Тулегенова газиза адилбековна

49 
1.2 Бастауыш сыныптардағы гуманитарлық пәндерді оқыту 
арқылы оқушыларды патриоттыққа тәрбиелеудің психологиялық- 
педагогикалық ерекшеліктері
Қазақстандағы қазіргі заманғы мектептегі білім берудің маңызды 
міндеттерінің бірі - жас ұрпақтың бойына отансүйгіштікті, азаматтық пен 
патриотизмді, өз Отаны - Қазақстан Республикасына деген сүйіспеншілікті, 
мемлекеттік рәміздерді құрметтеуді, ұлттық дәстүрлерді құрметтеуді 
қалыптастыру. 12 жылдық жалпы білім беретін мектептердегі оқыту 
мазмұны ұлттық білім беруді қалыптастыруға, патриоттық тәрбиеге 
мемлекеттік білім беру стандарттары мен оқу бағдарламаларына сәйкес 
оқушылардың ұлттық рухын тәрбиелеу қажеттілігін тудырады. 
Кезінде ұлы ағартушы М. Дулатов өз шығармаларында жас ұрпақтың 
бойына ұлттық рухты, әдет-ғұрып, салт-дәстүрді сіңіру қажеттілігі туралы 
құнды ескертулер жасаған болатын. Ол былай деп жазады: «Бастауыш 
мектепте кез-келген ұлттың мектебіне қарамай, тиімді, күшті, сенімді тәрбие 
беру әңгімелеудің асыл мақсатын үйрету үшін оқулықтарды әдебиеттік 
оқудан, оның халқының өмірінен және табиғаттан еріп кетеді. Ұлт рухын жас 
оқушының ақыл-ойы, қаны мен сүйегі сіңіреді және ол мұны айқын сіңіреді» 
[40, б. 73]. 
Бауыржан Момышұлы: «Адамның адамгершілік қасиеттері - рухани 
күш. Ұлттық рух өз халқының білімінің керемет сапасына ие, сондықтан біз 
бұл қасиетті дамытуымыз керек. Ұлттық рухы күшті адам Отан, халық және 
халықтар достығы алдындағы борышын түсінеді »- ұлттық рух адамның 
мінезін, оның іс-әрекеті мен ісін бағалайтын құдіретті күш екендігін 
дәлелдейді [80, б. 45]. Ұлттық рух патриоттық тәрбиенің маңызды 
компоненттерінің бірі ретінде анықталған. Патриоттық тәрбие оқушының 
жеке 
басын 
қалыптастыруда, оның 
сенімдері 
мен 
мұраттарын, 
қызығушылықтарын анықтауда, оқушының субъект ретінде әлеуметтік 
белсенділігін арттыруда жетекші рөл атқарады. Кез-келген қоғамда онда 
туылған оқушының бойында ұлттық рухты, ұлттық мінезді және өзін-өзі 
тануды қалыптастыру осы қоғамдағы ересектердің, атап айтқанда, ата-
аналардың, мұғалімдердің және т.б дамуының нәтижесі болып табылады. 
Тапсырма сол жерде. Бұл міндетті жүзеге асыруда мектеп табалдырығын 
жаңа аттаған бастауыш сынып оқушыларында патриоттық сезімді тәрбиелеу 
өте маңызды. Сондықтан бұл проблемаға ғылыми көзқарастарды жүйелеу 
мен оны қазіргі ақпараттық қоғамның мүмкіндіктеріне интеграциялауға назар 
аударған жөн. 
Бастауыш мектеп оқушысына патриоттыққа тәрбиелеудің мазмұнын 
анықтайтын оқушының дүниетанымы мен сенімдері, адамгершілік 
ұстанымдары мен мінез-құлқы оның жас ерекшеліктеріне сәйкес әлеуметтік 
тәжірибеге, өзін-өзі тануға және эмоционалды тәжірибеге негізделген. 
Өйткені, патриоттық тәрбие адамның ішкі құрылымының маңызды бөлігі 
бола 
отырып, 
оқушының 
физиологиялық, 
психологиялық 
және 
педагогикалық ерекшеліктерін ескеруді қажет етеді. Бастауыш мектепте 

50 
оқушының физикалық және психикалық дамуында ерекшеліктер болады. 
Олардың биіктігі 115 см-ден 134 см-ге дейін өседі және салмағы шамамен 30-
35 кг. 5-6 жастағы баланың миының мөлшері ересек адамның 90% 
шамасында, ал 10 жасар баланың миының мөлшері шамамен 95% құрайды. 
6-10 жаста жүйке жүйесі жетіледі. Жүйке жасушалары арасында жаңа 
байланыстар орнатылып, ми жарты шарының икемділігі артады. 7-8 жаста 
жарты шарларды байланыстыратын жүйке талшықтарының көбеюі 
психикалық дамудың негізі болып табылады.
Н.Ф. Талызина[105], Л. Выготский[106] т.б. зерттеулерінде бастауыш 
сынып оқушыларының зейін, қабылдау, есте сақтау, елестету, қиялдау 
қабілеттері және іс-әрекетті жоспарлау, бағалау, қорытынды шығару, өз 
пікірін айту қабілеттерінің қалыптасатындығы анықталған. Сонымен қатар, 
осы жас кезеңінде сезім мүшелерінің жұмыс дәлдігі артады, мысалы 
мектепке дейінгі кезбен салыстырғанда түстерді айыруы 45%-ға, көруі 80%-
ға өседі. Олардың бұлшық еттерінің күші артады, сүйек жүйесі қалыптасу 
сатысында болады, мидың үлкен жарты шарының қызметі дамиды.
Бастауыш мектеп жасына оқушының психикалық ерекшеліктерінің 
өзгеруі, сонымен қатар әлеуметтік мәртебесінің өзгеруі тән. Ол енді ойын 
баласы емес, оқушы болды. Бұл жастағы балалар сөздер мен іс-әрекеттердің 
дәйектілігін талап етеді, негізсіз кінәлардан жиренеді, үлкендердің 
қателіктерін тез байқайды, қиялшыл болады, сенімді серіктес іздейді және 
т.б. Бұл кезеңде адам жалпы мәдениеттің негізін қалады, өзін-өзі тануға деген 
қызығушылығы артады, тәуелсіздік дамиды. Бастауыш сынып оқушысы 
өзінің жеке қасиеттері мен қабілеттерін түсіне бастағанымен, кейде оның 
қабілеттері мен мықты жақтарын асыра бағалайтыны байқалады. Өзін-өзі 
анықтаудың алғашқы кезеңінде бала өзінің құндылықтарын басқалармен 
салыстырады. Бала басқа балаларға мұқият болады және оның жетістіктері 
мен сәтсіздіктерін оларды басқа балалармен салыстыру арқылы бағалауға 
тырысады. Бастауыш мектеп жасындағы бала өзінің жағымсыз 
қылықтарынан аулақ болуға тырысады. Оқушының адамгершілік сезімдері, 
эмоциялары, қарым-қатынастары туралы түсінігі кеңейеді. Балалар 
ересектермен және құрдастарымен қарым-қатынас мәдениетін игереді, 
бірқатар патриоттық тәрбие мен адами қасиеттердің мәнін түсінеді, Отанға, 
отбасына, жақындарына, қоршаған ортаға деген сүйіспеншілігін арттырады. 
Ол бірінші рет өзінің алдында тұрған мәселелерді шешіп, оқушының 
әлеуметтік рөлін түсініп, сыныптастарымен және мұғалімдермен жағымды 
қарым-қатынас орнатуы керек екенін түсінеді. Құмар, тілалғыш, жанашыр 
және батыл болғысы келеді. Бастауыш сынып оқушыларында кейбір 
жағымсыз мінез-құлықтар бар. Мысалы, өзімшілдік, біреудің жақсы әдеттері 
мен әрекеттерін көре алмау т.б. 
Бастауыш сынып оқушыларын патриоттыққа тәрбиелеуді тиімді жүзеге 
асырудың бірқатар мүмкіндіктері болатындығы тән. Оқушылардың осындай 
қасиеттерін эмоционалды әл-ауқат, сыртқы әсерлерге сезімталдық, жағымды 
құндылықтар әлеміне бағытталу деп санауға болады.

51 
Сонымен қатар, жас ерекшеліктеріне сәйкес бастауыш сыныптардағы 
гуманитарлық пәндерді оқыту арқылы оқушыларға патриоттық тәрбие беру 
үшін келесі жаңа құрылымдардың маңызы зор деп санаймыз: 
- білімге және жаңа эффекттерге деген қажеттілік; 
- адамның жоғары эмоционалды-мотивациялық сферасы; 
- тіл табысуға дайын болу; 
- әлеуметтік іс-әрекеттер мен әлеуметтік рөлдерді игерудегі 
жетістіктер. 
Сияқты ғалымдардың еңбектерінде В.В. Давыдов [107], В.С. Мухин
[108], бастауыш мектепте қаланған құндылық негіздері баланың кейінгі 
жасында тұлғаның қалыптасуына әсер етеді деп жазылған. Ең алдымен, 
оқушының жас ерекшелігіне сәйкес түсінуге және игеруге болатын 
патриоттыққа тәрбиелеудің көлемін анықтау маңызды. Патриоттыққа 
тәрбиелеуді тану адамның іс-әрекетін бағыттай отырып, белгілі бір 
әлеуметтік мінез-құлық деңгейін анықтайды. И. Харламов [77, с. 67] 
құндылықтық танымның адам өмірі мен мінез-құлқына әсерін көрсетіп, 
хабарламаны анықтайтын, реттеу функциялары мен оның қалыптасуына 
бағытталған критерийлерді бөліп көрсетті. И. Подласый [110],
А. Мұханбетжанова [111] 6 жастан 12 жасқа дейінгі жас танымдық 
белсенділікті дамыту үшін өте қолайлы кезең деп санайды. Сондықтан 
патриоттық тәрбиеде осы мүмкіндіктерді қолдана отырып, бастауыш 
мектепті оқу-тәрбие үрдісіне енгізуді ғылыми-әдістемелік негіздеу қажет. 
Бастауыш сынып оқушыларының патриоттыққа тәрбиелеуде келесі 
міндеттерді жүзеге асыру қажет: 
- бастауыш сынып оқушыларына қазіргі заман талабына сай қоғамның 
саяси дамуына жауап беретін (білімдік, ақпараттық) патриоттыққа 
тәрбиелеудің білімдері мен тұжырымдамаларының кешенін үйрету; 
- бастауыш сынып оқушылары қалыптастырған дүниетанымға 
негізделген қоғамның әлеуметтік құндылықтары туралы идеяларға бағыттап 
патриоттыққа тәрбиелеу патриоттық тәрбиені (көзқарас, эмоционалды); 
- бастауыш сыныптардағы гуманитарлық пәндерді оқыту арқылы 
оқушыларды патриоттыққа тәрбиелеу нәтижесінде оқушылардың әлеуметтік 
маңызды дағдыларын қалыптастыру. 
Патриоттық тәрбие беру мәселесі қарастырылған педагогикалық, 
психологиялық әдебиеттер мен нормативтік құжаттар мен бастауыш мектеп 
оқулықтарын талдай отырып, біз бастауыш сыныптардағы гуманитарлық 
пәндерді оқыту арқылы оқушыларды патриоттыққа тәрбиелеудің келесі 
мазмұнын атап өтеміз: 
- Отан,
- әдебиет 
- отбасы 
- дәстүрлер 
- ел рәміздері 
- тарихи тұлғалардың құндылығы. 

52 
Бастауыш мектепте бұл жұмыстың келесі мүмкіндіктері де анықталды: 
- әдебиеттік оқу, жаратылыстану ғылымдары және қазақ тілі сабағында 
патриоттық тәрбиеге бағытталған қысқа мәтіндерді іріктеп қолдану; 
- факультативтік курсты өткізу; 
- сыныптан тыс жұмыстарды жетілдіру; 
- электрондық оқулықтарды қолдану. 
Бұл мұғалімнің оқыту қызметі мен қоғамның талаптарына сәйкес 
бастауыш сынып оқушыларын біліммен қаруландыруға, әлеуметтік тәжірибе 
алуға бағытталған оқытудың тиісті технологияларын қолдана алатын 
оқушының оқу әрекеті арқылы жүзеге асырылады. 
Бастауыш сыныптардағы гуманитарлық пәндерді оқыту арқылы 
оқушыларды патриоттыққа тәрбиелеу үдерісінде айқын көрінетіндіктен, 
оларды патриотизмге қалай тәрбиелеу керектігі маңызды мәселе болып 
табылады. Бала заттың немесе құбылыстың құнды қасиеттерін білмеуі 
мүмкін және оны қолдана алмайды. Бұл жағдайда ол ол үшін маңызды емес. 
Демек, адамды құндылықтарға бағдарлауда ақпараттық қызметтердің рөлі 
үлкен, өйткені патриотизмге тәрбиелеу жеке тұлғаны ашумен жүзеге 
асырылады. Оқушылардың жас ерекшеліктері олардың барлық іс-
әрекеттерінде көрінеді - оқу, ойын, қарым-қатынас, еңбек. Ал патриоттық 
тәрбие іс-әрекет құрылымымен тікелей байланысты. Педагогикалық 
теориядағы іс-әрекеттік қатынастар принциптеріне сүйене отырып, біз 
бастауыш сынып оқушыларының құндылық сферасының дамуын, ең 
алдымен, осы қызмет барысында қарастырамыз.
Гуманитарлық оқулықтар бастауыш сынып оқушыларын оқу іс-
әрекетін қалыптастыруды патриоттыққа тәрбиелеу жұмысымен ұштастыруға 
көмектеседі. Қазіргі кезде олардың құрамы келесідей: оқулықтар, электронды 
оқулықтар, мультимедиялық және білім беру бағдарламалары, оқу 
құралдары, тапсырмалар мен жаттығулар жиынтығы, диктанттар жиынтығы, 
жұмыс дәптері, кестелер мен экрандық оқулықтар, антологиялар және т.б. 
Оқушыға арналған оқулық - білім көзі, дағдыларды қалыптастыру мен бекіту 
құралы. Сондықтан, ең алдымен, бастауыш сынып оқушыларына оқу 
бағдарламалары мен оқулықтардағы патриоттық тәрбиенің мазмұнын, демек, 
патриоттық тәрбиенің мүмкіндіктерін зерттеу қажет. 
Білім беру стандарттарын, оқу бағдарламаларын, бастауыш сынып 
оқулықтарын талдай отырып, біз оқушылардың бойында патриоттық сезімді 
тәрбиелеуге мүмкіндік беретін материалдардың көлемін анықтадық. 
Бастауыш білім берудің алғашқы мемлекеттік стандарты 1998 жылы 
қабылданды, ал жаңа нұсқасы 2003 жылы ұсынылды. Бүгін 2006 жылғы 
«Қазақстан 
Республикасының 
бастауыш 
білім 
беру 
стандарты» 
толықтырулар мен өзгертулермен қабылданды. Бастауыш мектептегі білім 
мазмұнына қойылатын талаптар ұлттық және адами аспектілерді ескеретін 
мемлекеттік стратегиямен анықталады [112, б. 5]. 
Стандарт бастауыш білім беру мазмұнын таңдау үшін келесі талаптарға 
жауап береді: 

53 
- бастауыш білім мазмұнының дамушы гуманистік демократиялық 
қоғамның негізгі талаптарына сәйкес келуі; 
- жалпы бастауыш білім беру мазмұнында оқушының тұлғалық дамуы 
мен қалыптасуын ескеру; 
- оқу материалын құру және жобалау кезінде білім мазмұны мен 
технологиялық аспектілерінің бірлігін ескеру. 
Осы талаптарды ескере отырып, бастауыш білім берудің мақсаты мен 
білім беру мазмұнының келесі құрамы анықталады: 
- әлем туралы (көркем, мифтік және т.б. байытылған әлемнің ғылыми 
бейнесі); 
- қалыптасқан оқушылар іс-әрекетінің түрлері (ойын, оқу, еңбек, 
қарым-қатынас); 
- әлемді тану әдістерінің білімі мен дағдылары (логикалық, ғылыми). 
Дидактикалық категория ретінде білім беру мазмұны оқушылардың 
білім, білік және дағдыларын ғана емес, олардың іс-әрекеттері мен қарым-
қатынастары барысында болжау, сыни ойлау және бағалау дағдыларын 
жетілдіруге бағытталған. 
Г. Жүнісованың ғылыми басшылығымен дайындалған «Жалпы білім 
беретін 
мектептің 
бастауыш 
сатысындағы 
білім 
мазмұны 
тұжырымдамасында» «Білім мазмұнын жаңартудың ғылыми негізіне 
бастауыш сынып оқушысын белгілі бір қажетті біліктер мен дағдылардың 
иесі, оқу әрекетінің субъектісі, әр түрлі мәдениеттер мен өз көзқарасының 
тұрғысынан диалогқа түсетін жас ерекшелігіне сәйкес өз жасын 
қалыптастыруға күш жұмсап еңбектенетін бала ретінде қарастырып, осыған 
орай көп қырлы құрылымды білім мен тәрбие мазмұнын анықтау енеді 
делінген» [112, б.11].
Төменде біз осы пәндерді патриоттыққа тәрбиелеудің мүмкіндіктерін 
қарастырамыз, оның ішінде патриоттық тәрбиелік ақпараттың кең спектрі 
бар әдебиеттік оқу және жаратылыстану ғылымдары арқылы. 
Қазақ 
халқының 
рухани-эстетикалық 
мәдениеті 
мен
құндылықтарының бірі - олардың әдебиеті, сөз өнері. Тілді меңгере отырып, 
оқушы қазақ халқының ұлттық тілі мәдениетіне қосылуға мүмкіндігі бар, 
нәтижесінде оның жеке мәдениеті мен болашақ білімінің негіздері қаланады. 
3-4 
сыныптарға 
арналған 
«Әдебиеттік 
оқу» 
пәнінің 
оқу 
бағдарламасының мақсаты - оқушылардың әдеби мұраға деген талғамын 
дамыту, рухани әлемін кеңейту, интеллект пен ұлттық бірегейліктің дамуына 
ықпал ету. Оқытудың мазмұны идеялық-тақырыптық, көркемдік-эстетикалық 
принциптерге негізделген.
Пәнді оқу нәтижесінде оқушылар тек түсіну мен оқыту әдістерін 
жетілдіріп қана қоймай, сонымен қатар әдебиетке деген оқу әрекеттерін 
дамытып, көркем әдебиеттің рөлі туралы түсініктерін арттырады. Сонымен 
бірге әдебиеттік оқу бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық 
қабілетін дамытып, эстетикалық талғамын тәрбиелеуге, адамгершілік-ізгілік, 

54 
елжандылық-отансүйгіштік қасиеттерін дамытуға, дүниетанымын кеңейтуге 
көмектеседі [117, б. 45]

жүктеу/скачать 2.31 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: