Ванна азыр! Санъа ювунмакъ керек!

Эр кес бойле. Архипка ве онъа бенъзегенлер? Ёкъ. Беш-алты адамнынъ эсамеси окъулмай. Киши эвеля озь такъдири хусусында тюшюнмек керек. Архипка... Мушукъ бизим аилеге не япа биледжек?

Сабира хала иле олгъан лакъырдымыз шимди хатириме кельди. Хала манъа ничюн саташа бере, бильмейим. Ираданен мунасебетни янъы тюзеттим дегенде кельди, бозды-ташлады. Мен билем, хала мени бегенмей. Ираданен корюшкенимни истемей. Ничюн? Мен къызгъа акъран дегилим, Сабира халанынъ фикириндже, Ираданынъ акъраны Турсунов. Эбет! Сабира хала озь Ирадасынынъ бахтлы олгъаныны истей. Онынъ ичюн къызны даима менден муафаза этип кельмекте. Амма дюньяда севги деген шей бар. Сабира хала буны унута. Унутамы аджеба? Бельки асыл да бильмейдир?

Мен Ирадагъа нишанлангъан, буны эр кес бильген сонъ, къыскъасы, оладжакъ шей олгъан сонъ, сиз, Сабира хала, менимнен не къадар назлы ве незакетли олып кеткен эдинъиз, эсинъиздеми? «Ирада сизсиз, сиз де Ирадасыз яшап оламайджакъсынъыз...» деген эдинъиз. Ираданынъ хатири ичюн манъа, Ирададан яхшы муамеле корьсете эдинъиз. Ираданынъ хатири ичюн бизим эвимизни, бизим экимизни ве, биринджи невбетте, балаларымызны тербие этювни озь узеринъизге алдынъыз! Мен Волго-Донда Цымля плотинасы къургъанда, Ирада отпуск вакъытында манъа кель­ген: балалар эвде, Сабира халасынен берабер къалдылар, деген эди.

Языкъ ки, киши, сонъундан башына не келеджегини бильмей. Бильген олсам, Сабира халагъа ачувланмаз эдим.

Гедженинъ бей вакътында хала манъа о суаллерни берген сонъ, мен онынъ, эльбетте, Ираданы манъа къаршы силяландыраджагъына, мени онъа баштакъ киши деп такъдим этеджегине инандым. Шимди баракта юкъудан уянгъан сонъ, бойле тюшюндим. Лякин Сабира хала чокъ яшагъан, чокъ корьген къадын. Ирада? Гедже оны къайда, ничюн чагъырдылар? Барып да, башкъа участкагъа авуштырсалар? Чюнки шимди бутюн смена инженерлерине енъи участкалар бериледжек. Ярын плотина къуруджылыгъы башлай. Барып да, мен Ираданынъ участкасына тюшмесем?...

Мумкюн дегиль. Ирада мени севе. Тюневин мен онынъ эвине киргенде, чересинде не къадар дюльбер гъурур ве севинч сезильди... Бельки мен Ирада хусусындаки фикиримде янълышадырым? Бельки о да башкъа къызлар кибидир?! Не олса-олсун, мен онынъ ичюн атешке ве сувгъа кирмеге азырым. Ничюн? Не олгъан о къадар? Ирада дюньяда екяне къызмы? Буны айтып анълатмакъ мумкюн дегиль. Ираданы башкъа ерге авуштырсалар, мен де авушырым. О къайда олса, мен де анда олурым. Мен оны... онынъ гузель козьлерини, индже, сыныкъ къашларыны, енгиль ве кескин арекетлерини эр кунь корип, онынъ йымшакъ сесини ишитип турмакъ истейим. Кимселерге бенъземез Ирада даима козюмнинъ огюнде олмакъ керек.

...Атта шимди, арадан чокъ сенелер кечкен сонъ... стол башында отурып, Ирада хусусында бу сатырларны язаяткъан вакъытымда биле юрегимде онынъ ичюн кене саф ислер уянмакъталар. Ничюн? Онынъ дюльберлиги ве джазибели арекетлери ичюнми? Ёкъ! Иш тек онда дегиль. Иш, заныма къалса, онынъ юрегининъ лекесизлигинде... Лякин дюльберлигини де инкяр этмем. Дюльберлик — Ирада демек.

Мен Ираданы ич бир вакъыт Эльпиде иле къыяс эткеним ёкъ. Эгер о вакъытта... Батумда къальбимде чырпынгъан шей севги исап этильген олса, демек, севгининъ чешит сойлары ола экен. Демек, севги ич бир вакъыт текрарланмай экен. Эльпиде севгиненкунь-джюликнинъ арасындаки сынъырны бильмей эди. Мен онынънен бир афта булундым. Бу вакъыт ичинде о, мени бинъ дефа куньледи, мени севгени ичюн бинъ дефа емин этти. Бу — суньий дуйгъу дегиль, акъикъий, кучьлю, самимий ис эди. Бельки ойле бир вакъыт келир — о кельмеди, лякин, келе билир эди — мен Батумдан кетмез, къарт Дуранидининъ эвинде къалыр эдим. Мен шимди койка устюнде яткъаным алда, чытырман юзюм тереклеринен толу азбарны ве агъызында узун чубугъы, къапу огюнде тапчан устюнде отургъан къарт Дуранидининъ озюни тасавур этем. О даима башыны ашагъы эгильтип отура, даима юкъсырагъан киби корюне, лякин дикъкъатнен бакъылса, чубукъ тютегени сезиле, демек Дураниди юкъламай, бир шейлер хусусында тюшюне эди. Мен бу азбарда озюмни де яхшы тасавур этем. Асма юзюм тереклери тюбюнде топчан устюнде къарт, стол башында Эльпиде иле мен, сонъ Христофор — отурамыз... Буларнынъ эписи ола билир эди? Айса? Эльпиде мени бутюн омюри боюнджа куньлеп, опькелеп юрер эдими, аджеба? Шимди биле бу хусуста тюшюнгенде теляшкъа тюшем. Ёкъ, джаным. О бутюнлей башкъа киши олып кетер эди. Чюнки бир-биримизни севе Эдик. Мен севгининъ тылсымлы къудрети хусусында, сонъра севги озю саф экенлиги, козьге корюнир шей дегиллиги ве тек таса­вур этильмеси мумкюнлиги — эписи озь-озьлюгинден келип чыкъа бильгени хусусында тюшюндим. Онынъ ичюн, севгиден марум кишилерге аджындым.

Екатерина Васильевна не къыдыра? Гъайып этильген яшлыгъынымы? Акъаретленген севгисиними? Ничюн бир адамдан дигер адамгъа чапкъыла бере? Юреги не къадар бош, озю не къадар первасыз, севги деп беллеген тюшюнджелери не къадар тез келип-кечиджи шейлер? Мансуров оны севе. Онынъ къальбиндеки ислери Екатерина Васильевнаны быракъмагъа меджбур эталмайлармы? Меджбур эталмасалар, демек, Екатери­на Васильевна къоджасынынъ севгисинде бир шейлерни анълап оламай — онынъ ичюн озюни бойле тута.

Валянынъ Николайдан, Архипка хусусында алидженаплыкъ истеп кельгени хатриме тюшти... оны Ра­хиль ёллагъан. Рахиль озю келе бильмей эдими? Ля­кин Валя кельди. Чюнки Валя Николайны севе. Валя пек чокъ ичкиджилернинъ джемиетлеринде булунгъан, лякин Рахильден буюк фаркъы бар... Мен, Валя­нынъ ничюн Рахильге бенъземегенини билем. Валя бир адамны севмесе, онынънен багъланмай. Рахиль севмеген адамларына олгъан мунасебетини кимседен гизлемей, атта макътанып юре. Рахиль эр бир эркекке теслим ола билиджи къыз. Зевкъланмагъа севе. Керчек, кимерде Архипкагъа пек ачувлы корюне, лякин ачувланув — юректен чыкъкъан ис дегиль. Рахиль ве Архипканынъ сербестлик хусусындаки тасавурлары пек худжур. Эгер Рахиль иле Архипка арасындаки муамеле керчектен де севги олса, Рахиль озь кечмишини чокътан унутыр ве шимдики «сербестлигини» чокътан быракъыр эди. Лякин, догърусыны айткъайда, кимерде «эркекнинъ эсарети алтында булунмагъа севе». Эгер истесе, перишан, енгиль къадынларгъа хас адетлерини чокътан ташлая билир эди. Истемей. Озю Екатерина Васильевнадан темиз ве алидженап.

Бир адам севги хатири ичюн феналыкъта булунса, оны афу этмек керек. Мен ойле тюшюнем. Екатерина Васильевнада севги ёкъ. Оны афу этмек мумкюн де­гиль.

Аят акъкъында бойле саде, бойле аджеле музакере этмек бельки догъру дегильдир?! Бельки эр бир сев­гининъ озь инджеликлери бардыр?! Башкъа тюрлю севги... Караматнынъкине бенъзеген севги де ола. Айдын-ачыкъ ве эр кеске анълашылгъан саде севги. Карамат джанлы, аяттан хошнут, кенди ынтылувларында сонъ дередже къатты, адамгъа инаныджы къыз. О, буюк сабырнен, Каримни беклей. Карим онынъ ишитмек истеген сёзюни мытлакъа сёйледжек. Тезден... Карамат бунъа эмин. Карамат озюни, «Каримнинъ къарысы» деген фикирге азырлап къойды. Бу саде ве текаран бала арекетине бенъзеген фикирде, озюне махсус бир къараманлыкъ ве федакярлыкъ бар. Караматнынъ юрегинде дигер бир ис даа бар: Карим оны сев­месе, онъа эвленмек истемесе, Карамат башкъасына къоджагъа чыкъмайджакъ. Кимсени севмейджек. Чюн­ки, юреги ялынъыз Карим ичгон урмакъта.

Бизде бир киши... бир къадын даа бар. Онынъ шахсий аяты мени пек меракъландыра. Онынъ акъкъында чокъ тюшюндим. Кимерде бу къадын хусусында Ирада иле лакъырды этип бакъмагъа ымтылдым. Лякин мен лакъырдыгъа башлар-башламаз, Ирада чыкъ-чыкъ балабан киби, бирден къабугъына кирип сакълана. Анна Яковлевна Краснянская... о да севе. Вадим Семёновични севе. Буны исбат этип отурмакъ керекмей. Амма онынъ Вадим Семёновичке олгъан севгиси ве бир вакъытта къоджасына олгъан садакъаты бир-биринен узвий багълы. Тул къадыннынъ садакъаты севмеге кедер этеми? Ёкъ. Анна Яковлевна бу ишнинъ фаркъына бара биледжек дереджеде акъыллы. Лякин онынъ балалары... шимди озь анасынынъ эвинде яшамакъта олгъан балалары бар. Олар анасыны къальбтен анъламакъ, онынъ ниетини догъру танымакъ яхут танымамакъ кереклер. О себептен Анна Яковлевна бир къараргъа келалмай, беклей.

О юрегиндеки бутюн арекетини, бутюн арзуларыны хызметке сарф этмекте. Къоджасы сагъ олгъанда, балалары Вадим Семёновични — якъын кишимиз, деп биле эдилер. Анна Яковлевна бир ишке къыйметни, къоджасына бакъып кесе эди. Къоджасы бунъа не дер экен, къоджасы насыл япар экен, деп тюшюне ве онынъ киби япа эди.

Анна Яковлевна он алты яшында экенде эвден, патриархаль, диний къорантадан чыкъып кеткен ве профессиональ инкъилябджы ёлуна минген. Нарва янындаки окопларда къоджасынен таныш олгъанда даа йигирми яшына кирмеген эди. Сонъра, берабер Пермьде яшадылар. Арбий сенелердеки достлукъ — эвленюв ве яшайыш ичюн энъ муим эмель исап этильген намус ве къаршылыкълы урьметни догъурды. Санайы Академиясында окъугъан вакъытларында Ва­дим Семёнович урьметке ляйыкъ киши эди. Онынъ ичюн Анна Яковлевна мында онынънен расткельгенде пек севинди. Къоджасынынъ досты, озюнинъ ватандаш муаребеси шараитында фикирдеши — ишкир киши. Керчек, Анна Яковлевна, инженер ве техниклернинъ меджлисинде Вадим Семёновичнинъ лакъырдысыны бегенмеген эди. Лякин сонъундан: «А! Торизонен мунасебетини бозмакъ истемей, бу да девирнинъ серпиндиси...» деп тюшюнген, унутмакъ истеген эди. Нени? Тек Вадим Семёновичнинъ сёзлериними? Бу хусуста сонъундан да давалашмакъ мумкюн. Эр алда, Анна Яловлевна, адамда бойле къатты денъишмелер ола бильгенине тааджипленген, ачувлангъан эди. Бу ачувланув онъа базы хаяллардан къуртулмагъа яр­дым этти.

Бу саба мен севгининъ худжур джеэтлери хусусында чокъ тюшюндим. Ничюн? Бильмейим.

Николай ве Христофор кирдилер. Шимди олар эр ерде берабер юрелер. Кирди дегендже, койкаларына яттылар. Сонъра пысырдаша башладылар. Николай хихылдап кульди. Христофор буруны астындан «Кирпичики»ни йырлады.

— Элинъ насыл?— деп сорадым мен.

— Бир джорукъ,— деп джевап берди Христо­фор.

— Сагълыгъынъ?

— Фена дегиль! Гедже къайда чыкъып кеттинъ?

— Быракъ, Христ! Бойле шейлерни сорап отурма!— деди Николай,— сен онынъ къулакъларына бакъ! Бир геджеде не къадар оськенлер. Бир геджеде акъылдан не къадар эксильген..!

— Ёкъ. Бу мумкюн дегиль...— деди Христофор. Сонъ, яры гъурур, яры мыскъылнен иляве этти: — Мен хастаханеде яткъан вакъытта экинъиз де буюк адамлар олгъансынъыз.

— Насыл буюк адамлар?— деп сорады о,— не иште?

— Биринъиз машинист, дигеринъиз машинист ярдымджысы... Бу иш юкъары маалле къокъуй.

— Бельки бизге энди бедава тери пальто ве хром чызмалар да берирлер?— дедим мен ве кульдим. — Буюк олмагъа-олдыкъ. Лякин немиз денъишти? Ич бир шейимиз! Гедже экскаваторнынъ тросы узюльсе, аман чёкючни алып, чукъургъа чапамыз.

— Бу сенинъ эски адетинъ. Озюнъни аля нижник исап этесинъ. Истесенъ — чап, истемесенъ чапма, озюнънинъ ишинъ! Сенинъ бу хызмет ичюн адамларынъ бар!— деди Христофор. Сонъ сол элинен яваштан сагъ элининъ тирсегини котерип, ястыкънынъ устюне къойды. — Амма маашынъ артты. Бизим къардашнынъки киби дегиль, ойлеми?

— Ойле. Илишмеге шей бар.

— Я квартира? Начальник олгъан сонъ, кварти­ра да бермеге борджлылар. Николайгъа насыл, бильмейим, амма санъа... сен эв-баркъ саиби олмакъ тедаригиндесинъ.

Бу саба Христофорнынъ кейфи еринде эди.

— Сонъ? Акъшамгъа къадар бойле ятакълай береджексинъми?— деп сорады о, аякъларыны койкадан ерге тюшюрип. — Мен ашамакъ истейим. Экши къапыста шорбасымы? Макаронмы? Не олса-олсун.

— Ашамакъ истесенъ, тез тур!— деди Николай. — Кетейик! Сенинънен берабер барсакъ, бельки бизге де урьмет олур!

Сабира хала Христофорны корьгенде эеджанланды, агъламсырады, сонъ хастаханеде ашамагъа къач кере ве не бергенлерини, ярасы насыл? Яхшымы? Фенамы? Эписини сорады. Кухнядан аш кетирген сонъ, докторларнынъ ве эмширелернинъ адларыны сорап бильди. Лакъырды этеяткъанда, Христофорнынъ чанагъында аш эксильгенини корип, кене кухнягъа кетти, бир чанакъ гуляш кетирди, Христофорнынъ огюне къойды. Сонъ Николайгъа кетирди. Мен? Мен гуя дюньяда ёкъ эдим.

Бундан сонъ Ираданен къач керелер корюштим. Эллеринде эски папкалар, иш чаткъылары, даима бир якъкъа ашыкъмакъта... череси даима джиддий.

— Селям, Ирада!

— Селям, Джевдет!

Башкъа сёз ёкъ. Сабира хала бу сефер оны яхшы ишлеген.

25

Окъугъан китапларымнынъ къараманларыны хатириме кетирем. Олар меним аятымда терен излер къалдырдылар. Ислаат йыллары Русиесининъ омюрини тасавур этмек керек олса, Константин Левинни эске тюшюрмек мумкюн. Биринджи джиан муаребеси Григорий Мелехов симасында темсиль этильген. Ватандаш дженки сенелери Павел Корчагин, совет укюметининъ тамыр аткъан девири Семён Давыдов вастасы иле косьтерильген. Бу адамларнынъ юзлеринде девирлер акс олунгъанлар.

Онынъ чаларып башлагъан гурь сачларыны ве кулюп тургъан тынч чересини хатырлайым. Хызметтеки джыйнакъсыз, буюк кабинети пенджере янындаки тахта, бутюн бир диварны къаплагъан мемлекет харитасы... онынъ устюнде ал-азырки вазиетни ве келеджекни корьсетиджи байрачыкълар. Кошеде автоматик телефон станциясы — кичкене рычагны бурсанъ, Орта Асияда истеген электростанциянънен, истеген энергетик къуруджылыгъынънен лакъырды этмек мумкюн.

Турсунов чокъ денъишмеген. Эвелькиси киби ишкир ве незакетли. Кимерде онынънен корюшемиз. Де онынъ идаресинде, де бизде — фенлер Академиясында. Экимиз де энергетикмиз. Учь йыл эвельси, 1957 сенеси, биз экимиз, совет векялети азалар сыфатында Белграддаки бейнельхалкъ энергетиклер конгрессинде иштирак эттик. Мен ве Турсунов мусафирханеде бир номерде яшадыкъ. Амма биз бир-биримизни чокъ коралмай эдик. Турсунов саба эрте турып кете, акъшам къайтып келе. Шеэрни долана, заводларны зиярет эте, акъшамлары исе стол башында саатлернен отурып, кучюк къоюн дефтерине чиркин арфлернен бир шейлер яза.

Конгресс, зайыф инкишаф эткен мемлекетлерге ярдым киби, муим меселени чезмек ичюн чагъырылды. О ачылмаздан бир къач кунь эвель маърузаларнен таныш олдыкъ. Биринджи пленар меджлисте музакерелер башлайджакъ эди. Конгресс ачыладжакъ куню саба Турсунов манъа:

— Джиддий куреш оладжакъкъа бенъзей...— деди.

Мен онынъ не айтмакъ истегенини анъладым.

Мунакъашада мен де булундым. Зайыф инкишаф эткен мемлекетлердеки озен сувларынынъ энергети­ка ишлерине хызмет эттирильмесини теклиф эттим. Бунынъ Асия ве Африка мемлекетлеринде омюрге кечирильмеси мумкюн танылды.

Меним нуткъымдан сонъ Авропадаки буюк фирма президентлеринден бири еринден турды ве манъа суаль бермек ичюн рухсет истеди. Суали зевкълы эди:

«Биз, совет энергетиклери, нефть вастасынен чалышыджы арарет электростанциялары къурулышына къаршы дегильмизми? Эгер къаршы олсакъ, бу хусуста натыкъ ничюн бир шей сёйлемеди?»

Суальге джевап бердим... «статистик малюматларгъа коре, мустемлеке мемлекетлерде, бильхасса нефть чыкъарылгъан мемлекетлерде, электриклештирювнинъ севиеси гъает алчакъ. Бу ничюн? Нефть чокъ чыкъарылгъан ерде энергия аз олмакъ керекми?»

Президент, ташчыкънынъ озь бостанына атылгъаныны анълады. Мустемлекеджилер аз берип, чокъ алмагъа севелер.

Залда эльчырпмалары ишитильди.

— Сен онынъ чырайыны корьген олсанъ...— деди Турсунов, акъшам эвге кельген сонъ. — Чий джанэрик чайнайяткъан киби эди. Президент ничюн джумерт олып кетти? Ничюн бирден Асия ве Африканынъ электриклештирилюви ичюн раатсызланды? Озь нефти ичюн къасеветленгени ичюн дегильми? «Мына сизге эки дане арарет станциясы! Къазанларны меним нефтимнен къыздырынъыз. Мен — мераметли эмджем... тек манъа токъунманъыз!» — Турсунов оданынъ ичинде кениш адымларнен юрмекте ве къычырып-къычырып бойле музакере этмекте эди.

— Президент бизим фикиримизге де разы олур. Эбет, эбет, корерсинъ! — Турсунов бала киби, шакъылдап кульди. — Бир вакъытларда рессамлар оларны башларында цилиндрлери, шишман кишилер этип корьсете эдилер. Шимди башкъа... шимди олар: «Биз русларнынъ тарафдарларымыз» — дейлер. — Руслар аджаип йигитлер...» Бу эфендилер, биз биревге техникий ве икътисадий ярдым косьтерген вакъытымызда ниетимиз феналыкъ дегиллигини билелер. Озьлерининъ къурназ ярдымларыны да бизим шиар астында тадбикъ этмек истейлер. Иш бундан ибарет.

Турсунов лакъырды эткенде, озюни унута, меселени буюк теренлигинен музакере этмеге севе эди.

Биз даима иш хусусында лакъырды эттик. О Ираданы ич бир дефа сорамады. Бельки оны, Чар-Чакътан кеткенинден бери ич корьмегендир. Итимал, съездлерде, сессияларда корюшип алгъандырлар.

Лякин бир дефа бир адисе олып кечти. Бу адисе Турсуновнынъ бу джеэттен де насыл адам экенини корьсетти. Республика газеталарнынъ биринде Ираданынъ сурети ве Алий Совет сессиясында сёйлеген нуткъы дердж этильген эди. Газетаны Турсуновнынъ сто­лы устюнде корьдим. Ираданынъ сурети газетанынъ ичине къойылгъан айры саифесинде басылгъан ве бу саифе газеталарнынъ энъ устюнде булунмакъта эди. Турсунов меним онъа козь этип алгъанымны эследи, манъа сездирмей, газетаны алып, столнынъ орта чекмеджесине тыкъты: бу — меним шахсий ишим... деген манада. Бир къач дакъикъа индемей турдыкъ. Бу вакъыт ичинде биз санки чокъ шейлер хусусында: Ирада акъкъында, севгининъ къыйынлыкълары, къартлыкъ чагъында биле унутылмагъан яшлыкъ дуйгъулары хусусында лаф этип алдыкъ. Сонъ мен ондан бир шейлер сорадым. О джевап берди, амма чар-чабик лафны денъиштирди, башкъа шей хусу­сында сёз ачты. Экимиз де, бу олып кечкен шей хусу­сында даа чокъ вакъытлар тюшюнип юрдик.

Биз сийрек корюше эдик, лякин эр альде корюше эдик... Аят кимерде бизни бир-биримизнен токъуштырмагъа унутмай эди. Бир дефа «Москва» мусафирханесинде, кене номерде расткелиштик. Акъшам Тур­сунов стол башында пек чокъ отурды, озюнинъ нуткъына азырланды. Кремльде энергетиклернинъ умум иттифакъ мушавереси кечмекте эди.

— Бир къач сене ичинде япылгъан ишни беш дакъикъада айтып анълатмакъ керек, хаберинъ бармы? — деди Турсунов,— эки дакъикъа ичинде, келеджектеки буюк ишлер акъкъында сёйлемеге борджлысынъ. Эр сёзни исапкъа алмагъа меджбурсынъ.

Мен Турсуновнынъ нуткъыны буюк сабырсызлыкънен бекледим. О акъшам меджлисининъ сонъунда сёзге чыкъты. Залда отургъанларнынъ эписи ёргъун эди. Турсуновгъа сёз берильгенде, онъа кимсе къулакъ асмады. Минберде невбетий натыкъ пейда олды, башкъа шей дегиль, деп бакътылар. Буюк Кремль залындаки бу минбер эпимизге таныш. Тур­сунов лакъырды этип башлагъан эди, кишилер элесленди, козьлерини минберге тикледилер.

Турсуновнынъ нуткъы меракълы тизильген эди: бутюн ракъамларда ве екюнлерде ерли шараит исап­къа алынгъан. О юксек Тянь-Шанъ этегиндеки Чар-Чакъ озени ве онынъ боюндаки тар богъазлар хусу­сында айтты. Бу озен боюнда энди он алты гидро­электростанция къурулгъан. Дёрт станция даа къуруладжакъ. Тек Чар-Чакътамы? Вахш боюндаки Нуректе буюк гидроэлектростанция къурмакъ мумкюн. Куйбышев станциясындан да кучьлю... Бунда сув эки юз метр юксекликке котериледжек ве плотина сексен къатлы эв юксеклигинде оладжакъ. Юксек къаялар арасында гранитли ялылар патлатыладжакъ, уджуз электрик кучю эльде этиледжек: бир киловатт электрик кучю ичюн бир капикнинъ беште бир къысымы сарф этиледжек. Станцияларны прогрессив усуллар ве енъи техника вастасынен тез ве уджуз къурмакъ керек. Комюр, газ ве атом энергиясынен чалышыджы арарет станциялары къурув демек — енъи топракъларны, чёллерни ве сахраларны электрик ве сувнен темин этюв демек, енъи шеэрлер, енъи совхозлар мейдангъа кетирюв демек. Орта Асия ве Къазахстанда энергетик алкъасыны бирлештирюв де­мек.

Турсунов озь нуткъынен бутюн аудиторияны эльге алды. Президиумда отургъан Министрлер Совети Реиси, козьлеринен Турсуновгъа ишарет этип, бир шейлер къайд этип алды, башыны ашагъы эгильтип, омузынен микрофон трубкасыны четке чекти: онынъ айткъаныны ялынъыз Турсунов ве президиум ишитти.

Мен Турсуновнынъ сёйлеген фикирлерини бир тюшюнип бакъмакъ истедим. Бельки, иш электростанцияларнынъ къайда, не вакъыт ве насыл къудретте къуруладжагъында дегиль де, Турсуновнынъ нуткъында тасвир этильген ишлер — мемлекетимиздеки девлет къурумы хассиетлерининъ устюнлигиндедир, деген нетиджеге кельдим.

Мен онынъ нуткъында сонъ асыл олгъан умумий теэссуратны озюне сёйлегенде:

— Керчек айтасынъмы? — деди манъа, тааджипленип. Чырайы джиддий ве тюшюнджели корюниш алды. — Айта бердим, бегендилерми-бегенмедилерми? Бильмейим. — О девлет план идареси хадимлеринен энергетика проблемалары акъкъында лакъырды этмек энди къолай олур деп тюшюнди, гъалиба.

Турсуновнынъ бутюн тюшюнджеси ярынки кунь акъкъында, ярын оладжакъ ишлернинъ енъи проектлерини къорчалав акъкъында, енъи къуруджылыкълар акъкъында эди.

Биз енъи истисал командирлери тербиелеп чыкъардыкъ, деймиз. Догъру, тербиелеп чыкъардыкъ. Бойлелери бизде, керчектен де, чокъ. Оларны Туркстанда санайынынъ инкишаф девири догъурды.

Турсунов озю акъкъында сёйлеп оламай, кулюмсирей бере. «Эвеллерде адамлар зевкълы ола эдилер...» дей, лакъырды шунынънен битип кете.

О бабасынен къышлакътан илькиде Ташкентке кельгенде ондёрт яшында экен. Ташкент энди къызыл гвардиялы, ишчи, пролетар шеэри олгъан. Теэссурат буюк, лякин энъ кучьлю теэссурат догъургъан шей трамвай олды. Бабасы — къышлакъ демирджиси, огълу не сораса, эписине джевап берди. Трамвайнынъ къурулышыны да анълатты. Бутюн иш диреклерде, деди о. Диреклер чокълар... онынъ ичюн трамвай бир директен дигер дирекке юре бере. Трамвай ничюн тельге асылы? Белли меселе. Электрик кучю деген щей бар. О адамны ольдюре биле... трамвайны исе чекип алып кете. Бабасы демирджи... электрик кучю не экенини биле: «трамвай ёлу боюнда тургъан ди­рекке пармакънен токъунсанъ — ольдюрир! Вахид бабасынынъ сёзлерине инанды: электрик диреклерине токъунмагъа къоркъты.

Амма къальбинде, эр альде, шубэ къалды. Бир дефа, Вахид къоркъуны енъип, пармагъынен электрик дирегине тийип бакъты. Ольмеди.

— Ондан сонъ энергетик олдым,— дей Турсунов ве самимий кулькюнен куле.

Оны эвеля мектепке, сонъра рабфаккъа ёллагъанлар. Онда техникагъа мейиль бармы-ёкъмы? Кимсе сорап отургъаны ёкъ.

Бир дефа электрик станциясында турбина подшипниги ашалып, бозылгъаны хатиримде. Къыдырдылар-къыдырдылар, себебини тапалмадылар. Къач керелер ачып, подшипникни бакътыкъ, бир тюрлю дефект ёкъ. Турсунов эр бир детальни тешкерди, сюртти, аз къал­ды, тилинен ялайязды: файдасы олмады. Биз гизлиден кулюштик. Амма Турсунов илле себебини тапты. Турбинанынъ кевдеси ичинде къум бар экен. Шашыладжакъ шей — анда къум къайдан кельген? Бундан сонъ: сувны темизлемек ичюн терен ашлав ясамакъ керек деген инженер резюмеси япылды. Бу меселеде кене Турсуновнынъ табиаты корюнди. Бир шейни айдын-ачыкъ бильмек керек олса, Турсунов оны бильмейиндже токътамай.

Турсунов Москвада институтны битирген сонъ Днепр къуруджылыгъына тюшкен. О, биткен сонъ, бир чокъ мутехассысларнен берабер Чар-Чакъкъа кельген. Ильки вакъытларда мен Турсуновны яхшы билалмадым. Арарет электрик станциясынынъ мон­таж ишлери онынъ ве бизим аятымызда чокъ меселелерни аль этип берди. Вахид Турсуновнынъ ким экенини о вакъытта бильдик.

Айланма канал иши биткен сонъ, арарет электрик станциясы къуруджылыгъы муим вазифе олып къалды. Котловандаки сувны бошатув, плотина ичюн бетон ясав, бу ишлерни эда этмек ичюн электрик кучю керек. О бизде етишмей. Тек етишмемезликми эди? Бир кунь чёльде кучьлю ель электрик дирегини урып йыкъты. Экскаваторларда иш токътады. Тулумбаларнынъ моторлары тынды. Баш Дугюмде аят сусты. Баракларнынъ ичинде, сокъурлар киби, эллеримизни огге узатып, къоркъа-къоркъа юрдик. Ярыкъ тек эки эвде бар эди. Ашханеде ве «Мавы къая»да. Сабира хала ве Токътабаев керосин лампалары якъкъанлар. Бассараба консерва къутусындан, украиналыларнынъ каганец деген чырагъыны ясады. Бу, инкълябдан эвель бизим койлерде ола тургъан... къандиль дей тургъанлар. Машина майында янгъан фитиль, тек тютей, ярыгъы аз чыкъа эди.

Сонъундан хаберимиз олды... Турсунов озь адамларыны алып, дирек йыкъылгъан ерге кеткен, элект­рик бюросы монтёрлары келип еткендже дирекни тиклетип, узюльген теллерни багълап, чектирип къойгъан. Баш Дугюмде бир гедже, бир кунь иш токътап турды.