұны да көркем сөз үлгілері мол әдетте, шешендік өнер айтыс – дауда дамиды.

Қазақ шешендігінің жалпы шешендік өнерден өзіндік ерекшеліктері бар. Ең алдымен, қазақ шешендерінің сөздері ауызекі айтылып, қоғазда емес, ауызда жадында сақталған. Сондықтан олар сол – бастапқы қалпында емес, бізге ұзын – ұрғасы, үздік – жұрнағы ғана жеткен. Олардың өзіде ауыздан - ауызға көшіп ауыса өңдеу – жөндеулерге көп ұшыраған; сан ұрпақтың талай таптың ой- санасынан, екшеп елеуінен өткен. Сөйтіп қысқарған, ұстарған, жалпы халық шығармасына айналған. Соңғы уақытқа дейін “Билердің сөздері” деп келген белгілі сөздердің кемінде екі – үш нұсқасызы жоқ. Бұдан шығатын жанырлар сияқты шещендік сөздер де көп нұсқалар болады.

Әр адамның сөйлеу, жазу мәнері – стилі әр түрлі. Ал қазақ шешендік сөздерін бір – бірімен салыстырғанда ондай айырманы, ерекшелікті байқау қиын. Бұл да шешендік сөздердің халықтық сипатын көрсетеді. Демек шешендік сөздерді алғашқы айтушы жеке адамдар болғанмен, сақтаушы да халық; сондықтан оның шын иесі – авторы да халық дейміз. Ал шешендік сөздерде, шешендер жайындағы аңыз әңгімелерде есімдері жиі айтылатын адамдардың бәрі бірдей автор емес, көшелігі дайын нұсқаларды жаттап орындаушылар, қажетті жерде өңдеп, өзгертіп пайдаланушылар деуге болады. Қазақтың шешендері мен өнеріне қазақ ауыз әдебиетін алғаш зертеуші ғалымдар да назар аударған.

Қазақтың шешендік сөздерін жинап, халық шешендігін алғаш бағалаған адамдардың бірі - белгілі ғалым В.В.Радлов ол қазақ ауыз әдебиетенің нұсқаларын өзі құрастырған жинаққа бірнеше шешендік нақыл сөздерді енгізіп, кітаптың кіріспесінде былай дейді. “Қазақ тілі – исламның бүлдіргіштік әсеріне ұшрамай түркі таза түрін – түркі сипатын сақтап қалған тіл”

Шешендік сөздерді ауыз әдебиетінің бір саласы ретінде алғашқы зертеуші академик М. Әуезовтың жиырмасыншы жылдардағы еңбектерінен кездестіреміз. Қазақ әдебиетинің тарихын жасауға арналған бір зертеуінде М.Әуезов “Билер айтысы” деген арнаулы тақырып енгізіп, шешендік сөздердің кейір түрлерінен мысалдар келтіреді. Дәстүрлі шешендік сөздер дегеніміз – белгілі бір мәселеге байланысты тапқыр – ой, көркем тілмен айтылған және халық қабылдап, сөйлемдік құрамы қалыптасқан жүиелі, үлгілі сөздер. Онда халықтың бастан кешірген уақиғалары, ақыл – ойы, арман тілегі бейнеленеді, өмірге дүниеге көзқарасы көрінеді.

Сонымен бірге шешендік, тапқырлық сөздер белгілі дәрежеде еңбекші адамның өздерін қанаушыларға, езушілерге қарсы жұмсайтын қаруы, құралы болған “Аяз би, Жиренше” және басқалар жайындағы ертегілер халық ішінен шыққан адамдарды - Аяз биді, Жиреншені және оның сұлу жары Қарашашты көрсетеді. Шешендік сөздердің бастауын жалпы ауыз әдебиетінің әжесіндей мақал – мәтелдер мен ертегілерден іздеуге болады.

1. 
   Алдар Көсе әңгімелеріндегі шешендік қисын.
   
2. 
   Күлдіргі, тапқыр әңгімелеріндегі шешендік дәстүр.
   

1. Негимов С. Шешендік өнер А. 1997.

2. Адамбаев Б. Халық даналығы А. 1993.

3. Жармұхаммедов М. Шешендік өнер А. 1998.

4. Қосымова Г. Қазақ шешендік өнерінің негіздері А. 2003.

5. Ж. Дәдебаева Ж. Шешендік сөздер А. 1993.

1. Төреқұлов Н. , Қазыбеков М. Қазақтың би-шешендері А. 1993.

2. Шқанова Б. Шешендік сөздердің жанрлық ерекшеліктері А.1995.

3. Шындалиева М. Шешендік пен ақындықтың дәстүрлі байланысы А. 1996.

4. Садырбаев С. Халық әдебиетінің тарихи негіздері А. 1995.

5. Бердібаев Р. Кәусар бұлақ А. 1989.

6. Қабдолов З. Сөз өнері А. 2002.

7. Қасенов С. Шешендік тәсілдері А. 1989.

8. Жандыбаев Ғ. Сөз мәйегі А. 1998.

Лекцияның мәтіні:

Аңыз халықтық наным сенімнен қиял – арманынан туған. Осыған орай онда фантастикалық элементтер мол аңыз мазмұны бірде тарифи фактілерге негізделсе бірде нақты дерегі жоқ, қиялдан туған қызық ғажайып оқиғаларға құрылады.

Қазақ фольклорындағы аңыз мазмұнына, тақырыбына қарай шартты түрде былайша жіктеледі :

а) аспан әлемі, жер, су, қала, ауыл аттарына ;

ә) халықтық ру, тайпалардың шығу тегіне байланысты аңыз ;

б) діни – мистикалық ;

в) әлеуметтік – утопиялық ;

г) тарихи- қаһармандық яғни жеке адамдардың өмірі, іс - әрекеті жайлы аңыз.

Табиғат құбылысы, аспан әлемі, хайуанаттар жайындағы аңыз басқалардан бұрынырақ шыққан тәрізді олар жер мен аспан. Жеті қарақшы, үркер жұлдыздры, әлемнің жұмбақ сырлары жайындағы, самұрық құс, айдаһар, боз інген тағыда басқа хайуанаттар жайындағы аңыз. Ал жер, су, тау, қала, ауыл аттарының пайда болу жайындағы географиялық – топонимиялық аңыздар кейінірек пайда болған.

“Бурабай”, “Іле”, “Келіншек тау”, “Қалмақ қырған” тағыда басқа әр халықта өзінің шығуы, таралуы жайында этногеналық аңыздар бар.

Қазақ халқының оқиғасын болмыстан, шындық өмірден алып ауызша шығарған көркем шығармаларының елеулі бір саласы – аңыз - әңгімелер. Аңыз - әңгімелердің алғашқы үлгілері халық үшін қызмет еткен және тарихта боған адамдардың ісін, өмірін әңгімелеу негізінде туған. Мұндай адамдардың халыққа қамқор болып, халық намысын қорғағаны, бұл жолда жасаған әр алуан істері ел аузында аңыз - әңгімеге айналып, ұрпақтан – ұрпаққа жеткен. Олардың аты, ісі ерте кезде жазу – сызу өнері болмағандықтан хатқа түспеген, тек халықтың аңыз - әңгімелерінде сақталған.

Қазақ халқының оқиағасын реалистік болмыстан, шындық өмірден алып ауызша шығарған көркем шығармаларының елеулі бір саласы-аңыз-әңгімелер. Аңыз-әңгімелерджің алғашқы үлгілері халық үшін қызмет еткен және тарихта болған адамдардың ісін, өмірін әңгімелеу негізінде туған. Мұндай адамдардың халыққа қамқор болып, халық намысын қорғағаны, бұл жолда жасаған әр алуан істері ел аузында аңыз-әңгімеге айналып, ұрпақтан-ұрпаққа жеткен. Олардың аты, ісі ерте кезде жазу-сызу өнері болмағандықтан хатқа түспеген, тек халықтың аңыз-әңгімелерінде сақталған.

Сондықтан да әуел басында тарихи шындыққа, нақтылы деректерге негізделіп туған әңгімелер кейіннен халықтың ауызша айтатын аңыздары болып кеткен. Бұл әңгімелер бертін келе әр түрлі қоғамдық жағдайларға, халық тілегіне сәйкес өзгеріп, жаңарып отырған, оған бергі заманның өмңр шындығынан туған жаңа оқиғалар, көзқарастар қосылған. Солардың бәрінде жаңағы адамдардың аттарын айнытпай сақтай отырып, соңғы кездің тілектерін көрсететінаңыздар да туған. Мысалға, Алдар көсе жайындағы қазақ аңыздарын алсақ, оларда әр заманның ізі жатқанын байқаймыз. Онда хандар билеген заманның да, бертінде байлар мен саудагерлер әкімдік еткен дәуірдің де елестері бар. Бұдан, бір жағынан, Алдар көсеге байланысты аңыздардың ерте заманда туғандығын аңғармақ; екіншіден, бергі кездің де жай-жапсары суреттелгенін көреміз. Ел қиялы ертедегі Алдар көсені бергі заманға алып келгенде, бұрынғы аңыздардың кейіпкерлері арқылы соңғы кездің суретін беруді беруді мақсат еткен деуге болады.

Аңыздардың әңгімесе тарихта болып өткен адамдар жайынан алынады дегенді біз шартты түрде (условно) айтамыз. Өйткені қазақтың аңыздарында аталатын Алдар көсе, Асан қайғы, Жиренше туралы тарихи деректер жоқ, тек аңыз-әңгімелер бар. Олардың қай ғасырда жасағанын да дәлдеп айту қиын. Бірақ солар￿ай￿адамдар т￿￿ихто бнлуы мүмкін. Ерте кезде жа￿у-сызуы болмаған халық жаңағы адамдар жайында тек аңыздар қалдырған, онда тарихи адамдарды ауыз әдебиетінің кейіпкері етіп жіберген.

Қазақ арасында туған аңыз-әңгімелердің бірсыпырасы Алдар көсе жайында айтылады. Бұлардың бәрінде ол халықтың ақылды-айлалы ұлы, тапқырлығына қулығы сай, ер көңілді, өжет жігіті болып суреттеледі.

Алдар көсеге байланысты аңыз-әңгімелер тек қазақта емес, ағайындас қырғыз, өзбек, қарақалпақ, түрікпен, елдерінде де бар. Осы елдерде айтылатын аңыздардың бәрінде Алдар көсе халық ұлы, көпшілік атынан күреске шыққан, қанаушы тап адамдары мен алысып өткен азамат бейнесінде келеді.

Қазақтың аіңыз-әңгімелерінде Алдар көседе осындай ер жігіт, Қазақ аңыздарының қайсысы болса да оқиғаны күлдіргі халге, өткір мысқыл, ащы әжуаға құрады, олардың бәріне Алдар көсе халық өкілі ретінде белмсене араласып жүреді. Халықтың әңгіме-аңыздарының сүйікті кейіпкері болған Алдар көсе топас ханды, сараң байды, елді жегідей жеп жүрген саудагерді, әр түрлі діндар адамдарды мазақтап, күлкі етеді, олардың жағымсыз қылықтарын жұрт алдында жиренішті етіп көрсетеді. Осыған сәйкес аңыз-әңгімелерді халықтық тұрғыдан оның жағымды образы жасалады; Алдар көсені қалың көпшілік ортасынан шыққан және сол көпшіліктің мүддесі үшін кұрескен адам етіп бейнелейді.

Алдар көсе жайында қазақ арасында айтылатын аңыз-әңгімелердің тақырыбьы, мазмұны әр алуан болып келеді, соның бәрі еңбекші бұқараның тұрғысынан айтылады. Мұны біз “Алдар көсе мен Алаша хан”, “Алдар көсе мен шық бермес Шығайбай”, “Алдар көсе мен саудагер” т. б. аңыз-ертегілерден көреміз. Осы аңыздарда аталатын хан, бай, саудагерлерді Алдар көсе өзінің тапқырлығы, ақыл-айласы арқасында алдап соғады, ел алдында мазақ, күлкі етеді. Оларды Алдар көсе қара басының пайдасын көздеп алдамайды, халықтың намысын қорғау үшін, еңбекшілерді езіп келген қанаушылардан кек қайыру үшін алдайды.

Алдар көсе жайында қазақ арасында шығарылып, көпке тараған аңыз-әңгіменің күрделісі - “Алдар көсе мен шық бермес Шығайбай”. Бұл аңызда сараң, қалтырауық, пейілі тар байлар жөнінде халықтың сыны, көзқарасы қандай екенін айқындайды. Және де Шығайбай аңыз-әңгіменің жекелеп алған жексұрын кейіпкері ғана емес, ол сонымен қатар, өзі секілді ішетін асқа, киетін киімге жарымаған сілкіп саларға сырмағы жоқ ертедегі қазақ байларының кескін-келбетін, олардың өрісі тар, өресі аласа ой-жүйесін көрсетеді.

1. 
   Айтыстағы тапқырлық аталы сөз үлгілері.
   

1. Негимов С. Шешендік өнер А. 1997.

2. Адамбаев Б. Халық даналығы А. 1993.

3. Жармұхаммедов М. Шешендік өнер А. 1998.

4. Қосымова Г. Қазақ шешендік өнерінің негіздері А. 2003.

5. Ж. Дәдебаева Ж. Шешендік сөздер А. 1993.

1. Төреқұлов Н. , Қазыбеков М. Қазақтың би-шешендері А. 1993.

2. Шқанова Б. Шешендік сөздердің жанрлық ерекшеліктері А.1995.

3. Шындалиева М. Шешендік пен ақындықтың дәстүрлі байланысы А. 1996.

4. Садырбаев С. Халық әдебиетінің тарихи негіздері А. 1995.

5. Бердібаев Р. Кәусар бұлақ А. 1989.

6. Қабдолов З. Сөз өнері А. 2002.

7. Қасенов С. Шешендік тәсілдері А. 1989.

8. Жандыбаев Ғ. Сөз мәйегі А. 1998.

Лекцияның мәтіні:

Айтыстың тарихи даму жолы, өзіндік ерекшеліетері бар. Айтыстың басты ерекшеліктерінің бірі – ол өзінің ұзақ даму жолында болған оқиғаны, шындықты, ақиқатты өткір тілмен бүкпесіз айта алатын берік қалыптасқан дәстүрге аайналды. Расында айтыс нағыз ақындық өнер. Ипровизаторлық өнер, оның үстіне айтыс – поэзиямыздың көлемді де күрделі жанры.

Айтысқа кез-келген адам түсе бермеген, айтыс сайысына түсетін ақын ойдан тез шығарғыш дарынды да, сөз нөсерін түйдек-түйдегімен құйлатын төкпе де қарсыласынан тұтқиылдан төнетін ұшқыр да, ұтқыр, логиклық ой да күшті болуы шарт .

Айтыс сайысына дейін екі жақ ақындар да сөз жоқ үлкен дайындықпен келеді. Ол өзінің туған жерін ардақтап адам ата тегін, дін саптарын білумен бірге өз қарсыласына мін тағатын кемшіліктерін, осал мінездерін соғұрлым көп білсе, соғұрлым тиімді.

Айтыстың өзіндік тағы бір ерекшелігі, оған әйел еркек бірден қатасып отырғанын еске алсақ, мұның көпке ортақ өнер, ортақ жанр болып дамығанын көреміз. Ақын әйел қатыспаған айтыс кемде-кем. 1965 жылы “Жазушы” баспасынан шыққан 3-томдық айтыстың нақ жартыс ақын әйелдер.

Айтыстың күшті дамыған кезі XVIII-XIX ғасырлар. Бұл кездегі айтыстардың көпшілігі ру шеңберінде қалған. Айтысқа қатысқан ақындардың қай-қайсысы болмасын, өз руының әруағын көтеріп, туын жоғары ұстауға тырысқан. Айтыс ақындарының өткен ғасырдағы өкілдері Сүйінбай, Шернияз, Қатаған, Орынбай, Шортанбай, Кемпірбай, Шөже, Балта, Жанақ, Түбек, Тоғжан, Ақсұлу, Тәбия, Майлықожа, Тезекбай, Әсет, Ырысжан, Бейбіт, Мұса, Манап қыз сияқтылар.

Әдебиеттік жағынан алғанда, айтыс өлеңдерін мазмұнына, тақырыбына қарай екі түрге бөлуге болады. Біріншісі халықтың тұрмыс тіршілігіне, әдет-ғұрып саласына байланысты туған айтысар. Екіншісі – шын мәніндегі ақындар айтысы. Екіншісі қазақ айтыстарының ең күрделісі болып табылады. Көбінесе әзіл-оспаққа, күлдіргі әңгімеге құрылған айтыстың алғашқы үлгілерінде ақындар айтысындағыдай ақындық шабыттан, тыңнан туған өткір ой, өзекті оқиға желісі, әсерлі сөз жүйесі бола бермейді.

Айтыс өнерінің ең ерте заманнан келе жатқан түрі – бәдік айтысы. Екінші түрі “жар-жар” қыз бен жігіт айтысы, жұмбақ айтысы.

Жар-жарда бір жағы ескі әдет-ғұрыптың, қатал заңның әділетсіз кесікінін әшкерелесе, екіншіден, қазақ әйелдерінің бас бостандығының болмағанын айтып көрсетеді. Бұл жағынан жар-жар өлеңнің әлеуметтік мәні зор. Жар-жар өзіне тән еретеден қалыптасқан өлеңдік құрылысы бар. Жар-жар көбінесе 7-8 буынды жыр үлгісіне, кейде 11 буынды қара өлең үлгісіне құрылған. Жар-жар өлеңдерінің көркемдік стилі, әдісі, негізінен психологиялық паралеллелизм деуге болады. Көркемдік құралдарының бұл түрінде жансызды жандандыра сөйлету, жануарға тіл бітіру сияқты табиғат құбылыстарын адам ойына қатар қою әдісі жиі қолданылған.

Айқындар айтысы. Қазақтың әдебиетші ғалымдарының зерттеулеріне қарағанда, нағыз ақындар айтысы XIX ғ. дамыған. Олай дейтіні XIX ғасырға дейінгі айтыс ақындарында өмірбаяндық деректері де, айтыс өлеңдері де сақтала бермеген. XVIII ғ. өмір сүрген ақын-жыраулардың аты-жөні белгілі болғанымен, олардың айтыс өлеңдерінен қай түрде, қандай көлемде болғаны туралы нақтылы деректер әлі күнге анықталған емес.

XIX ғ. басында туып, бертін келе дамыған айтыс ақындарының аты-жөні, тіпті өмірбаяны да белгілі. Олардың айтыс өлеңдері халық аузында немесе қолжазба күйінде сақталып келген.

Айтыстың күшті дамыған кезі – XVIII-XIX ғасырлар. Бұл кездегі айтыстардың көпшілігі ру шеңберінде қалған. Айтысқа қатысқан ақындардың қай-қайсысы болмасын өз руының әруағын көтеріп туын жоғары ұстауға тырысқан.

Қазақтағы айтыс өлеңдерінің ішінде айырықша орын алатыны, көркемдік дәрежесі жоғарысы Біржан мен Сараның айтысы. Және ол қазақ еліне ертедене таныс, көп тараған айтыстың бірінен саналады. Бұл айтыстың идеясында аздаған қайшылық-кемшіліктер болса да қазақ поэзиясының ең сұлу, асылдарының бірі болып табылады.

Қазан көтерілісіне дейін қазақ ақындарының айтыс өлеңдері негізінде ауызша сақталып келді. Бірен-сарандаған айтыстар болмаса, көпшілігі баспа жүзін көрген емес-ті. Сол кезде өз алдына кітап болып шыққан Біржан мен Сараның айтысы (1900 жылы 1912 жылдары басылған) болатын.

Біржан мен Сараның айтысына талдау берместен бұрын, қысқаша түрде осы некі ақынның кім екендігін баяндап кетелік.

Біржан Қожағұлұлы қазіргі Көкшетау облысына қарасты Еңбекшілер ауданындағы (Степняк қаласы) “Қожағұл бұлағы” деген жерде туған. Сәбит Мұқановтың айтуына қарағанда, Біржан 1825 жылы туып, 1887 жылы қайтыс болған, профессор Ахмет Жұбановтың мәліметтеріне сүйенсек, Біржан 1831 жылы туып, 1894 жылы алпыс үш жасында қайтыс болған. Ал “Қазақ ССР тарихында” Біржан 1832 жылы туып 1895 жылы қайтыс б олды делінген.

Бұл үш фактінің қайсысы дұрыс екендігін дәлелдеп айту қиын. Қйткені Біржаннің өмірбаяны әлі күнге дейін толық зерттеліп жазылған емес.

Біржанның әкесі Тұрлыбай (Қожағұл Біржанның әкесі) кедей шаруа болыпты. Біржанның “Мың жарым жылұы біткен Қожағұлға” деуі ақындық шалқу үстінде айтылған сөз, анығында Қожағұл да, Тұрлыбай да әлді-ауқатты кісілер болмаған. Тұрлыбайдың Ержан. Нржан, Біржан атты үш баласы болыпты.

Біржан - әнді көп шығарған композитор. Оның “Көкшетау”, “Жамбас сипар”, “Айтбай”, “Адасқақ”, “Тентек” тағы бірнеше әндері бар. Ол әндеріне текстік өлеңді де өзі шығарған.

Барлық композиторлық, ақындық талантын халыққа арнаған Біржан өмірінің соңғы кезінде қалың қасірет-қайғыға душар болады: “Жынданды есінен ауысты”,-деген өсек-әңгімелер көбейді. Соның салдарынан ағайын-туыстары Біржанды үйден шығармай қол-аяғын байлап тастайды. Осындай ауыр күйге түскен Біржан құрбы-құрбас, жолдастарына арнап:

...Дүние, өтеріңді біліп едім,

Білдірмей серілікпен жүріп едім.

Бұл күнде арық қойдан бағам төмен,

Үш жүздің ортасында Біржан едім,-

деп зарланады, көңіліндегі қайғы-мұңын шағым етеді. Теміртас, Асыл, Ақық атты өзінің туған балаларына:

...Теміртас, Асыл, Ақық балдан тәтті,

Қинауға салады екен адамзатты,

Үкідей желпіндірген, қарақтарым,

Шешсеңші, білегіме арқан батты...-

деп мұңын айтып, көмек сұрайды. Осындай ауыр қасіретке ұшыраған, үш жыл бойына қол-аяғы байланған, қазақ халқының ұлы әнші-ақыны Біржан, алпыс үш жасқа келіп азаппен қайтыс болады. Оның денесі өзінің туған жеріне қойылады.

Ал Біржанмен айтысқа түскен Сара жайында баспа жүзіне шыққан өмірбаяндық материалдар жоқ, тек ел әңгімелері бар. Олардың айтуына қарағанда, Сара әні әнші, әрі алғыр ақын, сан айтыстарға қатысып жүлде алған жүйрік болған. Сараны 1911 жылдар шамасында қайтыс болған деседі.

Біржан мен Сараның атақты ақын болғандықтарын олардың айтысы көрсетеді. Бұл айтыс жайында ел аузында жүрген әңгімелер де бар. Оған құлақ түрсек - Біржан мен Сараның айтысы болмапты, оны Әріп Тәңірбергенов деген ақын шығарыпты-мыс. Әріптің белгілі ақын болмағаны рас, оның Біржан мен Сара айтысын естуі, білуі де мүмкін. Әйткенмен Әріптің осы айтысқа қатысы қандай, ол жинаушы немесе баспаға даярлап беруші ретінде қатысты ма, ол арасын айту қиын. Сондықтан біз мұны Біржан мен Сараның шығарға айтысы деп қараймыз. Сондай-ақ бұл айтыс алғашқы қалпын сақтаған ба, кейінгілердің қосқан, өңдеген жері жоқ па дегенді де айта алмаймыз. Өйткені, өткен заманда ақындар айтысын табан аузында жазып алу болған емес. Айтыстардың қайсысы болса да ақындардың кейіннен өз айтуымен тараған, кейде айтыстың ішінде болып естігендер, оны ұғып алушылар таратқан. Ал “Біржан мен Сара айтысы” айтыстың юболып өткен кезінен көп кейін Сараның өз аузынан жазылып алынған.

“Біржан мен Сара айтысын” зерттеушілердің қайсысы болса да, бұл айтыстың шынында да болғандығын дәлелдейді. Ол былай болады: Найман-Матайда (қазіргі Талдықорған маңында) Сара дейтін әрі әнші, әрі атақты ақын қыздың бар екенін, оның сан жүйріктерді сөзбен буғандығын Біржан естиді. Ал Біржан жайын, оның қандай әнші, ақын екендігін Сара да естіген болады. Бұл бір-бірін көріп білмесе де, сырттай таныс, дидарласып көрісуді арман етіп жүреді... Бір жылы қасына бірнеше жолдасырын ертіп, Біржан Сараның еліне келеді, ондағы ойы: атақты ақын қызбен танысу, өнер салыстырап айтысу, ақындық-әншілік күш байқасу. Біржан келсе, Сара үйінде жоқ екен. Біржанның алдынан Сараның шешесі мен сіңлісі шығады, олармен бір-екі ауыз сөз қағыстырады. Олар Сараның хажы ауылына кеткенін айтады, Сараны іздеп сол ауылға Біржан да тартады....

Сөйтіп, “Біржан мен сара айтысы” атақты екі ақынның өнер жарасы, сөз шарпысуы ғана болмай, бүкі қазақ ауыз әдебьиетінде әлеуметтік мәні бар тың тақырыпты, яғни әйел теңдігі мәселесін көтерген айтыс болады. Бұл айтыста қазақ қыздарының аянышты ауыр халі, сүйгеніне бара алмай жас өмірін қайғы-зар мен, жылаумен өткізгені, ескі әдет-ғұрыптың ққұрбаны болғаны суреттеледі. Олардығң бұндай ауыр халге түсіуіне феодалдар, байлар, хажылар кінәлі, оған : Есімбек, Тұрысбек сияқты жуандар айыпты екендігін көрсетеді.

Айтыста Сара сөзден ұтылып, ақындық өнерден жеңілген жоқ. Біржан да оны жеңіп шықты демейді. Бұл айтыста жеңілгендер – Сараның ағайын – туыстары. Сара сияқты саңлақты малға сатқан, теңіне бермей бір жаманға қор қылған Есімібек, Тұрысбектер жеңілді. Айтыста соларға деген халық қарғысы айтылады. Қазақ қыздарының бас бостандығына тұсау болғау, сор болып жабысқан қалың мал екендігі жиіркенішті түрде әшкере етіледі. Айтыстың әлеуметтік мәні де осында. Сондықтан да біз “Біржан мен Сара айтысын”, аздаған қайшылығы бола тұрса да, халықтық сипаты мол көркем айтыстың бірі деп қараймыз.

Қорыта келгенде, “Біржан мен Сара айтысы” айтыс өлеңдерінің ішінде елеулі орын алатын күрделі, көркем айтыстың бірі болып табылады Қазақтың айтыс өлеңдерінде әйел теңдігі және қалың мал мәселесін бірінші рет “Біржан мен Сараның айтысы” көтерсе, кейіннен басқа ақындардың да көңіл аударған, сөз еткен тақырыбына айналады.