Ванна азыр! Санъа ювунмакъ керек!

— Мен санъа айттым...— Николай текрар къайтып, озь койкасы устюне отурды. — Кетеджегим дедим.

— Сенинъ юрегинъ таштан, Николай. Сен баят инсансынъ!

Мен Валянынъ Николайгъа айткъан сёзлерине дикъкъат эттим. Къыз, эльбет де, Николайны севе. Оны Пятиречьеден мында севги кетирген. Я Ираданы севги къайда? Неге кетирди? Бир киши иле дигер ки­ши арасында долана берювгеми? Адам, кимни севгенини бильмесе, не къадар къыйын экен!?

Валя девам этти:

— Ойле, хырсыз киби, гизлиден чыкъып кетмек...

— Бу опьке ничюн, Валя? — деп сорады Кандыба. — Мен санъа: эвленирмиз... бир якъларгъа кетермиз дегенми эдим? Сени ишандыргъанмы эдим?

— Ёкъ. Бойле шей япмагъан эдинъ... аселет!

— Ойле олса, мени ничюн къыйнайсынъ? Пятиречьеде къач дефалар корюштик! Кездик! Геджелери мен гитара чалдым, сен йырладынъ... ялынъыз шумен ашыкътым... бу догъру. Тез-тез чыкъып кетмеге тырыштым. Чюнки сенинънен корюше берювден къоркътым.

— Менимнен? Корюше берювден?

— Эбет!

— Эбет! О геджелерден сонъ!

— Мен сени севе эдим, Николай! Бу недемек, билесинъми?

— Билем. Мен сени шимди де севем.

Амма бу сёзлер — севги ислери, арарети дегиль, кечмиш акъкъында тынч лакъырды эди.

— Мени севгенинъ ичюн ташлап кеттинъми? — деди Валя.

— Эбет,— деди Николай,— севги мени бир дефа агъыр яралады. Энди ондан къоркъам.

— Кимнинъки? О ким?

— Къафкъаз шеэрлеринден биринде олып кечкен шей...

— Сен манъа о хусуста сёйлемединъ!

— Не манасы бар эди? Кечип кеткен шей... Э, керчек,— Николай манъа мураджаат этти,— Валя эвни быракъып, меним пешимден мында кельди. Догъру яптымы, Джевдет?

— Ёкъ. Янълыш япты!

— Ничюн? — Николай тааджипленди,— ничюн янълыш? Озь севгинъни къыдырув фена шейми?

— Озюнден къачкъан севгини къыдырмакъ... не керек?

— Буны сен сёйлейсинъ, ойлеми? — Николай кульди. — Демек, севги сенден кетсе, оны къыдырмакъ керекмей? Мен башкъа тюрлю тюшюне эдим. — Къайда кочьтинъ? — деп сорады Николай Валядан.

— Мен о вакъытта саргъуш эдим...— деди Валя. — Ве бутюн аятыма тюкюрмеге азыр эдим. Эм тюкюрир эдим…

— Ким кедер этти? Менми?

— Ёкъ, Ира,— деди Валя. — О Петя эмдженен берабер бараккъа кельгенде мени корьди. Мен, гъалиба, сёгюндим, Ираны акъаретледим. Ира манъа бир шей демеди. Индемей чыкъып кетти. Акъшам Петя эмдже кельди, эшьяларымны комсомол ятакъханесине алып кетти. Ондан сонъ, мени коммутаторгъа ишке къойдылар.

— Демек...— Николай шай деген сонъ сусты, сёзюни кесмек истеди, лякин кесмеди, девам этти,— Ана! Сенинъ ве Джевдетнинъ пейгъамбери келеята.

Къапугъа чевирилип бакътыкъ. Ичери Христофор кирди.

— Къачты,— деди о бирден,— Каримнен берабер ашханеде эди. Чеккелеп мында кетиреята эдим, къуртулды, къачып кетти. — О, тек шимди, Валяны эследи: — Мен кимни корем? Селям, Валя!

— Алейкум селям, Христофор! Сизни сагъынып кельдим,— къыз къызара берип кулюмсиреди. — Мени текмиль унуттынъыз! Ишлеринъ насыл, Христ?

— Бир джорукъ,— Дураниди устюмдеки брезент чекменни чыкъармакъ истеди, сонъ бу фикирден вазгечип, озь койкасына догърулгьанда сагъ омузы, элект­рик ургъан киби, къакъынып алды,— шикяетленмеге шей ёкъ!

— Къолунъ агъырамы? Сагълыгъынъ пек гузельге бенъземей!

— Зарары ёкъ...— деди Христофор,— о менде сыкъ-сыкъ ола. Къайдасынъ шимди, Валя?

— Коммутатордам.

— Керчекми? О зенааттан чакъасынъмы?

— Ничюн чакъмайым? Еди сыныф битирген эдим.

— Еди сыныф? Биринджи сефер ишитем...

Дураниди чекменини ве чызмаларыны зар-зорына чыкъарды, койканынъ устюне янтаймакъ истеди, сонъ токъталды, джебини къарыштыра башлады, Орьселы ешиль кягъыт чыкъарып, манъа узатты.

— Ма! Аз къалды, унута яздым...

Кягъытны ачтым. Солгъа янтайыкъ индже, узун арфлернен шу сёзлер язылы эди:

«Джевдет! Сизни корьмек истейим. Мумкюн олса, бугунь акъшам эвге келинъиз! Беклерим...»

Имзасы ёкъ.

Екатерина Васильевнанынъ кягъыты хатриме кельди. Текрар окъуп бакътым, сонъ къатлап, джебиме къойдым.

— Санъа не олды? — деп сорады Николай. — Юзюнъ ап-акъ кесильди?

— Бир шей де...

— Мен, гъалиба, меселени анъладым,— деди Ва­ля ве манъа козюни къыпты. — Аджизленменъиз, Джевдет! Эр шей сырасында олур. Меним сизге тевсием шу: севмек истесенъиз — севинъиз, лякин меним киби, башынъызны гъайип этменъиз!

Аякъкъа къалкъты, менимнен ве Христофорнен сагълыкълашкъан сонъ Кандыбагъа чевирильди.

— Мен кеттим...— деди Валя Николайгъа,— япмакь истеген ишимни яптым. Бир даа сени раатсызламайджагъым!

— Селям! — деди Николай, еринден къыбырдамады,— мен сенинъ джанынъны агъыртмакъ истемедим.

Къыз индемеди. Къатый арекетнен къапугъа чевирильди, барактан чыкъып кетти.

— Бир шей анъламайым! — деди Христофор. Озюнинъ екяне козюни зияде тёгереклендирип бакъты. — Мында не олды?

— Енъи ич бир шей олмады! — деди Николай. — Сен бугунь ничюн эрте къайттынъ?

— Элим... сызлай бере,— деди Христофор, сонъ менден: — Ира не яза? — деп сорады.

— Эвине чагъыра...

— Онынъ эвинде булундынъмы?

— Булундым.

Христофор девамлы давушнен сызгъырды.

— Сонъ? Не къараргъа кельдинъ? Кетеджексинъми?

— Ёкъ,— дедим мен,— кетмейджегим.

Эм кетмедим. Койкамнынъ устюне созулып яттым. Индемедим. Николай ве Христофор мени ратсызламадылар.

«Севги сенден къачса, онынъ пешинден къувмакъ не керек?» — деп тюшюндим мен, сонъ юкълап къалгъаным.

Севгиден къачып къуртуламазсынъ. О сени илле тапар. Яш кишилернинъ севгиси манъа мукъаддес, алидженап олып корюне.

...Бинъ докъуз юз къыркъ эки сенесининъ кузюнде мен джебэде агъыр яраландым. Мени тедавий этмек ичюн Ташкентке ёлладылар. Кимерде манъа эвге бармакъ ичюн рухсетнаме бере, кимерде рухсетнамесиз чыкъып кете эдим. Аягъым гипсте. Къолтукъ таякъларнен юрмеге мусааде эттилер.

Бир дефа бизим одамызнынъ къапусы къакъылды. Мен таягъымны узатып, зембелекни тюрттим, къапу ачылды. Босагъа устюнде Валя Синицкая... ёкъ, Валя Кандыба турмакъта эди. Азгъан-тозгъан, къартайгъан. О эвнинъ ичини козьден кечирди, сонъ устюндеки пальтосынынъ этегини азачыкъ котерип кроватнынъ четине отурды, янында пейда олгъан учь яшындаки Сейяренинъ башыны сийпады. Сейяре боюнчыгъыны эгильтип, кулюмсиреди. Валягъа бакътым — чырайы ап-акъ, козьлери сёнюк. Лакъырдыны башламагъа меджалы ёкъ. Агъызыны ачса, окюрип агълайджакъ. Мен оны анъладым.

— Чокътанмы? — деп сорадым.

О эски-пускю редикулинден кягъыт чыкъарды. Бланкнынъ устюнде «Гвардиялы уйкен сержант Кан­дыба Н. Н.» деп язылы эди.

— Джаяв аскерде хызмет эте эдими?

Валя башыны саллады: «эбет!»

— Насыл джебэде?

О омузларыны къысты: «бильмейим!»

Бланкнынъ четинде — сагъ тарафында — «1942 сенеси август 23» козюме чалынды.

Мен август 29-да Бесланда яраландым. Бельки ян-янаша олып дженклешкендирмиз! Ким бильсин? Къафкъаз джебэси буюк эди.

— Караматкъа бардым,— деди, ниает, Валя,— сен оны якъында корьдинъми?

— Ираданен корюшкенлер...— дедим мен. — Мен мында тюшмезден эвель...

— Онъа бир кирип чыкъынъыз! — деди Валя, къышымлы ве тынч давушнен.

Валянынъ козьлерине бакътым... оларда джевап арадым.

— Учь кунь эвельси онъа да бойле кягъыт кельди. — Валя козьлеринен ишарет этип, озюнинъ аля меним къолумда тургъан кягъытыны корьсетти.

— Карим де? — мен айкъырмакъ, окюрип агъламакъ истедим. Агълап оламадым.

Валя джевап бералмады — яш иле толу козьлери даа зияде къызардылар. Валя козь яшларыны гизлиден силип алды.

Дивар артындан:

— Бешинджиде — единджи ве секизинджи номерерге юмурта уны бериледжек,— деген йыртыкъ давуш ишитильди,— талонгъа юзер грамм.

— Мен алмайджагъым,— деп джевап берди тынч, яш къадын сеси,— бельки сонъундан ягъ кетирирлер.

Лакъырды этеяткъанлар — эки студент къызлар эди.

— Мен ёрулдым. Сабырым къалмады,— деди Валя. — Борисканы Караматкъа къалдырып, озюм ордугъа кетмек истейим. Чыдаялмайым... алмасалар, партизанлыкъкъа кетерим.

— Ничюн, Валя? Огълунъ насыл...

— Бильмейим. О хусуста чокъ тюшюндим. Мен сабыр эталмайым. Карамат Борисканы озюне алмагъа разы олды. Озюнинъ Эргашыны бабасына ёллагъан. Борисканы да ёллая биле... Оны заводдан бошамайлар.

— Сен де заводкъа кир! Бир ерде олурсынъыз.

— Ёкъ, мен джебэ аркъасында отуралмайым.

...Валя Кандыба... десант иштиракчиси, гурьдели ве гъалебели бинъ докъуз юз къыркъ бешинджи сенеде Висла артында мисльсиз джесюрлик корьсетип, эляк олды. Оны Висланынъ юксек ялысында, учурымнынъ четинде комдилер. Мезарынынъ этрафында... юксек, ешиль дагълар ве сюрюльген, сачылгъан кениш тарлалар корюнмектелер. Мен сонъундан, Валя хызмет эткен арбий къытъанынъ командиринден бир къач мектюп алдым. Командир манъа бу къараман къадыннынъ сонъ дередже фаджиалы олюмини тафсилятлы суретте язып, озь тазиесини бильдирди.

Карамат эки огъланны тербиеледи, осьтюрди. Эргаш шимди бизим Сейяре иле окъуй. Борис исе якъын­да арбий мектепни битирди.

Карамат бизим эвге чокъ келип кете. О, аля, Ираданынъ досты.

...«Севги сенден къачса, онынъ пешинден къувмакъ керекми!...» Мен бу сёзлерни чокъ хатырлайым.

Амма ойле дегиль. Эгер севсенъ... керчектен севсенъ, онынъ ичюн яша — онынъ ичюн оль! Бутюн дюнья, ана топракъ, аятынъ ве адамлар огюндеки борджынъ, виджданынъ ве бахтынъ — эписи онынъ ичюн.

29
Сонъки айларда иш усулымыз денъишти. Кимерде тулумба станциясында, кимерде экскаваторда чалыштыкъ, кимерде участканы ер патлатыджыларгъа быракъып, узакъкъа кетмеге меджбур олдыкъ. Меним ичюн,— тек меним ичюнми, аджеба? — айланма каналны битиреяткъанда юреклеримизни бийлеген араретни гъайып этмек языкъ. Шимди, гуя коктен ерге эндик. Буны сезген тек мен дегилим. Къуветлер енъи къысымларгъа болюнеяткъаныны ве бир-эки куньден сонъ иш кене къызышып кетеджегини эр кес бильсе де, бу енъи куньлер — инсанны гонъюльден тюшюриджи куньлер олды. Бойле куньлернинъ биринде комсомол комитети гидростанциягъа кезинти тешкиль этти.

Биз эпимиз биле эдик: плотина къурулгъан сонъ буюк голь асыл оладжакъ ве сув ондан деривацион канал бою кетеджек; он докъуз километр узунлыгъындаки деривацион каналнынъ суву етмиш метр юкъары котериледжек, турбиналарны айландыраджакъ. Комбинат аванынъ озюнден азотлы кубрелер ясап чыкъараджакъ. Биз бу яазариени яхшы эзберледик. Менжевецкий Хазар-Кенддо бизни окъуткъанда буны дакъикъада бир айта тургъан.

Гидростанция къурулаяткъан ерге кельгенде, озь эвимизге къайтып кельген киби олды. Айны шу бараклар, айны шу котлован, атъта канал биле бизим айланма каналгъа бенъзей.

Лякин эписи деривацион канал боюнда олаяткъан иш. Котлован, гидроэлектростанция бинасынынъ негизини къурмакъ ичюн.

Ерли комсомоллар, теджрибе алышып-беришюв акъшамы тешкиль этеджеклери ерде, бизни клубкъа алып кельдилер. Ираданынъ планы чул тутмады. Биз­ге кинофильм корьсеттилер: «Чапаев» ве «Къара конверт». «Чапаев» шимди истисалдан чыкъты «Къа­ра конверт» исе... он секиз йылдан сонъ, текрар пейда олгъан эски фильм... Гарри Пиль.

Кетеяткъан вакъытта Ирада, мени корьмеген олып, сусты, клубкъа кельген сонъ, мен онынъ дикъкъатына саип олмагъа тырыштым.

— Аджаип сарай,— дедим онъа. Бизим клубымыз аля азыр олмагъаны ичюн шай дедим. Ирада меним сёзюме къулакъ асмады.

Кинофильмлер корьсетилип битирильген сонъ, мен юксек давушнен:

— Фильмлернинъ экиси де зевкълы эди...— дедим, Ираданынъ зытына токъунмакъ ичюн,— лякин, Чапаев гузель.

Бу сефер о чыдаялмады.

— Сиз, Бекиров... кино меселесинде бир шей анъламайсынъыз...— деп къычырды.

— Ничюн, Ирадахан?

О, адынынъ сонъуна «хан» къошулып айтылгъаныны, ничюндир, истемей эди. Мен къызгъа бириндеки кере «Ирадахан» дедим. Ачувландырмакъ истедим.

— Ничюн шай беллейсинъиз? — дедим мен тек­рар. — Эвелина!? Не? Фена къызмы? Фильмлер, эльбетте, бир-биринден узакълар, амма... догърусыны айтсам, кинода «Чапаев»ни артист ойнагъанына инанаджагъым кельмеди. Озю белледим.

— «Къара конверт?» Сизинъдже, бутюн зевкъ Эвелинада. Бутюн эркеклер Эвелина деп дели оладжакълар. Иш тек онда дегиль.

Мен енгиль нефес алдым, янашада Турсунов олмагъан вакъытта мен базы мувафакъиетлерге ире биле эдим.

Клубдан ашханеге кирдик. Эпимизни бедава емекнен: этли борщ, запеканка ве бирер стакан сыджакъ сютнен сыйладылар. Мындаки ашчы бизим Сабира халадан зияде талапкяр олмалы. Бизде сыджакъ сют корюнген шей дегиль.

Ашап битирген сонъ теджрибе алышып-беришюв башлады. Лякин емектен ве кинодан сонъ кимсенинъ лакъырды этеджеги кельмеди. Ирада ве Карим сёзге чыкътылар. Карим озюнинъ кешф эткен енъи ковшы ве онынъ монтажы хусусында икяе этти. Буны эр кес бегенди, чюнки сёйлеген шейлери амелий иштен алынгъан делиллер эди. Карим оны зевкълы этип... кишилерни кульдюре-кульдюре айтты. Битирген сонъ девамлы суретте эль чырптылар. Сонъ Ирада чыкъып, бизим ве оларнынъ экскаваторджылары арасындаки мусабакъа мукъавелесини окъуды. Мукъавеле муджиби, олар тезден бизим ишлерни келип тешкермеге борджлы эдилер.

Меджлиснинъ сонъунда эпимиз «Бизни урмакъ, урмакъ истеди, бизни урмагъа ынтылдылар...» тюркюсини сёйледик.

...Саба ялыгъа чыкътыкъ. Бизим экскаватор, ташлап кеткен еримизде дегиль, баягъы узакъта эди. Машинистнинъ русхети олмадан, экскаваторгъа токъунмакъ мумкюн дегиль. Алмазов пек ачувланды, атты-тутты, компрессорны тешкерип, бирде-бир сыныкъ шей тапмакъ ичюн кабинагъа кирди. Лякин машина электрик агъындан узюльген эди. Сонъундан анъладыкъ: бу Мансуровнынъ эмири муджиби япылгъан. О шпалларны тиздирип, бизим машинаны котловандан узакъча ерге айдатып ташлаткъан.

Буны эвельдже япмакъ мумкюн дегильми эди? Машинаны четке чекмек зарурети догъгъан экен, ничюн Алмазовны чагъырмады? Эвде диварны азачыкъ тыкъылдаткъан олса, етеджек эди. Сонъки вакъытларда Абдулла Садыкович котлованда сыкъча булуна, гъалиба, енъи начальникнинъ козюне корюнмек истей. Котловангъа келе, япылып битирильмеген бир иш тапып, адамларны ызгъыштыра.

Топракъ йыгъынлары устюнде ве котлован ичинде ер патлатыджылар кезелер. Олар кениш чукъурлар ача, ичлерине патлайыджы мадделер къоя, бикфорд теллерини чектирелер. Бугунъ бизни экскаватордан алып, ер патлатыджыларгъа ярдым ичюн ёлладылар.

Биз — Кандыба ве мен,— бир къач делик ачкъан сонъ, уйлелик тенеффюстен эвель, патлавлар вакътында чукъурларда сакъланмагъа, таш-топракъ, тоз-думан ичинде ятакъламагъа истемей, эвге кеттик. Эвге кеттик... ашханеге келип киргенмиз. Эртеми? Кечми? Ким бильсин? Бизге арпа курпесинден пляв къалгъан.

Ялыгъа къайтаяткъанда кучьлю гурультилер ишитильди. Юкъарыдан, бараклар беттен, патлавлар зевкълы кельдилер. Анда-мында янардагълар киби, атешли думанлар чыкъты, таш ве топракъ ташкъыны кок юзюне котерильди, сонъ кенишлеп, эппи вакъыт къыбырдамай — авада асылып турды. Ниает, о, къара мантарлар яваш-яваш ашагъы эндилер.

Котлованнынъ этрафындаки адамлар ерли-ерлерине даркъагъан сонъ, биз чукъургъа тюшдик. Ернинъ астындан чыкъкъан буюк къара ташлар низамсыз алда дагъылып ятмакъта эдилер.

— Конгломерат,— деди Кандыба. — Не истейсинъ?...

Христофор озь нижниклеринен берабер, экскаваторнынъ артындаки демир ёлны ясап битиреята эди. Онынъ эли ве омузы аля агъырмакъта, амма, мен беллесем, онынъ шимди иш вакъытында асабийлешкенининъ себеби бу дегиль. Сонъки афталар ичинде нижниклер меселесинде бахтсыз олдыкъ. Баш Дугюмде ишлер кеткен сайын кенишлемекте, ерде эр ишке арматурджылар, моторджылар, десятниклер ве бетонджылар талап этильмекте. Яш йигитлернинъ бири бизде курста окъуп башлай. Не япаджакъсынъ? Кимерде шпалаларны озюмиз ташымагъа ве рельслерни пекитмеге меджбур оламыз.

— Къайда быралкъыланып юрдинъиз? — деп джекирди устюмизге Христофор. Юзюнде ясама джиддийлик сезильди. — Тез олунъыз, ярдым этинъиз! Кимсе ёкъ... тек озюмиз чекишемиз. — О, башындан кепкасыны чыкъарып, юзюни сильди. — Бакъ, ярым саат ичин­де ёл не къадар узанды!

Экскаваторны огге джылыштырдык, сонъ Андрей Захарович когертеге чыкъты, рычагларнынъ огюне отурып, сол элини котерди. Мен рубильникни кечирдим. Ковш ашагъы саркъаяткъанда, когертеде Ман­суров пейда олды. О манъа: рубильникни чыкъар деген манада ишарет этти. Мен эмирни эда эттим. Машина бирден токътады. Ковш авада салланып къалды.

— Бу не демек, Джевдет? — Алмазов къарыкъ сесинен къычырды. О ишнинъ фаркъына бармады,— электрик кучю ёкъмы?

Когертеге чыкътым, козьлеримнен ишарет этип Мансуровны корьсеттим. — «Буюгимиз эмир этти!»

— Сен делирдинъми? Рычаг чыкъарылмай тура токны кесмек мумкюнми? — Машинист пек ачувлан­ды. — Ким рухсет этти? Машинаны иштен чыкъармакъ истейсинъми? Сакъын, бир даа, мен машинаны токътатмагъандже, рубильникни чыкъарма!

Лякин мен...

Не, мен? Не, мен?

Къабаат менде! — деди Мансуров,— манъа. къычыр. Онъа не къычырасынъ? — Мансуров когертенинъ уджуна келип, Андрей Захаровичке эмир этти. — Токътат ишни!

— Ничюн?

— Конгломератны джыйыштырмакъ ичюн тезден машина келеджек...

— Буны манъа айтмакъ керек эдинъиз! — деди Алмазов,— худжур шей... Мен ковшны тюшюреятам, кимдир, рубильникни чыкъара. Къайда корюнген шей?

Алмазов бизге элесленип бакъты. Мансуров буны эследи.

— Не олды? — деп сорады Абдулла Садыкович. — Акъылынъа бир шей даа кельдими?

— Кран...— деди Алмазов ачувланып,— кран, анъладынъмы?

Бир къач дакъикъа кечкен сонъ, тросны буюк конгломерат кесеги астына такъып, дёрт багълап, ковшкъа илиштирдик. Елькъуван оны тёпеге котерип, четке чекип алып кетти. Бу усул келишикли корюнди. Шу куню чукъур ичиндеки конгломерат кесеклерининъ эписини котлованнынъ кенарына чекип чыкъардыкъ. Мансуров, бу кесеклер ковш ичюн агъырлыкъ этер деп къоркъып, индемей бакъып турды. Амма къавфлы олмагъаныны корьген сонъ, озюнинъ енъи кешфини бильдирмек ичюн Турсуновкъа ювурып кетти. Турсунов бизим тарафкъа кельмеди. Дигер экскаваторджылар бизим усулны бильмей, къач саатлер бош турдылар. Бильген сонъ, олар да бизим киби яптылар.

Акъшам устю ер къазыджылар, кранджылар кельдилер.

Къач кунь даа кечти... биз озь участкамызнынъ тюбюндеки конгломератнынъ эписини патлатып, чет­ке чыкъардыкъ, сонъ топракъ къазувгъа кириштик. Топракъ йымшакъ ве ташсыз эди.

Эки къая арасында къысылы бу тар богъаз ичинде бинълернен адамлар ве машиналар чалышмакъталар. Котлован эр кунь энине ве боюна осьмекте. Биз ишке саба келе, акъшам къайтамыз. Озеннинъ сол ялысында, чакъыл чыкъармакъ ичюн карьер ачылды. Экскаваторлар къум къарышыкъ чакъылны демир ёл платформаларына юклей, платформалар исе оны джынсларгъа болюджи ве ювуджы базагъа алып ке­те, сонъ, бункерлерге тюшюрелер. Сагъ ялыда экинджи бетон заводы ишлеп башлады. Онынъ янында юклейиджи станция чалыша. Вагончыкълар тель ёллар бою озеннинъ бир ялысындан дигер ялысына бе­тон ташыйлар... бетон меселеси энди чезильди.

Плотинанынъ диварлары кунь-куньден юксельмектелер. Баарь келип еткенини дуймай къалдыкъ. Ягъмурлар ягъа башладылар. Ковшнынъ ичине къою, япышкъакъ чамур тола, елькъуван четке бурулгъанда, бу чамур пневматик думкарнынъ ичине зар-зорына тёкюле. Ягъмурлар себебинден бетон ишлери де бир къач кунь токъталып турды. Ава куньде бир къач дефа денъишип турды: саба кунеш чыкъа, сокъакълар саркъкъан киби ола, биз эвге къайткъанда кене ягъмур ягъа. Бараккъа шыр-сув олып къайтамыз. Ку­неш булутларнынъ арасындан чыкъкъан сонъ, пек къыздыра. Орта Асияда баарь пек къыскъа ола. Кимерде асыл да олмай. Яз келе къоя. Шимди байырларда къаш-къаш ве ханым чичек ачкъан мевсим. Къырларда ве дерелерде сувлары чагълагъан баарь.

Менжевецкийнинъ участкасына сель тюшеджек деп беклейлер. Сель ичюн арыкъ къазды, четлерине таш тёшеди ве ялпакъ бетон кесеклери ерлештирдилер. Чар-Чакъта сув юксек ялыларнынъ тёпесинедже котерильди, делирди-къутурды, бизим кестирмеге окъталды, йыкъмакъ истеди. Баарь плотина ичюн энъ телюкели мевсим олды.

Телюке... тек къуруджылыкъта дегиль. Юректе де телюке, аджизлик. Ирада мектюп язып чагъырткъан вакъытта бармадым, онынъ ичюн дарылгъан. Карамат айтты. Бельки Ирада акълыдыр? Бельки меним кибарлыгъым догъру дегильдир? Ирада Краснянскаянен берабер Волга къуруджылыгъына кетмеди. Демек, оны мында туткъан шей... киши бар!? Ким? Турсуновмы? Эгер мен, Ираданынъ Турсуновнен мунасебетлеринде чыбалыкъ иш олмагъаныны бильсе эдим... онъа эмин олса эдим! Амма эмин дегилим. Куньдешимден интикъам алмакъ истедим; интикъам дегиль, ачувландым. Ничюн Ирада киби къыз мени дегиль де, мытлакъа Турсуновны севмек керек? Бельки Турсунов менден дюльбердир? Шубэленем. Ондан сонъ Ирада дюльберликке къызышкъан шахс та дегиль. Башта бир, Турсунов менден эсли. Къыз ичюн, бу — джиддий себеп. Къызлар джесюр кишини севелер. Турсу­нов джесюрми? О исрарлы адам. Исрарлы... чюнки ребер. Истер-истемез исрарлы олмакъ керек.

Дейджегим, баарь манъа шубэ ве джесарет кетирди.

...Бу китапны мен дегиль де, Вахид Турсунов язгъан олса, сонъки айлар ичинде ишанчнынъ озюне насыл къайтып кельгенини тасвир этер эди. Мен Ирада огърунда насыл курешсем, о да ойле курешти. Озюнен... озь шубэлеринен курешти. О вакъытта, Турсуновнынъ бунъа акъкъы бармы, ёкъмы эди, бильмей эдим. Буны бильмегеним киби... севги ичюн ич бир тюрлю укъукъ талап этильмегенини де бильмей эдим. Мен дигер бир шейни де бильмей эдим... Ирада иле Вахид Турсунов арасында олгъан романтик корюшювни бильмей эдим, албу исе корюшюв инженернинъ къальбинде буюк къыгъылчым къалдыргъан, сонъундан алевлене берген.

...Бу, мен кельмезден бираз эвель олгъан шей. Оны манъа Карамат айтты. Кимсеге сёйлемейджегиме емин эткен эдим. Лякин арадан энди йигирми беш сене кечти. Бу яшымызгъа кельдик. Еминни боздым. Афу эт, севимли Карамат!

Къыргъыз-Къулакъта, баш къуруджылыкъ идаресинде техника ишлери хусусындан мушавере олды. Мушавереге, Краснянская ве Джураевден, хызмет болюклери башлыкъларындан гъайри, смена инженерлери де давет этильдилер. Мушавере, эр вакъыт олгъаны киби, гедже кеч маальде битти. Бу да азлыкъ этсе керек, Торизо мушавереден сонъ смена инженерлерини озь кабинетине чагъырды, оларгъа енъи шараит ве енъи вазифелер хусусында изаат берди.

Ирада кабинеттен чыкъаяткъанда, Джураев онынъ янына кельди:

— Машинанъыз бармы?

— Бар! — деди Ирада,— Бир де-бир машинада кельгендирим, эльбет! Онынънен де къайтаджагъым...

— Мен мында къалмакъ истейим,— деди Джура­ев, парткомда мешин диванлар бар. Оларнынъ устюнде...

Вестибюльде эки дакъикъа субет эткен сонъ Джураев коридор бою кетти, Ирада сокъакъкъа чыкъты. Этраф къаранлыкъ. Не машина, не инсан... чым-чырт эди. Онынъ да акъылына парткомнынъ диванлары кельди, лякин сонъундан бу фикирден къоркъты. «Кетмели... ёлда машина чокъ. Чареси тапылыр» деп тюшюнди. Юре берди. Дёрт километр къадар ёл юрди, машинагъа бенъзеген шей расткельмеди. Огден эскен кучьлю, сувукъ ельге къаршы кетмек къыйын эди. Паромгъа якъынлашты... аля кимсе ёкъ. Ачувланды: «энди машина расткельсе... ялварса биле минмейджегим» деди ичинден. Озь-озюне джаны агъырды.

Амма инсаннынъ такъдири худжур ола. Къызнынъ къафасына бу къатый фикир кирип етиштирмеди, янына юк машинасы токътады. Кабинадан киши тюшти.

— Шадманова?! Геджелеин бу не демек? — къыз давушнынъ саибини таныды: Вахид Турсунов... Электрик болюги башлыгъы. — Къана, отурынъыз! — къызны кабинагъа чагъырды. — Чабик олунъыз! Бельки паром къапалгъандже етиштирирмиз?

Лякин етиштиралмадылар. Скеледе паром энди ёкъ эди. Кеч олгъан. Ишчилер оны сол ялыгъа багълап, Хазар-Кендке кеткенлер. Ава сувукъ. Ачыкъ ялыда турмакъ мумкюн дегиль. Къаравул одасына кирдилер. Сааткул ата, элинде берданкасы, къып-къырмызы чёюн собанынъ огюнде отургъан, юкъсырай. Турсуновны корьгенинен таныды... деръал айынды, атылып аякъкъа турды: — янъчыкъ... бираз къызынайым деп кирдим, чыкъаджакъ олып отура эдим. — Къарт озюни акъламагъа тырышты. Чар-Чакъ ялысында, электрик станция донатмасы... рельслер, шпаллар, агъачлар обаланып ятмакъта эдилер.

— Ят, Сааткъул ата... юкъла! — деди Турсунов ве шакъылдап кульди. — Сенинъ тотлы демирлеринъ кимсеге керекмей!

— Тотлы демирлер?! Э-э! Анда, тотсыз демирлер де бар. Эписи ичюн месулим. Мушукъ бир айдан берли къокъланып юре. Эписини корем...

Шофер, яш йигит, собанынъ огюнде созулды, башыны ерге къояр-къоймаз хурулдап къалды. Ирада эллерини къыздырмакъ ичюн собанынъ устюне тутты, амма бираздан, пармакълары сызлап башладылар. Ойле агъырдылар ки, къыз чыдаялмай, агълай-язды. Турсунов онъа собадан узакъкъа чекильмесини риджа этти, сонъ Чар-Чакътан сувукъ сув кетирип, эллерине сувукъ компресс япты... Сонъра, не ердендир, эски чуваллар тапып, ерге тёшеди, Ирадагъа, ятып раатланмасыны теклиф этти. Ирада яткъан сонъ Турсунов тоныны чыкъарып, онынъ устюне ортти. Сабагъа якъын къыз козьлерини ачкъанда, Турсуновнынъ полда букленип, тыгъырыкъланып яткъаныны корьди.