Ұшы-қиырсыз Жібек жолының бойымен лықылдай соққан сары жел бір мезет демін ішіне тартқан. Күн арқан бойы көтеріліп, демде қызған көсеуге ұқсап жер құйқасын көңірсіте тусті. Күйген иіс көтерілді

Құба белден кіреуке көзденіп күн көтерілді; өйткені ашық аспан жиегіне ақ өңез тұрған, астыңдағы боз дала сағым тарқата қойған жоқ; өйтетіні, осы алап, осы таң қу жауырын сүйегінің арғы жағынан қаралған. Жауырын ұстаған жауырыншы Жалаңаш әулие болатын. Ертемен екі бас сүндет, екі бас парыздан тұратын памдат намазын оқи сала, жалаңаш тәніңе түйе жүннен тоқылған шекпенің киіп, осылай өрлеген. Күншығыстан күнбатысқа қарай сұлап жатқан, Қоңыраттардың бас қойып, орда тіккен Жетітөбе деп аталатын қарауыл биігіне тырмысты. Тырмысып ең еңселі төбесіне шықты, астына түйенің мойнағынан жасаған бөстек төсетіп, қолына қу жауырынды алып аруағына сыйынған. Қалшылдап, дірілдеп басынан тая бастаған дәулетін шақырған. Қу жауырынды күнге төсеп алысқа сүзіле қараған. Көз алдыңда қу жауырын, одан әріде Бәрі ойнақтың жалпақ жазығы, әрісі жарық, дүние, аруақтар әлемі. Жанарына не ықылым құбыжық елестетпекші еді.

Жалаңаш әулиенің қыли көзі бірте-бірте кішірейіп нешеме ойға сүңгіп, сүзілгенімен қиялы қалықтап көтеріле қоймады. Қозыға тойған күшігендей жер бауырлап қалбаңдай берді. Пәлі, қас қылғанда арғы-бергі итжығыс заманды болжай алмады, зердесі жетпеді. Көзі жасаурап кетіп тізесінің басына ойысқан, бір құмырсқа жорғалап барады екен, сұқ саусағымен шертіп жіберді. Ашық қалған тізесін шалғайымен қымтап жапты. Әлденеге ызасы келіп күпірлік жасап жекіп жіберді.

Түндегі қырағы келіншекпен болған, ойдай деген, мәслихатты еске алды... Қырағы келіншек осы өлкенің, тума перзенті, кәдімгі шүйке бас, байтал шауып бәйге алмастың өзі. Дәп осылай. Жалаңаш әулие ойлайтын. Қардың құтырмасы бар ма. Аңшы әкесіне тартқаны ма, әлде Алланың әмірімен қыранның көзін жанарына жамап алған ба, қырағының өзі болып өсті. Дүйімге аты жайылды, елдің сөзі дуалы емес пе, әлгі қарды мақтай-мақтай дабырайтып әкетті. Жаугершілігі мол пәруардігар ықылымда жортуылдан запыста болған жұрт келіншекті қорған етті. Қарауыл қаратты. Ақыры осы елдің батыры Ошақбай жеке отау тігіп жаныңа қондырған, Жетітөбені қоныс қып берген.

Өй, бұзылған бетпақ заман-ай!

Содан бері әлгі сайқал Жалаңаш әулиенің жалпақ дастарқанынан ет алып қашқан ұрыдан жаман әсер етті, зығырданың қайнатты. Түнемесіне көз ілмей, жүрегінің терең түкпірінен қарғыс айтып та көрді, «шашы ұзын пәледен құтқара көр!» деп тәңіріне жалбарынды, болмады, құтылмады. Жайлауын тарылтып, бейіт жасауға деп бөліп қойған төбелеріне мұнара орнатты. Мезгіл ете бәсекелес, бақталас болып алды. Жұрт та тік мүйіз ешкіге ерген қой тәрізді мәңгүрт тобыр емес пе, қырағы келіншек не десе, «ие» десіп, томпаңдап соңынан ілесе берді.

Жалаңаш әулиені зәуіде жаназа шығарғанда болмаса көзге іліп, көңілге пір тұта бермеуге айналған. Бастан бак таяйын десе өстеді.

Әлгі Ошақбай батыр да елі тыншып, ұрпағы өрбіп жатқан соң неғылсын, әулиеге қол беруді, мінәжат қылуды қойып, қыз айттыруға ниет қылды. Бауырын сызға төсеп жатып алатынды шығарды. Сөйтіп, үйленіп, отау көтергелі жүргенде осы қырағы келіншекпен кезікті. Кезікті де ұйыққан иттей шырқ айналды. Бұрынғы күйеуін бір айдың ішінде опат қылған қар екен, батырдың басын асқабақша айналдырды. Ақыры көңіл жарастырып тынды.

Жалаңаш әулие: «Ошақбай қарағым, басың жас, хан қызына үйленерлік қауқарың бар, әлгіден күншілік жер аулақ жүргін», деп ақыл айтпақшы еді. Қапы қалып ұшырата алмады. Батыр Сайысқа аттанып кеткенің біліп өкініп-ақ қалған.

Сонымен Жалаңаш әулие түндегі қырағы келіншекпен болған мәслихатты еске алған.

Қойдың қу жауырыныңа бесіктен қарап өскен балалық шағын ойлап кетті. Жалаңаштың әкесі де жауырыншы, болжағыш кісі болған екен. Көз жұмарында сол шапағатты кәсібін жалғыз ұлына мирас етіпті. Етпесе де әкенің қиын жолын қуар еді, қу жауырынды қолына алып сұңқылдар еді, өйткені, ес біліп етек жапқалы көргені осы жауырын, естігені жауырынның қасиеті, құлағына құйғаны көріпкелдің әңгімесі. Әуел баста дәп әлгі қураған қаңқа бесігіне таңылған, содан соң төсегінің басына ілінген, атқа мінсе дорбасында жүретін, ұйықтаса түсіне кіретін. Ілкі заманнан жауырыншыны жасынан баулып, сұңғыла сезгер, үңіле көрер тәрбие беретін. Жалаңаш сол қатал мектептен өтті. Жұрттың «жауырыншы туа бітер қасиет, ал жауырыншылық қиын бейнет» дейтіні содан.

Әкеден қалған мирас кәсіпті бала қор етпеді, құлпыртып әкетті, беделін аз жылда-ақ атырапқа жайды. Болжап айтқаны болып жатты; қу қаңқаға үңіле қарап, ішін басып бүгіле ойланған мезетте көз алдыңа нешеме құбыжықтар елестетуші еді. «Пәлен жылы пәлендей пәлекет болады» дегенде жұрттың жүрегі зірк ете қалатын. Жалаңаштың мерейін әсіре өсірген оның бірер ай, не бірнеше күнге бұрын болжағаны емес; жеті, не он жыл алдағыны меңзеп айтқан әрәдік ғақылияты еді. Жетім уақыт, бетпақ заман туралы қияли толғамдар айтатын. Бақ, дәулет дегенің мал соңында томпаңдап жүреді білем. Әйтеуір, қой қорасына маңырап кірген сайын, жұрт жағасын ұстап: «әулие-екең жорыса екен, болжаса кетті», десті. Беделі шөлге біткен дарақтай биіктеп, даңқы ұрыс дабылыңдай даланы дүңкілдете берер.

Ой, заман-ай деген! Жортуылы мол жаугершілікке толы күндер жетті. Қара жерден қос құлағы тік шыққан құбыжықтай қырағы келіншек ғайыптан пайда болды. Жұрт соның сөзіне құлақ асатын болды. Ол қар өзі құсап болжамайды, қарауыл қадаға шығып алып алысты шолады, көзіне не іліксе соны баян қылады. «Керуен келеді» десе, ел айырбас затын әзірлей бастайды, «жау келеді» десе, батырлар жарағын асынып атқа қонады. Ел сырғақтап Інжу бойындағы қалың, тоғайға сіңіп кетеді, е бұғынып жатып бас салар мезетті күтеді. Содан кім жақсы — қырағы келіншек жақсы болып шыға келеді.

Осыны ойлаған Жалаңаш әулие тістене күңіренді. Қапелімде аузынан шығып кеткен күнәлі сөзге өз-өзінен тіксініп қалды. Киелі аруақтарды үркітіп алам ба деп қорықты. Тфә! Тфә! Содан Жалаңаш әулие қырағы келіншекпен кереғарласып кетсін бір, тәжікелессін, талассын. Нақа бір шаршы топтың алдыңда айтысқан жыршылардай болды. Қауырсыны ұшып қалбақтасты, көкнәр ішкен шалдай барқылдасты. Енді бірде ес жиып, ентігін басып, еліне қараса, сұмдық-ай, «алжыған білем» десіп, өзінен сырт айналып сырғақтай бастапты. Жалаңаш әулие қарап отырып өлсін бе, жандалбаса қып айлаға көшті.

Таласты түндегі мәслихатпен тамамдаған.

Сунақтар салған Сығанақ шаһарының күншығыс бетіндегі әйгілі орын Көк кешенге жиналған ақсақалдар әуелі Жалаңаш әулиені тыңдады. Сонда Жалаңаш сөзін «жұртым, халқым» деп бастады, суға кетіп бара жатқан балықшыдай қарманды, «жұртымды ойлап түн ұйқымды төрт бөлемін, тамағыма ас өтпейді», деп көңіл босатты. «Жетінші атам пайғамбарды көзімен көріп, соңына еріп саһаба болған кісі. Содан Арыстанбаб туыпты, содан Сиқым, Қиқым әулиелер жараған. Жын-перімен жолдас болған білімді-білікті жандар екен, көріпкел атаныпты. Осылардан тараған ұрпақ «Жауырыншы» атамыз көрінеді, болжап білгенің, көзіне елестегенің, түсіне кіргенің жұртына бағыштады; батырын қатерлі жолдан қорғады, қатының құрсақ көтергіш кір етек етті. Өстіп еңіреп жүріп ел тыныштығын ойласақ, енді келіп зердесі тайыз, шашы ұзын, көңілшек келіншек сол еңбегіме уыстап топырақ шашады. Батырын азғырып, елді аздырып барады. Өзімді бауыр тақыр, бадырақ көз етті. Не жауырынды отқа тастап, қарғыс айтып, қаңғып кетемін, не қырағы келіншекті көзімнің алдыңа көлбеңдете бермегін, халайық. Келіншекті құртпасақ бак тайып, қыдыр үркеді, етегімізге пәлекет жабысады...» Жалаңаш әулие аз айтса да сырын ақтарды, жүдә болмаса шын кетісерін аңғартты.

Алқа жұрт, ақсақал біткен кешеннен сыртқа шығып ақыл қосты, мол кеңесті. Келесі сөз қырағы келіншекке тиген.

Қырағы келіншек табалдырық жақтан көтеріліп, қыпша белін бүгіп көпшілікке ізетпен сәлем етті, ақсақалдар жағы риза болып қалысты. Өзі де үріп ауызға салғандай сұлу екен, жүзі бал-бұл жанып, бұғағы дірілдеп дегбірді алды, жұрт назары түгел бағышталды. Ашық, жіңішке дауыспен сөйлеп кетті.

«Қу сүйекке қарап күбірлеген жауырыншы емеспін», деп бастады, көкейінде ашу тұрған, әсіресе әулиенің өзін "көңілшек келіншек", "зердесі тайыз" деп, әйелдігін бетіне басып қорлай сөйлегені жаныңа батты. "Болжағанымды емес, көргенімді айтамын... Бұрынғылар өтірік пен шындықтың арасы төрт-ақ елі, құлақпен естіген өтірік те, көзбен көрген шындық деп тұжырымдаған. Менің дерім шындық, әулиенікі жансыздан естіп жобалаған болжам ғана. Ол кісі айтқыш болса; он, не он бес жылдан кейін келетін ғазауат күнді емес, ертеңгі кесепатты тапсын, алдың ала ескертсін. Алысты арбамай-ақ, жақынды айтсын. Ешкімді күндемеймін, өз басым күншілік жерден келе жатқан жауды сезсем, түстік жерден қарасын көрем, қасиетім көзімде". Үні дірілдеп барып кілт үзілді, шаршы топтың алдыңда сөз сөйлеу неткен қиын еді.

Қариялар жер шұқып отырып қалды, бір-бірімен күбірлесіп, бас изесіп мәслихат құрды. Бір бәтуаға тоқайласты. Көшеннің әсем күмбезіне кешкі күннің қызыл бояуы жұққанда барып жасы үлкен кәриялар шешімін айтты. Келіншекті әлдекімге әмеңгерлікке беріп, ендігі көріпкелдікті Жалаңаш әулиеге тапсырды. Жұрт Жалаңаш әулиенің сөзіне тұрмақ ісіне бас ұрмақ. Осыған қол жайып бата жасады да ақсақалдар «аумин» десті.

Ақсақалдар тарасты, былайғы кетпенің иығына асқан диқан, қамшысын қонышына қыстырған малшы, қолына сыр сіңген зергер жағы Жалаңаш әулиенің қарияларға астыртын дүние өткізіп үлгергенің білген жоқ. Қырағы келіншек енді қарауыл мұнарамен қош айтысты, басына таза жаулық салып әмеңгерін күтеді, қиялын қор етіп, әлдекімнің жекуінде, жетегінде кетеді. Жалаңаш әулиенің алшысынан түскен, шаршы топтың алдыңда беделі өсті, келіншекті пысы басты. Шашылған абыройын қайта жиды, ашылған етегін қайта қымтанды... Сол әңгімені есіне түсіріп отырып Жалаңаш әулие танауының астынан мырс-мырс күлді, өзінше мәз болды. Күн едәуір көтеріліп қалыпты. Қу жауырынды қайта бір қолына алып күнге төсеп сүзілді кеп. Басы ішіндегі дәнің алып кептіріп қойған қауақ тәрізді дың-дың етеді, қиял келер емес. "Уа, пәруардігар дүние, осыншаңа да шүкіршілік!" деп тізесіне қарағаны сол еді, дүбір естіді, жүрегі зірк ете қалды. Жауырынды жаныңа тастай салып жазық, далаға тігілді. Даланың бетімен сағым жүгіре бастапты. Дүбір зорая түскен, сөйтсе, дәл иегінің астыңда, ойпатта қап-қара қол келеді. Сүңгісі ме-ау, үзеңгісі ме-ау күнге жылт-жылт шағылысып бет қаратар емес.

Жалаңаш әулие талып түсе жаздады, шамасының бар жеткені жаныңда пырылдап ұйықтап жатқан шапқыншы баланы құйрықтан бір салды. Көзі шақшиып аяқ астыңдағы қолды нұсқады, сосын, «ылдидағы елге жүгір», деп ым жасады. әлгі жалаңаяқ зәнталақ зытып-ақ жөнелді. Қорыққанынан үні шықпай, қара саны қорғасын құйғандай қозғалтпай қалды. Кешегі Көк кешенде қырағы келіншекпен өлердей айтысқаны есіне түсті, «бекер өйтіппін», деп күйінді, өзін қарғады.

«Тыныш үйде тары көжеге тойып алып бүк түсіп жата берсемші. Желігіп: «жау қараймын, ертеңді болжаймын» деп неге қағындым екен. Ел қамы қара басымның садағасы. Енді жау сүңгісіне түйрелетін болдым». Жау жаққа қарауға дәті шыдамай жауырынмен жер шұқылады.

Сөйткенше болған жоқ, әлгі аттылы топ «ой, бауырым!» деп ауылға қарай ат қойсын. Елге қаза әкеле жатқан қол өстетін. Жауырыншы әулие жүрегі жарыла қуанды, орнынан ытқып көтерілді. "Батыр Сайысқа кеткен Ошақбай батыр мерт болмағай!" деп ойлаған.

— Ой, бауырым-а-й!

Ылдидағы ауыл елең етісті, артынша-ақ ит ұлып, жылқы кісінеп, оған әлгі атой салып бауырымдаған топ аттылының даусы қосылып атырапты күңірентіп әкетті. Жалаңаш әулие жағасын ұстады; батыр мінген қаракер тұлпар көрінбейді, оның орныңда жал-құйрығын күзеген арыстай араб жылқысы келеді, үстінде ешкім жоқ, өзгесі жылқыны жетектеп, жылап, дауыс шығарып даңғаза көтеріседі. Ат үстінде бүгіліп бауырымдаған біреуі әйел секілді, үні сызылып жіңішке шығады. Жауырыншы әулие астыңдағы бестегін алып, жаяулатып жүріп, ауылға жетемін дегенше ел іші суық хабарға қанығып үлгеріпті. Жаманшылықты жұрттан бұрын жори алмаған әулие іші жиди өкінді. Әйтседе, жауырынымен болжап біле алмаған көрсоқыр кінәратын аламан-тасыр байқатпай жіберерін біліп тағы қуанды. Боздап қоя берді.

— Ой, бауырым-а-ай!

Жалаңаш әулие келе батырдың отауына кірді, азан айтқандай аңырап, қарылып қатар тұрғандармен көрісіп кетті. Езіле еңірейді. Енді аңғарды, құшағына қысқаны қырағы келіншек екен, жылан ұстағандай боп кері шегінді, төр жаққа беттеді. Жайғасып алып шарта жүгініп Бұхар мақамымен құран оқи жөнелді, жұрт тыншыды, жоқтау басылды. Үлкен сүрені әдеттегідей тез қайырмай, бес мәрте қайталады. Дұға соңынан қариялар Ошақбай батырдың жақындарына көңіл айтты. Сосын барып батырдың серіктерінен жөн сұрады. "Ошақбай қайда" десті.

— Шу бойында белгісіз жау қапыда қолға түсіріп байлап-матап әкетіпті. Үш күн іздеп ұшты-күйлі таба алмадық.

— Өлмеген ғой онда! Ауылға ат қойып не жындарың бар?— деп тігілді Жалаңаш әулие.

— Батырдың тұтқынға түскен мезеттегі серті солай: «үш күннің іш інде құтыла алмасам тірі қалуым екі тал ай. Туған жерде белгім болсын. Ошақбайдың мүрдесі деп көміңдер, жаназа шығарыңдар», деп сол қолының бармағын кесіп қалдырып кетті.

— Астапыралла, онысы қанекей?!

Қазалы хабар алып келгендер үшеу еді: бірі Иланшы Қадырханның қасынан қалмай жүретін, Батыр Сайысқа бірге барған сенімді нөкері Мақсұт болатын. Ол жасынан саудамен айналысқан, ірі алыпсатар еді, оның керуендері Хорезмге, әрісі Иранға кетіп жататын. Екінші кісі әйгілі атшабар Бадриддин еді, оның әкесі Тажидин бірнеше жыл Отырардың датқасы болған білікті жан. Үшінші кісі ерлерше киінген қыпшақ қызы Баршын еді. Қыздың есімі Батыр Сайыстан кейін-ақ ел-елге дүркіреп тарап кеткен, қазір құлағы түрулі жұрт естіп-білген, ерлік ісін аңызға айналдыра бастаған. Бұл үшеуі Иланшы Қадырханның тапсыруымен Ошақбай еліне қайғылы халді естірте келген. Әрі қаралы қауымға әміршінің салауатын әкелген. Жұрт назары түгел ауып, қариялар қаңтарылып отырған... Баршын ару қолын қойныңа жүгіртті, орамалға ораулы затты суырды. Бейне бір асылы бұйым ұстағандай аса еппен орауын жазды. Әкеліп Жалаңаш әулиенің алдыңа қойды. Қан жұққан орамал арасында Ошақбайдың жалғыз бармағы жатқан.

Жалаңаш әулие тізесінің дірілін әзер басты.

— Батырдың жаназасын өзім шығарам, — деді.

Ауылдың басшы қариясы жігіттерге жарлық бере бастады; алыс-жақын ағайынға хабаршы аттанды, сойыс әзірленіп, үй тігілді, отау алдыңа керме тартылып батырдың тұлпарлары байланды. Осы мезет ішінен лүпілдеп отырған Жалаңаш әулие әлдебір құбылысты аңыстады. Батырды жоқтайтын жылаулы топтың ішіндегі қырағы келіншек пен он қанаттағы шарт жүгініп отырғандардың ортасындағы Баршын қыздың жанары кезіге кетті, кезікті де арбасқандай, өңменінен өткізе ұзақ қадалысты. Әулиенің көз алдыңа жылан арбаған балгер елестеді. Сүт пісірімдей қадалысқан мезетте балгердің жанары қанталап, жыланның басы қалтаңдап кетіп еді. Соңында жылан сұлық түскен. Дәп осылай сүқтанған сұмдық суық қарас-тұғын. Әлден уақытта Баршын ару дауыс шығарып сыңсып жіберді, жанарын жас жуды. Қырағы келіншек тәкаппар күйде қалды.

Бұл ғажайыпты көріп отырған Жалаңаш әулие ішінен «шоқ, шоқ қарлар!» деді, дұға сүресін судырата желіп оқи жөнелді.

Осы оқиғадан үш күн өткенде Жалаңаш әулие байырғы әдетімен Жетітөбенің басына қайта шыққан. Күн бесін намазы оқылар уақыттан сәл төмендеген. Өзінше «қарауыл қарап қайтамын» деген сылтауы бар. Шынтуайтқа келгенде күні бойғы бас алмай соққан майлы етті бойына сіңірмектің. Әрі көпшілік назарынан оқшауда дамылдап көз шырымын алмақшы. Жүрек майы аузына кілкіп алыс қырқаға әзер көтерілді, көкірегі сырылдап, самай тамыры лыпып соқты. Соңында семпиіп бөстек, жастық арқалап келе жатқан атойшы балаға жаман көзімен қарады. Жанарында: мәстек құрлы құның жоқ, аяқ артуға лау қылар ма еді», деген кейіс сөздер тұрды. Жеки жүріп бөстекті жайғызды, жастықты қолтыққа қысып шалжайып жата кетті. «Жүгермек, маңайды қалт жібермей шолып отыр!» деп жарлық айтты. Зеңгір көкке қарап қиялға батты. Бұйырса, батырдың жаназасына підияға тіккен жеті қара түгелімен шұрқырап қорасына қосыларын сезді. Сезді де ішінен әдемі мақам оқығандай ыңылдайды, міңгірлейді. Осы өмірдің кейінгі уақытта өзіне соншама ыстық сезіліп, тәтті болып бара жатқаның ойлады. Ойхой, қызық дәурен қимас күндер-ай!

Өстіп жатып көзі ілініп кетіпті.

Атойшы баланы қара басты білем, асықты ойлап, мәңгіріп отырғанда андамай қалды. Жетітөбенің күнбатыс жақ астымен қара сендей ағып ауыл жаққа өтіп бара жатқан қолды көрді. Батар күнге шағылысқан қаруларынан байқады, анық жау! Баж етті. Жастықтан басын жұлып алған Жалаңаш әулие жаман шошынды, жан қалтасынан жауырынды іздеді. Болған істі бағдарлап үлгергенше атойшы бала атқып тұрып ауылға зырлады. Төтелей тартып бар даусымен айқайлап барады.

Жауырының енді тапқан Жалаңаш әулие сілейіп отырып қалды. Жау тұсынан етіп кетті. Жауырыншыны жау алар, есепшіні жұт алар деген сөздің ақиқатына көзі енді жетті.

Топ кісі ауылдан мүрдені шығарып бара жатқан. Ішінде қырағы келіншек бар-тын. Алыстан, Жетітөбе баурайынан жайсыз жүгірген баланы шалды. Жұрт қаңтарылып қалды Артынша-ақ Жетітөбенің сайынан лықылдай асып төгілген қолды байқады. Дереу зузаға байлаулы батырдың тұлпарын шешіп алды да тізгін салып үстіне ырғып мінді. Зуза көтерген шалдарға: "Сіздерге жау тимес, ілгерілей беріңдер!" деп тапсырды. Өзі ат басып бұрып ауылға шапты. Ойы — жаназаға жиналған жігіт атаулыны атқа қондыру, әйел мен қыз-қырқынды Інжу бойының тоғайына қашыру еді.

Ауылға атой дер кезінде жетті. Қырағы келіншек айтысымен-ақ қару ұстауға жарайтын еркек кіндік атқа қонып үлгерді, ошақтардың оты сөнді, қыз-қырқын, бала-шаға Баршын арудың бастауымен тоғайға сіңіп жоғалып жатты. Әп-сәтте-ақ ауылда тірі жан қалмады, бұралқы иттер ғана үй-үйді еркін аралады. Атқа отырған жігіттер ойласа келе жойқын қолға қарсы тұра алмасын білді, ашық майдан ашуға қауқар жоқ, қару аз десті. Екіге бөлініп, түн жамылып қапталдан шаппақшы болып келісті. Сөйтіп, кең ашылған қышқашқа айналып, сыртты орай кері шегініп кетті. Әлгіде ғана дүрмек көтерген ауыл адыра қалды.

Үлкен жолдың үстінде зузаға салып мүрде көтерген Мақсұт, Бадриддин, төрт-бес ауыл ақсақалы ақырындап алға жылжыған. Кібіртіктеп біраз жүрді. Іш үрейлерін жасырып үндемейді. Тізелері қалтырап жүрістері өнер емес. Алда келе жатқан Мақсұт алыстан шұбалған шанды көрді. Қалт кідірді. Әлгі шан тура төтелеп салып келеді. Жүрегі дауаламады, даусы шықпай қалды. "Қайдағы бір тұтқында кеткен Қоңырат батырының аруағын сыйлаймыз деп жүргенде дағарадай басымнан айрылармын", деп ойлады. Зузаның өзі ұстаған ағаш сабы қолынан сусып түсті. Шұбалған етегін жинап алып тұра қашты. Қалған шалдар да мүрдені қара жолға бүрк еткізіп тастай салды. Шашылған тезекке ұқсады, бет-бетімен бас сауғалап барады. Атыз-арыққа бұғып әп-сәтте-ақ ызым-ғайып жоғалды.

Күн бата шыңыраудан ай көтерілді.

Жау ауылды анық көзеп үлкен жолмен жөңкіліп келе жатқан.

Бұта арасында жатқан Мақсұт әлгілерді киім киісінен, қару-жарағынан тани кетті. Бұлар — нағашы жұрты қызылбастар,

Абескүн теңізін жағалай жайлаған жаугер жандар. Қызылқұмды кесіп келіп, Інжу өзенінен Мейрамқала қолтығындағы салмен өткен. Отырардың көп бекінісіне көрінбей, оң жағалауға шығып алып, жиектеп жеткен беті. Әдетте қызылбастар шаһарды шабуға батпайды. Ал, Інжу бойының сол жағасындағы қарасирақ диқандарға көңіл бөлмейді, олжа түспес, күр қантөгіс жортуыл десіп, оларға жоламайды. Көз құртын жейтін Сығанақ пен Сауран арасын жайлаған Қыпшақ пен Қоңыраттың бай ауылдары.

Дешті-Қыпшақтың айы көкжиектен тұсау бойы көтерілер еді, көтерілер де аппақ нұрын үлкен жолға төгер еді.

Саулап аққан алпыс қаралы қол тізгін тартты. Қол бастап келе жатқан жұдырықтай жарғақ шал белгі беріп, сарынды токтатты. Керуен жолдың үстінде серейіп үлкен зуза, үстінде дөңкиіп мүрде жатыр. Маңайында адам аяғының ізі шұбырып түсіпті. Кілең сүйір табан мәсінің ізі. Әлгі жолбасшы шал мүрдені көрмек болып оқталған. Өліктің бетін ашпақшы. Атының аяңын басып, еңкейіп келіп мүрденің орау жібін қылышымен бырт-бырт қиды. Текеметтің орауын жазды. Аппақ кенеп кебінді қақ айырып ішіне үңілген, төбе шашы шымырлап, арқасынан суық жылан жорғалап өткендей болды. Тіксініп кетті. Ай жарығымен анық көрді. Арыстай алып мүрденің қос құлаштай келетін кебінінің ішінде өлік жоқ. Шорт кесілген үлкен бармақ жатыр.

Шалың тайқып шыға келді, өзгелері үңілмеді, тосылып тұрған. Жолбасшы сілейіп қалған қолға қайрылып тіл қатты.

— Мынау ала мойын алыптың ақыры екен! Жүрегінің дүрсілін басып қайта қатайды.

— Балалар, жолымыз болмас, ат басын кері бұралық.

Желіккен сарбаздар сөзге бәтуа берер болмады.

— Қара жолдан өлік шықты деп шошығанымыз жарамас.

— Тақымымыз тесіліп бес күн жортқанымыз зая кетпекші ме.

— Қайтсек те осы ауылды шауып қайтамыз!

Ойнақшыған, қызынған аттар тізгін босасымен-ақ жосқындап жөнелді. Жарғақтай жолбасшы шалды шаңға көміп жөнеле берді. Жолбасшы айналып келіп кебінді қайта жапты, сыртын текеметпен қымтады. Қол соңынан сонарлай салды.

Қызылбас қолы әудем жердегі ауылға әп-сәтте-ақ маңдай тіреді. Адамдары жау келе жатқаның сезген, сезген де босып кеткен. Тыста қыбыр еткен қимыл байқалмайды. Бірер сиыр мен маңқатайлақ күлді айналшықтап жүр. Әдетте жау шапқанда шығатын бала шарылы да естілмейді. Әр жерде шала сөнген ошақ қоламтасы көңірсиді. Аш бөрідей жаланған қол қарайлап кідірмеді, аттан түсе-түсе қап үйлерге сүңгіді. Енді аңыстады, әр үйден таяқ ұстаған шалдар шыға бастады, ауыздарында аталы сез; әр үйден кейуана кемпірлердің бажылдаған даусы естілді, айтқаны қарғыс. Қол қызығатыңдай қыз, келіншек қалмаған. Тек қана қолдарына іліккен әдемі мүлік, асыл бұйым, жақсы жараға мәз. Қоржынға, қойны-қонышына тығып талтаңдап кері шығады.

Жолбасшы шалға мұның бәрі ұнамады.

«Қол айызын қандырып жұлқысар қарсыласы жоқ ауылды шапқан жаман екен. Батырды емес, кемпір-шалды жүндемек пе», деп ойлаған ол. Шетке ойысып атынан түсті. Болып жатқан аламан-асырға тіксіне қарады. Аяғымен теуіп жылқының жас тезегін іздеді. Айналасы айтақырға айналған аса ұзын кермеге кезікті. Тамағы жұтындырмай, тынысы тарылды. Көрме маңы тұяқшылар, бырдай боп шашылған жас тезек. Ендеше осы арада әлгіде ғана талай тұлпар қаңтарулы тұрған. Ендеше ауыл еркектерінің бас сауғалап қашқаны.

Мұның бәрі шалға мүлде ұнамады.

Ендеше атқа мінер ауыл еркектері қапылыс кезенді күтіп бұғынып жатқаны. Тамағына күрт кептелгендей сезілді. Атын қаңтара сап, кілт бұрылып жігіттерге жөнелді. Қолбасшыны іздеген. Үйді-үйге кіріп, сұрау салып жүріп, үлкен әбдіренің ішінен әзер тауып алды. Сандық түбінен тырбаңдап алтын теңге теріп жүр екен. Қойны, қонышы сылдыр-сыңғыр етеді. Жолбасшы шал шарылдай ұрысты, намысына тиді, жеті атасынан қайыра сыбап шақты.

— Жүрегім жамандықты сезіп тұр!

Қолбасшы ыржия күліп сандықтан шықты, бірақ ішінен түтеп тұрған.

— Кәрі жолбасшы қорықты екен деп құйрығымызды қыса алмаймыз.

— Көрменің маңайы толы тезек.

— Тезек болса ше?

— Жылқынікі, жап-жас.

— Ауыл жаназа шығарып жатқан. Жаназаға жиналған жұрт әр рудың адамдары, олар бір ауылға бола бастарын қатерге тікпейді. Сосын ашынып, қайрыла шабарға жан да, мал да қалмаған. Ендеше жігіттерді несіне тізгіндейміз, адыра қалған ауылды тонасын, тозаңын шығарсын.

— Жортуылда жүрген қолдың алдынан өлік шыққаны жаман ырым.

Шалдың айтайын дегені бұл емес-тұғын. Манағы мүрденің ішінде ешқандай өлік жоқ екенің, бұл бір бәлелі жер екенің мағлұмдамақ еді. Қолбасшы қайтадан сандықтың ішіне кіріп кетті. Жолбасшы шал жер боп жасыды. Осы қолды талай жол бойғы құм дауылынан, қаңсытқан шөлден, беталды адасудан аман алып келе жатқан білгірлігіне топырақ шашып тур мына жаман. Дуалы сөзін мәнапасқа айналдырмақшы. Таудай айбарын төбешік құрлы көрер емес. Осы ойдан жолбасшы шал шытына қалды. Бетінің түгі шығып баһары бұзылып кетті. Ләм деп сөз айтуға дәті жетпеді, бұрылып жүре берді. өрме басындағы қамшық есті болған айғыр мінісіне беттеді.

Бұл жануарды қамшық есті қылған шалың емес, қолбасшы жігіт еді. Осы айғырмен бірер мәрте құм ішінде керуенге шауыпты; саудагерлердің дүниесін тонапты, олжалаған мүлкін атқа артады да тырақайлап қашады, тұяғын еспе құм тұтып, арқасын ауыр жүк езген жануар онша жорта алмайды. Сонда үстіндегі әңқұс жігіт бұзаутіспен өрген дейді, қызылмай қылып зорықтырған дейді, содан айғыр үйірге түсе алмайтын болып қалған.

Сонда: «Өзіңіз секілді үйірге қызықпайтын қылқұйрық еді, лау етіңіз», деп шалға сыйлаған еді.

Бай ауылды азғана қол ай ауғанша ақтарды. Бықпырт қылып тонады. Атқа қонғанда аңғарды, қол-аяғы ауырлап қалыпты. Бөктерге ауыр қоржын байланған, сауырға кілем жабылған, ер басына ілінген алтын бұйымдар жалт-жұлт етеді. Жылқы аршының кемітіп тыпыңдатып тастады. Бейне жаугер қол емес, қамсыз шұбырған керуен дерсің. Сарбаз атаулы жүкті әйел секілді тақымы босап қопаң-копаң желеді. Манағы аққан жұлдыздай жылжыған қатерлі екпін жоқ.

Суға тойып берекесіз жорғалаған кекілік үйіріндей үдеріп шықты.

Қызылбас қолы шабан жүріспен Жетітөбе қырқасынан асқанда ай батты. Маңай қараңғы тартқан. Алдағы жолбасшы шалға сенеді, жол тауып келе жатқанға ұқсайды, соның соңынан сүмеңдеп ере берген. Жыңғыл мен алаботасы мол Бөріойнақ жазығына түсті. Түсті де кібіртіктеп қалды. Оппа оқап пен оқпандар жиі ұшырасып адымды тұсады. Оның үстіне оңнан да, солдан да шарылдаған жат дауыс шығып шошынта берді; әупілдек пе, мәлін бе, әлде аты беймәлім пәлекет пе, даланы басына көтеріп барады. Қан мұздатар қатерлі кез туған.

Шал оң бүйірден ұлыған бөрінің даусын естіді, елемей жүре берер еді, әлгі үнге сол қанаттан ұлыған дауыс ұласты. Елсізді жаңғыртып қаумалап келеді. Артынша-ақ әлгі сарын атойға ауысты, жусан түбіртегінің арасынан андыздай ат қойған қол байқалды. Бұлар дүр етіп үрікті. Жарақтарына жармасты. Бірақ қалай сілтерін білмей тосыла берген. Топтана, тұтаса қимыл көрсете алмады. Қараңғыда зырқырап жеткен жебелер аттарды томпылдатып түсіріп жатыр, жігіттерден қауқар қалмады, пышырап тоза бастады. Келесі қапталдан да ат дүбірі естілді, қызылбастар қыспаққа түскенің енді сезген.

Қос бүйірден қыса қаумалап ұрыс салған мезетте ортадағы топ түтіліп жүре берді. Әуелі жебеге жем болды, сосын найзаға үйренді, сосын тырапайлап қашқан біраз жауды бұғалық жібермеді. Ысқырған жебе, пәруана үн, шыңғырған жылқы, қағысқан қылыш алапты бірауық жаңғыртып тұрған. Көп тұлпар иесіз қаңғып кетті. Аз ғана аты жүйріктер ғана Інжу тоғайының ішіне бас сауғалап сіңіп жоғалды.

Таң бозы біліне жазықты қайыра тыныштық басқан. Қазақтар жаралы болған біраз жауды көгенге тізіп ауылға беттеді. Төскейде жалғыз қара жолбасшы шал қамшық есті айғырын жаяу жетелеп қыр асып бара жатты. Соңынан ешкім қумады. Шал төтелеп тартып Отырарға жетпекші, қаһарлы әміршінің аяғына бас ұрып, қанды жолға бастаған желөкпелерді айыпқа жығып, тұтқынға түскен жазықсыз жігіттерге сауға сұрамақшы еді.