Тошкент молия институти
жүктеу/скачать 5.38 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 13.6. Товар-моддий заҳираларни кирим қилиш ва ишлаб чиқаришга сарфлаш вақтида баҳолашнинг тўғрилигини текшириш.
| Иккинчи вариантда бундай ёзувлар материалларнинг ҳақиқатда келиб тушишидан қатъий назар, мол етказиб берувчиларнинг корхонага келиб тушган ҳисоб-китоб ҳужжатларига асосан бир ой давомида амалга оширилади. 1510 - «Материалларни тайёрлаш ва сотиб олиш» счётида айрим саналарга дебет қолдиғи қолиши мумкин. Бундай дебет қолдиқлар пули тўланган, аммо ой охирида ҳали хўжаликка етиб келмаган юкларнинг қийматини билдиради. Ушбу йўлда келаётган моддий бойликларнинг қолдиқлари бухгалтерия балансининг «Ишлаб чиқариш заҳиралари» моддасига қўшиб акс еттирилиши лозим.
Айрим пайтларда корхоналар баланснинг «Бошқа дебиторлар» моддасида материалларни қабул қилишда аниқланган камомадларни, мол етказиб берувчилар билан ҳисоб-китоблар бўйича ҳар хил даъво суммаларини, пули тўланган ва узоқ вақт давомида киримга олинмаган (айрим пайтларда ўғирланган бўлиши ҳам мумкин) моддий бойликлар учун дебиторлик қарзларни акс еттиради. Шунинг учун 6010 ва 7010 счётлар бўйича юритиладиган регистрдаги ҳисоб ёзувларининг пули тўланиб, лекин ҳали йўлда келаётган моддий бойликлар учун ҳисоб-китоблар қисми навбатдаги текширув объекти бўлиши лозим. Тўлиқ тўланган, лекин узоқ вақт давомида хўжаликка келиб тушмаган моддий бойликлар акс еттирилган ҳар бир ҳисоб-китоб (тўлов) ҳужжати бўйича товар-транспорт накладнойлари (квитанциялари) ва счётларни тўловга тақдим қилиш учун асос бўладиган бошқа ҳужжатлар пухта текширилиши зарур. Зарур ҳолларда аудитор ушбу ёзувларни мол етказиб берувчиларнинг ўзаро боғлиқ бўлган дастлабки ҳужжатлари ва ҳисоб регистрлари билан таққослайди (қарама-қарши текширув ўтказади). Товар-моддий заҳираларни аудиторлик текширувидан ўтказиш чоғида аудитор олинаётган моддий бойликлар бўйича ҚҚСнинг ҳисобда акс еттирилишини ҳам текширади. Мол етказиб берувчининг ҳисоб-китоб ҳужжатларида алоҳида қатор билан ажратиб кўрсатилиб, харидор корхонага тўлов учун тақдим қилинадиган ҚҚС суммаси 4410 - «Солиқлар ва йиғимлар бўйича бўнак тўловлар» счётининг дебети ва 6010 - «Мол етказиб берувчилар ва пудратчиларга тўланадиган счётлар» счётининг кредитида акс еттирилади. Тўланган ҚҚС суммалари ишлаб чиқариш заҳираларининг сотиб олиш қийматига киритилмайди яъни 1010-1090 ёки 1510 счётлар дебетига олиб борилмайди. 4410 - «Солиқлар ва йиғимлар бўйича бўнак тўловлар» счётининг исталган ҳисобот санасига дебет қолдиғи сотиб олинган, лекин ҳали пули тўланмаган моддий бойликларга тегишли бўлган ҚҚС суммасини билдиради. Ушбу сумма баланс активининг ИИ бўлимида тегишли модда бўйича ажратиб кўрсатилади. Аудитор сотиб олинадиган заҳираларнинг мақсадли тайинланиши ёки қандай мақсадлар учун ишлатилишига кўра ҚҚС суммасини ҳисобдан ўчириш тартибига еътибор қаратиши зарур. Чунки, моддий ресурсларни ишлаб чиқаришга сарфлаш меъёрига қараб, уларга тегишли бўлган ҚҚС суммаси 6410 - «Бюджетга тўловлар бўйича қарздорлик (турлари бўйича)» счёт дебети ва 4410 -«Солиқлар ва йиғимлар бўйича бўнак тўловлар» счёти кредитида; моддий бойликларни бошқа корхоналарнинг устав капиталига молиявий қўйилма сифатида, ҳамда уларни текинга бериш чоғида ҚҚС суммаси 9220-«Бошқа активларнинг чиқими» счёти дебети ва 4410-«Солиқлар ва йиғимлар бўйича бўнак тўловлар» счёти кредитида акс еттирилади. Шунингдек, ҚҚС бўйича якуний ҳисоб-китоб 6410 счёт дебети ва 4410 счёт кредити бўйича акс еттирилади. Сотиб олинган моддий бойликларга доир ҚҚС фақат қуйидаги қонунчилик шарт-шароитлари бажарилгандагина бюджетдан қопланади: ҚҚС дастлабки ва ҳисоб-китоб ҳужжатларида алоҳида сатр билан ажратиб кўрсатилганида; моддий бойликлар ҳақиқатда қабул қилинганида; моддий бойликлар ишлаб чиқариш еҳтиёжлари учун сотиб олинганида. Барча ҳолларда ҚҚС фақат моддий бойликлар кирим қилинганида ва мол етказиб берувчиларга пули тўланганидагина ҳисобдан ўчирилади. Амалиётда корхоналар моддий бойликларни кирим қилмасдан туриб, яъни товар-моддий заҳираларни ҳисобда акс еттириш талабларига риоя қилмасдан ҳисобдан ўчириш ҳоллари кўп тарқалган. Бу ҚҚС бўйича солиқ билан боғлиқ нохуш оқибатларга олиб келади. Масалан, аудитор корхона томонидан кабел сотиб олинганлиги ва унинг қиймати мол етказиб берувчи томонидан тақдим қилинган счётга мувофиқ 120000 сўм, ҚҚС еса 24000 сўмни ташкил етганлигини аниқлади. Ушбу муомала мижоз-корхона бухгалтерия ҳисобида қуйидагича акс еттирилган: Дебет 2010 - «Асосий ишлаб чиқариш» счёти – кабел қиймати 120000 сўмга Кредит 6010 - «Мол етказиб берувчилар ва пудратчиларга тўланадиган счётлар» счёти – кабел қиймати - 120000 сўмга; Дебет 4410-«Солиқлар ва йиғимлар бўйича бўнак тўловлар» счёти- ҚҚС суммаси 24000 сумга Кредит 6010 - «Мол етказиб берувчилар ва пудратчиларга тўланадиган счётлар» - ҚҚС суммаси 24000 сўмга Дебет 6410 - «Бюджетга тўловлар бўйича қарздорлик» счёти - ҚҚС суммаси 24000 сўмга Кредит 4410 - «Солиқлар ва йиғимлар бўйича бўнак тўловлар» счёти - ҚҚС суммаси 24000 сўмга. Ушбу вазиятда аудитор томонидан товар-моддий заҳиралар қолдиғининг бузиб кўрсатилиши ва улар таннархининг ҳисобот даврида ошириб кўрсатилганлиги тўғрисида хулоса қилинган. Чунки, ҳақиқатда барча материаллар тўлалигича ҳисобдан ўчирилиб ишлаб чиқариш таннархига олиб борилмаган. Бундан ташқари, барча моддий бойликлар ўз вақтида қабул қилинмаганлиги муносабати билан, солиқ органлари ҚҚСни ҳисобга ўтказишга тақдим қилишни асоссиз деб топишлари мумкин. Лекин, маълум шароитларда қабул қилинган моддий бойликларга тегишли ҚҚС, уларнинг ҳақиқий сотиб олиш таннархига киритилиши керак. Хусусан қуйидаги ҳолларда: Ишлаб чиқариш заҳиралари ҚҚС солинмайдиган маҳсулотлар ишлаб чиқариш, ишлар бажариш ёки хизматлар кўрсатиш учун ишлатилганида; ишлаб чиқариш заҳиралари чакана савдо ташкилотлари ва аҳолидан нақд пулга сотиб олинганида; кўп марта ишлатиладиган идишлар сотиб олинганида; счёт-фактура ва бошқа ҳисоб-китоб ҳужжатларида ҚҚС ажратиб кўрсатилмаганда. №4 –«Товар-моддий заҳиралар» номли БҲМСда товар-моддий заҳираларини сотиб олиш харажатларининг тахминий таркиби келтирилган. Уларга, хусусан, материалларни тайёрлаш ва ташиб келтириш, импорт божхона тўловлари ва йиғимлари, маҳсулотларни сертификациялаш харажатлари, таъминотчи ва воситачи ташкилотларга тўланган комиссион тўловлар, солиқлар (корхона кейинчалик қайтариб оладиган солиқлардан ташқари, масалан, қўшилган қиймат солиғи каби), ҳамда тайёрлов-транспорт, хизмат кўрсатиш ва заҳираларни сотиб олиш билан бевосита боғлиқ бўлган бошқа харажатлар. Савдо дисконтлари, чегирмалар ва шунга ўхшаш суммалар товар - моддий заҳираларни сотиб олиш харажатларини аниқлашда чегириб ташланади. 1610 - «Материаллар қийматидаги фарқлар» счётида ёхуд 1000 (1010-1090) – «Материалларни ҳисобга оладиган счётлар»да аниқланиб, ҳисобдан ўчирилган транспорт-тайёрлов сарфлари ёки ҳисоб баҳоларидан четга чиқишларни текширишда транспорт ташкилоти ёки воситачи ташкилот тўловга тақдим қиладиган счёт, товар-моддий заҳиралар кирим қилинганидан сўнг кечикиб олинган ҳолатларга еътибор қаратилиши керак. Бундай ҳолда транспорт сарфлари материалларни кирим қилишда уларнинг ҳақиқий таннархига қўшилиши мумкин емас. Корхонанинг омборхона-тайёрлов аппаратини сақлаш учун қилинган сарфлари, унинг ҳисоб сиёсатида кўрсатилган қоидаларга мувофиқ тайёрланган материаллар таннархига қўшилиши мумкин. Бундай сарфлар, одатда, ҳисобот ойининг охирида тақсимланади. 13.6. Товар-моддий заҳираларни кирим қилиш ва ишлаб чиқаришга сарфлаш вақтида баҳолашнинг тўғрилигини текшириш.Амалдаги қоидаларга мувофиқ моддий бойликлар ҳисоб ва ҳисоботда ҳақиқий таннархи бўйича акс еттирилиши лозим. Ҳақиқий таннарх уларни сотиб олиш учун қилинган сарфлар (транспорт - тайёрлов харажатлари), ушбу ресурсларни етказиб берувчи томонидан тақдим қилинган қарз ҳисобига сотиб олганлик учун тўланадиган фоизларни ҳам қўшган ҳолда аниқланади. Шунингдек, ташқи иқтисодий ва бошқа ташкилотларга тўланган хизмат ҳақлари, устама ҳақлари, божхона тўловлари, чет ташкилотлар томонидан амалга оширилган сақлаш, юклаш-тушириш ва ташиш харажатлари (ҚҚС сиз) ҳам ҳақиқий таннархга қўшилади. Моддий бойликларни баҳолашнинг тўғрилиги кўп жиҳатдан уларнинг аналитик ва синтетик ҳисобини ташкил етиш ҳамда юритишга боғлиқ. Шунинг учун аудитор 1010-1090 счётлар бўйича моддий бойликлар ҳисоби, уларнинг ҳар бир тури бўйича ҳамда истеъмол хоссаларига кўра (нави, маркаси, кондицияси ва ҳоказо) юритилишини; Моддий бойликларнинг истеъмол хоссаларига қараб уларнинг ҳар бирига номенклатура рақамлари берилганлиги ва уларнинг дастлабки ҳужжатларда ҳамда омборхона ҳисобида кўрсатилишини текшириши лозим. Агар ишлаб чиқариш заҳиралари ҳисоб баҳолари бўйича ҳисобга олинса, ушбу баҳолар ва сотиб олинган материалларнинг ҳақиқий таннархи ўртасидаги фарқларни товар-моддий заҳираларнинг турлари ўртасида тақсимлаш ишлари аудит объекти бўлиб ҳисобланади. Корхона фаолиятининг молиявий кўрсаткичлари ишлаб чиқариш заҳираларини баҳолаш усулларидан қайсиниси танланганига ҳам боғлиқ. Товар-моддий заҳиралар йил давомида ҳар хил баҳоларда сотиб олинганлиги сабабли, уларнинг тўғри баҳоланганлигини аниқлаш асосий муаммолардан бири ҳисобланади. Ишлаб чиқариш заҳираларининг якуний қийматини махсус баҳолаш усуллари ёрдамида тартибга солиш мумкин. Текширув усули корхонада товар-моддий заҳираларни ҳисобдан ўчиришнинг қайси услуби (ҳар хил моддий бойликлар учун улар хилма-хил бўлишлари мумкин) қўлланилишига боғлиқ. №4 - «Товар-моддий заҳиралар» номли БҲМСга мувофиқ, ишлаб чиқаришга харажат қилинадиган моддий бойликларнинг ҳақиқий таннархини аниқлаш чоғида ишлаб чиқариш заҳираларини баҳолашнинг қуйидаги усулларидан фойдаланиш тавсия қилинади: Ўртача таннархи бўйича (АВЕCО); Биринчи харид қилинган таннарх бўйича (ФИФО); Аудитор заҳираларнинг муайян турига нисбатан танланган усулнинг йил давомида ўзгартирилмасдан қўлланилганлигига ишонч ҳосил қилиши, уларни қўллашнинг тўғрилиги, ҳамда асосланганлиги ва бошқарув учун фойдалилигини текшириши лозим. Агар корхонанинг ҳисоб сиёсатида товар-моддий бойликларни баҳолашнинг ФИФО (ФИФО) методи белгиланган бўлса, у ҳолда улар ой бошига мавжуд бўлган заҳиралар қолдиғининг таннархини ҳисобга олган ҳолда, биринчи сотиб олинган заҳиралар баҳосида ишлаб чиқаришга сарфланиши лозим. Балансда еса моддий бойликларнинг қолдиқлари сўнги сотиб олинган, яъни қимматроқ харид баҳолари бўйича кўрсатилиши лозим. Агар заҳиралар ўртача таннарх (АВЕCО усули) бўйича баҳоланса, аудитор заҳираларнинг қайсидир бир партиясини баҳолашнинг тўғрилигини, яъни ўртача баҳонинг тўғри ҳисоб-китоб қилинганлигини аниқлаши учун бир неча дастлабки кирим ҳужжатларини текшириши зарур. Моддий бойликлар қиймати ишлаб чиқариш сарфларига ҳисобдан ўчирилишининг тўғрилигини аудитор қуйидаги товар баланси формуласи бўйича текшириши мумкин: Смқ қ Йб Қ Кмб - Ё Смқ - ҳисобот даврида сарфланган моддий бойликлар қиймати; Йб, Ё - ишлаб чиқариш заҳиралари счётларидаги йил боши ва охирига бўлган моддий бойликлар қолдиғининг қиймати (баланс ва бош дафтар маълумотлари асосида); Кмб - ҳисобот даврида кирим қилинган моддий бойликлар қиймати (1010-1090 счётларнинг дебет оборотлари). Материаллар ҳақиқий таннархи хатолашиб ёки атайлаб оширилганда, тайёр маҳсулотлар ишлаб чиқариш (иш бажариш, хизмат кўрсатиш) харажатлари сунъий равишда кўпаяди ва маҳсулот (иш, хизмат)ларни сотишдан олинадиган фойда (даромад) камаяди. Шунингдек, фойда (даромад) солиғи бўйича солиққа тортиладиган база ҳам камаяди яъни сунъий равишда солиқ яширилади. Агар корхонада ҳисобот даври давомида баҳоси пасайтирилган материаллар бўлса, ёки улар қисман ўз сифатини йўқотган ёки маънавий ескирган бўлса, бунда улар йил охирида ҳақиқий таннархи бўйича емас, балки сотиш мумкин бўлган баҳода баҳоланиши ва балансда акс еттирилиши лозим. Агар у дастлабки тайёрлаш (сотиб олиш) қийматидан паст бўлса, баҳодаги фарқлар молиявий натижаларга олиб борилади. Моддий бойликларнинг ишлаб чиқариш ва бошқа мақсадларда ишлатилишини текшириш учун аудитор технологик жараёнларнинг хусусиятлари, ҳамда моддий бойликларни омбордан ишлаб чиқаришга бериш тартиби билан батафсил танишиши лозим. Чунки, ушбу тартиб бузилганида кўплаб камчиликлар ва ҳатто суйистеъмол қилишлар юзага келади. Моддий бойликларнинг ишлаб чиқаришга берилиши, дастлабки ва йиғма чиқим ҳужжатлари асосида тузиладиган, материаллар сарфланиши ҳисобга олинадиган йиғма ведомост бўйича текширилади. жүктеу/скачать 5.38 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|