Ванна азыр! Санъа ювунмакъ керек!

Чалышып башладыкъ дегенде, экскаваторнынъ когертесинде Абдулла Садыкович корюнди.

— Мени меракъландыргъан шей бар...— деди о. Машина зияде гурульдегени себебинден, Алмазовнынъ къулагъынынъ ичине къычырып лакъырды этти,— топракънынъ теренлиги не къадар экен? Проектке бакъкъанда, бу ерде конгломерат олмагъа борджлы.

— Конгломерат?

— Эбет! Конгломерат. Къатып, таш кесилип къалгъан чакъыл. Миллион сенелер ичинде...— деп башлады Мансуров. Бугунь о шенъ эди.

— Тезден корермиз,— деди Алмазов. — Мени башкъа шей меракъландыра. Плотинанынъ юкъары бьефининъ юксеклиги не къадар оладжакъ?

— Юкъары бьефими? О шимди ничюн керек ол­ды? — Мансуров машинистке элесленип бакъты. — Онъа даа вакъыт бар.

Мансуров, керчектен де, проектте конгломерат хусусында бутюн конспектни окъуп чыкъкъангъа бенъзей, лякин плотина акъкъындаки умумий малюмат тешкерильмеге берильгенинден, Алмазовнынъ суалине джевап берювден къачынды.

— Котлованны янъычыкъ къазып башладынъ, юкъары бьефнинъ юксеклигини сорагъанынъ зевкълы...— деди о. — Ич багъланмай... Сырт диварнынъ юксеклиги он метр олмакъ керек. Бу сенинъ ичюн кяфими?

— Плотинанынъ узунлыгъы?

— Учь юз метр. Озю кенъ оладжакъ. Сизинъ беллегенинъизден олдыкъча кенъ. Устюнден автомашиналар къатнайджакълар. Юкъары бьефнинъ артында буюк тыйнакъ... Деривацион канал бою Искандер бетке сув кетеджек. — Мансуров, эр альде, инженер. Бу шейлерни бильмемеси мумкюн дегиль,— сув, каналнен кетер экен, етмиш метр юкъары котериледжек. Турбиналарны арекетке кетиреджек.

— Не вакъыт?

— Иш сизге багълы.

— Тек бизгеми? Сизге де багълы дегильми? — Алмазов ковшны чукъургъа йибере ве, топракъ толдырып, ялыгъа тёке берди. — Топракъ къаттылашып башлады, сезесинъизми? Ковш толдырмакъ къыйын. Балабан топракъ кесеклери... бир шей анъламайым. Ковш бош киби корюне, амма агъыр. Бунда бир икмет бар!

Бизим машинадан юз метр узакъта Карим чалыша. Онъа козь этем, ковшы ерде ята. Ялыда Кандыба ве дёрт нижник доланалар. Бизим ковшнынъ бир тиши сынды.

Мансуров янымыздан кетмеди. Демир ёл ясаяткъан Христофорнынъ нижниклери арасында бир талай къарышып юрди. Не япты? Яхшы коралмадым. Элинде киркасы, кычырыкъламакъта.

Лякин иш токътап къалды. Ковш чукъырнынъ ичинде топракънынъ устюнден тайгъалап кете берди. Тишлери топракъ табакъаларына илишкенде этрафта буюк ер даиреси къыбырдады. Янъы трос о дередже тартылды ки, мына-къопты, мына-къопты деп турдыкъ. Алмазов ковшны бир якътан дигер якъкъа атты, борт топракълы ерлер тапып, толдурып алды.

Онынъ янында турып, ернинъ инатлыгъына тааджиплендим. Машинист эеджанлы эди, лакъырды этмеге истемеди. Бельки ялынъыз ернинъ усть табакъасы бойле къаттыдыр? Бельки бу чытаны урып эзсек, асты йымшакътыр?

Каримнинъ машинасы кене токътады. Мансуров киркасыны быракъып, онъа таба кетти.

— Не олды? — деп сорады Алмазов менден. — Ка­рим нафиле токътамай, тургъан. Бар, бакъ!

Озю машинаны токътатты.

Мен Каримнинъ экскаваторына якъынлашаяткъанда, Мансуров ялы бетке ювурып кетти.

— Ишлер насыл? — дедим Каримге. О, умюттен кесильген алда, элини сильтеди. — Кене тиш сындымы? Мени Алмазов йиберди. Ничюн токътай бергенинъни бильмек истей.

— Сынмай, не япаджакъ?— Карим озь сёзюне озю изаат бере башлады. — Гузель ки, тек бирданеси сын­ды! Амма меселе тиште дегиль. Ернинъ устю сылакъ, йымшакъ, асты — къатты. Бир бучукъ метр теренлигинедже къаздым, иш гузель кетти... сонъундан бутюнлей таш чыкъты. Башла, Николай!

Рычаг башына Кандыба отурды.

— Николай? — мен айретке кельдим,— тезден ковшынъдаки тишлерни сындырып битирир.

— Николаймы? Быракъ! — Карим, меним шакъамны анъламай, керчектен дарылды. Мен исе бунъа севиндим,— ишлей берсин. Даа янъычыкъ Мансуровнен къавгъа эттим. Тукюрдим... кабинадан тюштим.

Карим азачыкъ кулюмсиреди.

— Бир де-биримизге, эр альде. чалышмакъ керекми? Николай бош тура. Тургъандже, ишлесин.

Машина гурульдеп кочти. Николайгъа козь эттим, о къызышмай, мукъайт чалышмакъта эди.

— Насыл? — Карим къычырып Кандыбагъа бир шейлер ишмар этти,— кене илишеми?

— Машшалла, Николай! — дедим мен,— балабан огълан олып кеткенсинъ, амма елькъуванынъ титрей бере... кечике.

— Э! Текаран...— Карим да сезди.

Ковш ерге киралмай, топракъ устюнде тайгъалай, ичине ялынъыз лай ве къум кире.

— Корьдинъми? Бойле чалышмакъ мумкюнми? — деди Карим, къаарьленип,— Мансуровкъа, бир къараргъа кельмек керексинъиз, дедим. Эллерини эки тарафкъа ачты, козьлерини акъайтты... бир шей айталмады.

— Бакъ! Бакъ! Николайнынъ ишине бакъ! — де­дим мен.

Ковш буюк ташкъа илишти. Трос тартылды. Эскаваторнынъ кевдеси огге эгильди.

— Эй! Эй!— Карим онъа юмругъыны косьтерди.

Николай чар-чабик тросны зайыфлатты.

— Бу не демек? Кене краковякмы? Усттен ал! Астта бир шейге токъунма!

Николай индемеди, чалыша берди.

— Корьдинъми? — деди Карим манъа,— ойнакълап башлады. Ойна-ойнама... бу энди иш дегиль.

Мен озь экскаваторымызгъа къайтып кельдим. Ан­дрей Захаровичнинъ ковшы топракъны, Николайнынъкинден зияде алмакъта... лякин бу, Карим дегени киби... иш дегиль!

Машинанынъ дешетли гурультиси арасында теренден къадын давушы ишитильди.

— Алмазов, машинаны токътат!

Машинист рычагны озюне чекти. Ковш авада асылы къалды.

— Джевдет, рубильникни чыкъар! — деп къычырды уста.

Мен когертеге чыкътым. Экскаватор янында Ирада турмакъта эди. Оны корьмегеним бир афтадан

зияде эди. Къызнынъ чырайы акъчыллангъан, озю азгъан.

— Селям алейкум, Ирада! — хатриме шу арада сонъки дефа корюшювимиз кельди. — Мында насыл олып тюштинъиз?

Юзю къып-къырмызы кесильди. Азачыкъ кулюмсиреди. «Мавы къая»нынъ босагъасы устюнде манъа айткъан сёзлерини текрарлагъанымны анълады.

— Машинагъа не олды? — деп сорады о ве когертеге тырмашты. Алмазов ашагъыда турып, енъи эмир беклемекте эди. — Вахид Саматович айтты... сизде толракъ фена экен. Ойлеми?

— Эбет... ковш бир шей алмай.

— Чукъургъа тюшип бакъмакъ керек,— деди Ирада. — Тёпеден ашагъы бакъкъанынънен иш анълашылмаз.

Ерге сычрап тюшти, учурымнынъ четине барды. Сонъ элинен ишмар этип, Алмазовны чагъырды. Эппи вакъыт ашагъы бакъып тургъан сонъ, Ирада чукъурнынъ ичине тайып тюшти. Алмазов тюшмеди. Тёпеден бакъып турды. Хайли вакъыттан сонъ чукъурнынъ четинде Ираданынъ башы корюнди. Уста элини узатты, къызны тёпеге чекип чыкъарды.

— Ёлдашевда иш насыл? — деп сорады Ирада,— сиздеки кибими?

— Даа бетер,— деп къычырдым мен тёпеден.

— Бу конгломерат...— деди Ирада,— нафиле ерде оны ковшнен кочюрмек истеп дёгюнесинъиз.

— Я не япмакъ керек, Ира?

— Сизгеми? Бир шей де! Конгломератны патлатмакъ керек... Къазувны токътатынъыз. Машинаны арткъа джылыштырып къойынъыз... Ярын ер патлатыджылар келирлер. — Ирада козьлерининъ къыйыгъындан манъа бакъып алды,— Турсунов мени, вазиетни бильмек ичюн ёллады. Меселени анълатырым. Селям, Христофор! — Ирада, ничюндир, Дуранидини шимди эслеп, элини сыкъты. — Коресинъизми, иш на­сыл олып чыкъты? Янъ башладыкъ дегенде ташламакъ керек. Мен бойле оладжагъыны биле эдим.

Биз де ишни эвельден бильген олсакъ... Амма экскаваторлар ерни ялынъыз бир бучукъ метр теренликте къаза биледжеклер деп кимсе айтмады. Айткъан олсалар, бир чарелер корер эдик. Ёкъ, буны Ирада озю де бильмегенге бенъзей, чюнки экскаваторларны четке айдап, конгломератны патлатмакъ истей.

Мен бу хусуста тюшюнеяткъанда, янымда Карамат пейда олды. Келир-кельмез, Ирада иле лакъырды этеяткъан Каримге гизлиден козь этип алды.

— Сизни корьмегеним юз йыл олды, Карамат,— дедим мен,— къайдаларда юрдинъиз?

— Командировкада эдим... хаберинъиз олмадымы?

— Екъ. Бу бир шей дегиль, онынъ хабери олдымы? — Карим бетке ишарет эттим.

— Эльбетте, олды. Искандерге кетеяткъанымны онъа айттым. Котлованда чалышаджакъ адамларнынъ весикъаларыны азырладым. Бизге пек чокъ бетон ве арматура мутехассыслары келеджек. Не? Мени сагъындынъызмы?

— Шубэсиз.

— Янашанъызда маъшукъанъсыз... даа не керек?

— Янашамда... ве пек узакъта.

— Узакъта? Кене тишлештинъизми?

— Эбет... ёкъ! Ничюн?

Не дейджегимни бильмей, шашмаладым.

Языкъ... Карамат юрегимдеки аджизликни анълар, манъа бу кедерден къуртулмагъа ярдым этер белледим. О яры керчек ве яры ялан ачув толу козьлерини манъа тикледи.

— Билесинъизми не, Джевдет? — деди къыз,— мен сизинъ чеккелешювинъизден быкътым. Озь чаренъизни озюнъиз корюнъиз.

28

Чар-Чакъта сув ёлуны кесиджи эки бент, эки кестирме ясалды. Оларнынъ ортасында котлован къазыла. Топракъ йыгъынлары устюнден токътамай-тынмай автомашиналар къатнашалар. Эвельде низамсыз юре эдилер, чюнки озен боюнда ёл фена, байырлы-чукъурлы... Пек чокъ машиналар батып, санчылып къала, арекетнинъ тертибини боза эдилер. Бунынъ ичюн ёлны кенишлетмек, кечиднинъ эки янында ёл косьтериджи кишилер къоймакъ керек олды. Кестирмелерден бирининъ устюнде демир ёл ерлештирильди. Онынънен сагъ ялыгъа... деривацион канал къуруджылыгъына кечиле. Сагъ ялы къуруджылыгъына Менжевецкий башлыкъ олды. Бетон заводынынъ янларында асма ёлнынъ янашасында ялпакъ бетон кесеклеринден къаланылгъан эвчик пейда олды. Эвчикнинъ ичи эки къысымгъа болюнген. Бири «идаре». Ичине кирсенъиз, тёрде къапу бар, къапу сизни бир пенджерели кучюк, одагъа алып кире. Бу — ятакъхане. Менжевецкийнинъ яшагъан ери. Куньдюзлери мында келип, стол башында, Ну — Туфанындан къалгъан юксек аркъалы, терен, йымшакъ мешин креслогъа, козьлерини юма берип отура ве ярым саат истраат эте. Истрааттан сонъ, эр вакъыттаки киби, тендирис ве арекетчен олып, текрар ишке джёней.

— Сиз коресинъизми, къыйметли берадер,— дей Менжевецкий къаидени бозгъан ишчиге,— сиз коре­синъизми, дженап азретлери? Мен бу... не дейим сизге, апартаментлерде ич бир вакъыт озюме сигар ичмеге мусааде этмейим. Амма...— о элини маналы суретте котере,— мен, эр кес шаат, аз чалышмайым ве тютюнни де аз ичмейим! Лякин мында дегиль. Инсан яша­гъан ерда ава мутлакъа темиз олмакъ керек. Ойле дегильми?

Бойле тазирден сонъ къабаатлы киши неге огърагъаныны бильмей, Менжевецкийнинъ козьлерине къач дакъикъалар бакъып тура, сонъ омузларыны къыса, индемей чыкъып кете ве бир даа тютейяткъан сигарнен мында кирмей.

Мен бунынъ иле, Менжевецкийнинъ гонъюлинде ишчилер ичюн саф дуйгъу барлыгъыны айтмакъ истейим. Онынъ къылыкълары эр кесни тааджиплендире, лякин сёгюнчтен яхшы тесир этелер.

Бир кунь Николайны, Христофорны, Рашидни ве мени эки енъи троснен Менжевецкийге ёлладылар. Онынъ участкасына демир ёл платформасында эки экскаватор кельди, лякин трослар ипрангъанлар, денъиштирмек керек олды. Биз тросларны идаренинъ огюнде тюшюрген сонъ, Менжевецкийни къыдырмагъа кеттик. Юксек ярнынъ уджунда таш устюнде... десятниклер арасында таптыкъ. Оны джиддий чатышмалардан алдын аскерлерге эмирлер береяткъан командоргъа бенъзеттим. Брезент плащынынъ этеклери кучьлю ельден саллана бермекте. Сигизмунд Генрихович ишке алынып кеткен, ельге эмиет бермей элинен котлован бетке ишарет этип, бир шейлер анълата. Ашагъыда Чар-Чакъ делирип-къутурып акъа, учурымнынъ астындаки ташларгъа урунып, айланма каналгъа кирип ке­те. Менжевецкийнинъ янына барманынъ чареси ёкъ — огюмизде юксек сырым бар. Сырымнынъ къабургъасындан айланып, тёпеге чыкътыкъ, сонъ бир тютюн ичейик деп, токъталдыкъ. Бу арада сарсынты сезильди. Санки аякъларымызнынъ астындан бир шей урды. Биринджи сарсынтынынъ артындан экинджи сартсынты дуюлды. Бир-биримизге бакъыштыкъ, козьлеримизни акъайтып, сусып къалдыкъ. Сарсынтылар пек кучьлю дегиль эди.

— Олуджы шейлер,— деди Рашид. — бир дефа мен къыр устюнде тура эдим. Ойле силькитти ки... шашмалап, балабан къаянынъ янына ювурып келъдим, бираз тургъан сонъ, онынъ астына кирдим. Ничюн? Бар анъла! Бир даа, байырнынъ тёпесинден ашагъы къар обалары тая башладылар. Къайдан чыкътылар, бильмейим? Къар, буз парчалары инъильдеп, гурюльдеп ашагъы юварландылар.

Рашид къар акъынтысыны икяе этип тургъанда, аякъларымызнынъ астында — ер устюнде, йылан кечип кеткен киби, тар чатлакъ асыл олды. Менжевец­кий беттеки юксек байырнынъ, ашагъы, озенге таба джылыша башлагъаныны корьдик.

Десятниклерден бири кийик-кийик къычырды. Юк­сек къырнынъ уджундан, буюк топракъ кесеклери къопып, тюпке тайып кетеяткъанда, бизим аякъларымыз­нынъ астындаки аралыкъ кенишледи, топракънынъ ашагъы къысымы чёкти. Бир дакъикъа эвельси озен иле учурым арасында йигирми адымлыкъ месафе бар эди.

Байырнынъ тёпесинде десятник ве Менжевецкий, эвель насыл тургъан олсалар, шимди де ойле турмакъталар. Ель онынъ плащынынъ этеклерини эп ельпиретмекте.

Рашид эр кестен джесаретли чыкъты. Тёпеден байырнынъ устюне сычрап тюшти... аякълары тизлерине къадар диерлик йымшакъ топракъ ичине кирип кеттилер. Тырмаланып, дёртаякълап тёпеге чыкъкъан сонъ, Сигизмунд Генриховичке догъру чапты. Ялыгъа эр кес озь бильгениндже чыкъаджакъ олды, лякин кимсе чыкъалмады.

Барып «Мавы къая»дан йип кетирдик, оларны йипнен тартып чыкъардыкъ. Сув байырнынъ этрафыны ювды, кемирди, байыр ярым ададан — бутюн адагъа чевирильди.

Биз идаре огюне кельгенде, Менжевецкий десятникни тазирлемекте эди.

— Мен сизни тенбийлеген эдим. Бу — сейсмик район, ялыны бекитмек керек деген эдим. Шимди, корьдинъизми, не олып чыкъты? — Бизге мураджаат этип, сёзюне девам этти: — Биз ялыда тура эдик. Мен оларгъа ялыны насыл этип бекитмек мумкюнлигини анълата, Алексей Иванович исе — Менжевецкий десятникни корьсетти,— манъа итираз этеята эди: ялы къавий, бир шей олмаз, дей эди. Иште, корьди­нъизми?..

Десятник индемеди. Ичери кирген сонъ хайли вакъыт Менжевецкийнинъ юзюне бакъып турды.

— Джанларынъыз сагъ къалгъаны ичюн идаренъизнинъ ичинде бир сигар ичмеге рухсет этинъиз! — деди о.

— Бу да не? — Сигизмунд Генриховичнинъ къашлары манълайынынъ тёпесине чыкътылар. — Ничюн экен? — Къарт инженер озь принципине садыкъ къалды. Рухсет этмеди.

Биз, экскаваторларнынъ тросларыны денъиштирген сонъ, оны хабердар этмеге кеттик, лякин не участкада, не идареде — ич бир ерде тапалмадыкъ. Умюттен тюшип, къайтып кетмеге тедарикленгенде, ятакъханесининъ къапусыны акъырындан аралыкъ этип бакътым — Сигизмунд Генрихович козьлерини юмып, креслода отурмакъта эди.

— Кирмеге мумкюнми? — деп сорадым яваштан.

— Ёкъ,— деп джевап берди инженер,— мен раатланам. Бу ярым саат — меним мукъаддес вакъытым. Сабыр этинъиз!

...О вакъытта мен Менжевецкийнинъ къылыкъларыны яхшы бильмей эдим. Къач вакъытлар кечкен сонъ, къарт инженерни пек севдим. Къылыкълары козюме корюнмеди. Шимди манъа Ирада: «сенинъ бир чокъ адетлеринъ Сигизмунд Генриховичнинъ къылыкъларына бенъзейлер» дей.

Бараккъа къайтып кельдик. Урбаларымызны денъиштирдик — кимерде денъиштирмей эдик — чай ичме­ге отурдыкъ. Христофор иле Карим ашханеге кеткенлер.

Отьмекни къалай ичиндеки сыджакъ сувгъа батырып ашасанъ, шекерни тишлеп, артындан бир ютум сыджакъ сув ичсенъ… бу дюньяда энъ лезетли шей. Чавдар отьмеги олса, даа яхшы.

Мен Николайгъа козь эттим. Онынъ омузлары кенъ, къолларынынъ этлери къатмерли ве къалын. Корьмеси хош. Сагълам киши. Онъа чокъ бакъып отурдым, не хусуста лакъырды этеджегимни бильмедим. Лакъырды ичюн сёз къалмады. Николай меним фикирлеримни окъуды. Ниает, экимиз де шакъылдап кулип йибердик.

Акъшам емегинден сонъ, Николай ястыгъы астындан кузгю парчасы чыкъарды, онъа бакъып, сачларыны тарай башлады. О сачларыны таравдан зевкъ ала эди. Лякин кузгюге бу къадар чокъ бакъып отурмакъ мумкюнми?

— Джан сыкъынтысы! — деди о кенъ кевдесини догърултып,— Джевдет шимди не япмакъ истей? — деп сорады.

— Юкъламакъ! — дедим мен. — Даа не япмакъ мумкюн.

— Юкъламакъ? Ёкъ, мен ойле япып оламайым ве... севмейим. Даа эрте. Чокъ юкълагъан кишининъ башы да юкълай, мийи де...

Тарагъыны тумбочканынъ чекмеджесине, кузгюсини ястыгъынынъ астына тыкъты, озю къапугъа догърулаяткъанда къапу къакъылды. Николай ачты. Босагъа устюнде Валя Синицкая корюнди. Устюнде темиз беяз кофта, ве енъи мавы юбка.

— Риджа этем! — Николай къызны ичери давет этти ве оны, озюне сездирмей, козьден кечирди. — Насыл улькелерден кельдинъ?

— Озюмизнинъ якълардан... Санъа кельдим, Ни­колай! Эльбетте беклемегендирсинъ?!

— Беклемеген?.. Эр вакъыт беклей эдим. — Кандыба бугунь тынч ве шенъ эди. — Отурынъыз! Нидже язлар, нидже къышлар кечти... ким ичюн риджа этмеге кельдинъ, миледи?

— Ойле демеге утанмайсынъмы, Николай? — Валянынъ джаны агъырды. Атьта сеси биле къалтырап кетти. Аз къалды, агълайджакъ эди. Амма агъламады,— энъ олмагъанда бир керечик те олса, кирип бакъмайсынъ... Валя, ишлеринъ, сагълыгъынъ насыл, деп сорамайсынъ!

— Кимден? Мушукъ энди зувды. Архипка озю-озьлюгинден гъаип олды. Бир кере айланма канал байрамында, келип, хатиримизни сорап кетти. Ондан бери сес-солукъ ёкъ.

— Мушукъ? — Валя кульди,— озюнъ билесинъ, Мушукъ манъа уджюм этти, къоркъузмакъ истеди. Бир шей чыкъмады. Архипка исе... Мен кимседен къоркъмайым. Мен олардан къоркъмайым.

— Ёк, мен шай, озюм... — Николай лафны узатмакъ истемеди.

— Мен кеттим... — дедим мен Николайгъа,— бираз доланып келейим. — Кровать устюнден турдым.

— Отур! — Николай разы олмады,— бир якъкъа кетмейджексинъ! Лаф бар.

Текрар отурдым.

— Мен сени унутмадым. — О Валянен сёзюни де­вам этти. — Бир кере коммутаторнынъ къапусыны къакъып бакътым, ёкъ эдинъ.

— Не вакъыт?

— Эки... эбет, эки ай эвельси.

— Кулюнчли шей. Мен сменанен чалышам. Даа къакъкъан олсанъ, бельки тапар эдинъ.

— Сен буюк адам олдынъ, Валя! Раатсызламакъ истемедим.

— Озюнъ де начальник экенсинъ... ишиттим.

— Мен? Эбет, машинист ярдымджысым. Мында яшаймыз... демек, пек буюк начальник дегилим.

— Мен къадынлар барагъындан кеткенимден бери эпинъиз денъишкенсинъиз.

— Биз?..

— Эвеллерде экинъиз де атик ве киргин эдинъиз. Шимди незакетли кишилер олгъансынъыз. Сени танымакъ мумкюн дегиль, Николай! Сени де, Джевдет...— Валя тикленип манъа бакъты,— сизге асыл не олды? Ильки кельген кунинъ хатиринъдеми? Мен керчек саргъуш эдим... амма эписи акъылымда.

Николай керчектен тааджипленди. Не демек олсун? Валька — Беломорка, коммутаторда чалыша... кийинген-къушангъан, ичювни ташлагъан. Энди бизни опькелей: денъиштинъиз, незакетли олдынъыз.

— Биз ким эдик,— деди Кандыба,— айдутлармы? Хырсызлармы? Ёл басарлармы? А?

— Пятиречьеде ким эдинъ?

— Ким эдим? Озюнъ билесинъ! Мен Пятиречьеге хызмет иле тюштим. Мабюс олып дегиль. Амма пек чокъ кишилер мени мабюс... фармазон, домушник беллей эдилер. Меним ичюн фаркъы ёкъ. Истесе аювджы беллесинлер. Токъта, бельки акъикъатен, аювджыдырым? Не олсам — олайым. Бу ярагъан шей дегиль. Мен ич кимсеге онынъ беллеген адамы олмагъанымны исбат этмеге тырышмадым. Не керек? Меним бир кимсенинъ богъазына япышкъанымны корьдинъми? Корьмединъ. Эльбетте, бир адам себепсиз джанымны агъыртса, эллеримни къавушып тургъан адетим ёкъ. Буны Архипка яхшы биле эди.

— Мен Архипка хусусында бир шейлер айтмакъ истейим.

— Архипка? Кене Архипкамы? О, артыкъ, къуруджылыкъта ёкъ.

— Ким? Архипкамы? Санъа бир шейлер олдымы шу, Николай?! Архипка бир якъкъа кетмеди. О мында сенден интикъам алув пешинде.

— Архипка къуруджылыкътамы? Ким айтты?

— Къуруджылыкъта дегени не?! Янашанъыздаки баракта яшай. Рахиль айтты!

— Рахиль? Архипкагъа къаршы чыкътыммы? Бу насыл олды? — Николай тааджипленди.

— Чыкъты. Демек, инсан...— Валя онынъ къулагъына гизлиден бир шейлер сёйледи.

Акъылыма Николайнынъ севги ве садакъат акъкъында айткъан фикирлери кельди. О манъа: эм Христофоргъа, эм Архипкагъа, эм Рашидке — эписине бирден алидженаплыкъ косьтермек олмаз деген эди. Озю Рахильге къаршы, амма оны аджый. Демек, башкъа чаре ёкъ. Рахиль озю Архипкагъа къаршы чыкъты. Бельки, о да башкъа чаре тапалмагъандыр...

Меракълы шей. Валя бизге кельген сайын инсанлар арасында муреккеп бир муамеле юз бере.

— Къана! Бильгенинъни айт! — деди Николай.

— Сорама! Энди бир шей айтмам.

— Архипканы эльге берир деп къоркъасынъмы?

— Къоркъмайым. Рахильге сёз бердим. Лякин сен мукъайт ол, Николай!

— Матювчиксинъ сен, Валька! — деди Николай.

— Энди сени аджымайджагъым...— Валя агълап йиберди,— озюме языкъ, Беломорда меним муддетимни къыскъартып... азат эттилер. Ничюн? Сени корьмек... санъа къайтып кельмек, адам олмакъ истедим. Мен!

— Сен насыл инсансынъ, Николай?! — Артыкъ озюмни туталмадым. — Къыз дердинъден оледжек. Озюнъни сыкъмайсынъ!?

— Къарышма, Джевдет,— деди Николай къаба давушнен. — Бу Краснянскаянынъ кабинетиндеки медж­лис дегиль. Бунда реисликни юрек япа. Ашыкъув эр вакъыт файдалы нетидже бермей. Сен Валяны бильмейсинъ!

— Бильмейим... Лякин оны сен де пек бильгенге бенъземейсинъ! Кечкен сене къадынлар барагы насыл вазиетте эди, акъылынъдамы?

— Сонъ?

— Сонъ дегенинъ не? Валя шимди къайда яшай?

— Рахиль баракны терк этмеди. Катька терк этмеди. Амма Валя терк этти... андан чыкъып кетти.

Валя акъкъында ойле лакъырды эттик ки, гуя озю янымызда ёкъ эди.

— Валя къайда яшай, билесинъми?..— Мен сёзюмни девам эттим,— Бильмейсинъ!

— Барактан кочькенимни Мушукъ бильген. Мени тенбийлемеге кельген эди...— Валя шыншыкълай берди,— меним акъкъымда агъызынъдан бир сёз чыкъар, сени эки къысымгъа болерим...— деди манъа,— Башынъ сагъда, аякъларынъ солда! Сен сув къыдырып кельген эдинъ, хатиринъдеми, Джевдет? Николай бир шей бильмей.

Мен Валяны тынчландырмакъ истедим.

— Николайнен таныш олгъанынъ чокътанмы?

— Пятиречьеден...— деп джевап берди къыз.

Николай элини тюшкюн алда сильтеди, сонъ койканынъ устюне отурып гитараны алды. Амма чалмады. Бизим лакъырдымызгъа динъленип турды.

Валя Сырдарья бетте рус къышлагъында догъгъан. Дёрт сыныф битирген. Бабасы инкълябдан сонъ, ачлыкъ ве йыкъынты йылларында ольген. Аптеси ве озю анасынынъ ихтиярында къалгъан. Йыллар кечкенлер. Бир дефа базарда пирнич хырсызлагъанда якъаланып, Беломор къуруджылыгъына тюшкен.

— Меним худжур такъдирим бар...— деди Синицкая. — Николай исе бунъа эп кулькюнен бакъып кельди.

Такъдири, керчектен де, башкъаларынынъкине чокъ бенъземей эди. О, каналда экенде, яхшы чалышкъан, мектепте окъугъан.

Бир дефа дерске лагерь башлыгъы кирген... онынънен юксек бойлу арыкъ киши де бар экен. Дерсни токътаткъанлар. Енъи адам талебелернен лакъырды эткен. Валянынъ сёзлерини дикъкъатнен динълеген. Мусаабе вакъытында адамнынъ мыйыгъы къыбырдай берген. Бу Валянынъ аля эсинде. Киши Валянынъ такъдири ичюн эеджанлангъан. Къыз онъа догъмуш аптеси хусусында икяе эткен. Аптеси «Мартин Иден» ни окъуй экен. Анасы бир кунь: «Быракъ бу китапны! Кет, кезинъиз! Ёкъса, Яшканы эльден къачырырсынъ» деген. Аптеси керчектен де, Яшаны эльден къачыргъан.

Лагерь башлыгъы енъи адамгъа: — Синицкая Валя пек тербиели,— деген. — Берилъген ишни намуснен эда эте. Бу хусуста анасына мектюп яздыкъ. Джевабыны да алдыкъ.

Арыкъ киши Валянен чокъ шейлер хусусында лакъырды эткен. О Валядан: — манъа ич бир тюрлю риджанъ ёкъмы? — деп сорагъан. Валя: бар! — де­ген. — Бир къач фунт шекер алып, эвге — анама ёлламакъ истейим. Амма акъчам ёкъ. Лагерь башлыгъы кулюмсиреген, лякин арыкъ адамнынъ окюнчли юзюни корьген сонъ сускъан.

Бир айдан сонъ Валяны лагерьден азат эткенлер.

О, Пятиречье озени боюндаки, енъи къышлакъкъа кельген. Догъмушлары о вакъытта анда яшай экенлер. Валя ашханагъа ишке кирген. Анда Николайнен таныш олгъан.

Валя озюнинъ лагерьден ничюн муддеттен эвель азат этильгенини бильмей. Бир сене тааджипленип юрген. Бир кунь китапханеде китапнынъ ичинде арыкъ бетли, узун мыйыкълы кишининъ суретини корьген. Айретте къалгъан... эбет, онынъ озю. Максим Горь­кий.

Валянынъ сёзлери манъа пек тесир этти. Тек манъа дегиль... Николай еринден къалкъты, Валянынъ янына келип, элини онынъ омузына къойды.

— Валюха...— деди кедерли давушнен. — Ничюн бу вакъыткъа къадар бу хусуста манъа бир шей айтмадынъ?

Къызнынъ омузлары къалтырамакъта эди.

— Мен санъа даа чокъ шейлерни айтмадым...— де­ди о ве манъа чевирилип, сёзюни девам этти. — О вакъытта буны — Валя башынынъ арекетинен Николайны косьтерди,— мен буны севдим ве о да, гъалиба, мени севди... Бир кунь бакъам, Николай ёкъ... Чар-Чакъкъа кеткен.