Ванна азыр! Санъа ювунмакъ керек!

— Не кельдинъ?— деп сорады менден,— юкъунъ къачтымы? Бар, дизель тулумбасыны тешкер!

Машинанынъ астына кирдим. Барабаннынъ озюни, онынъ этрафындаки челик аркъанны, машина болюгиндеки чархларны козьден кечирдим. Сонъ машина ичиндеки полны сипирдим. Сылакъ чулнен пенджерени ве пармакълыкъны сюрттим... экскаваторнынъ диварлары устюнде язылмагъан сёз ве чызылмагъан левха къалмагъан. Николайнынъ чыплакъ коксюнде ве аркъасында не къадар ресим олса, эписи бу диварда япылгъан. Архипканынъ иши. Аягъыны тёпеге котерген балерина истейсинъми? Элинде ортю, бугъанынъ огюнде тургъан тореадормы? Бир козьлю Христоформы? Эки башлы адаммы (Карим ве Рашид) чешит нефис эсерлер. Шу вакъыткъа къадар оларгъа къулакъ асмагъанмыз. Шимди эследим. Яхшы ки, эследим! Мусафирлер келип корьген олсалар? Деёджегим, эписини силип алдым.

Бассараба кельди: ачувлы, даргъын... Чырайына бакъылмай. Манъа селям бермеди, юзюме бакъмады. Каримден: бу не демек ола? деп сорадым. Саба оны уянтмай кеткеним ичюн экен!

— Ачувланмагъа не бар?— дедим Бассарабагъа — Бираз раатландынъ. Гузель олды. Ондан сонъ.. мен сизинъ даянъыз дегилим. Озюнъиз уянынъыз!

О индемеди. Лякин давалашмакъ не керек? Муаббет яшамакъ мумкюн дегильми? Экимиз де Алмазовнынъ ярдымджыларымыз. Бир талайдан сонъ Нико­лай ве Рашид корюндилер. Олар да манъа ачувлылар: «ничюн уянтмадынъ?»

Саат секизде Краснянская ве Джураев пейда олдылар.

— Машинаны тешкердинъизми?— деп сорады Джураев.

— Не? Машинаны тешкердинъизми?— Алмазов онынъ сёзлерини текрарлап, кульди.

— Мен сизден сорайым!— деди Джураев.

— Мен де сизден сорайым,— деди Алмазов. Кене кульди.

— Меселе белли, Закир Гулямович,— деди Крас­нянская ве озю де кульди,— эр шей сырасында...

— Сырасында дегиль. Пишкек алкъаларыны мутлакъа денъиштирмек керек...— Алмазовнынъ сёзюни больдилер.

— Шимди дегиль.

Бойле экен, машинанынъ сагъ когертеси астындан Мансуров чыкъты.

— Экскаваторны тешкердинъизми?— деп сорады о, Алмазовдан.

— Я сиз машинаны тешкердинъизми?— Алмазов, джевап ерине, онъа суаль берди.

Эр кес кулюшти. Башкъа вакъыт олса бойле дже­вап ичюн Мансуров, Алмазовны тынчыкътырыр эди. Бугунь бойле кунь. Индемеди.

Краснянская шакъылдап кульди.

— Бугунь эр кес бир шей хусусында тюшюне экен, зевкълы. Анна Яковлевна Захаровичке елькъуванны косьтерип, бир шейлер айтты. Не айтты? Анълашылмады. Машинист башыны саллады, «яхшы... яхшы, эльбетте!» деди, сусты.

Социалист шеэрчиктен ве юксек къырлар беттен ялыгъа юзлернен кишилер топлана башладылар. Бизим реберлер буны сейир этеяткъан арада, талагъы къатып Турсунов кельди.

— Сонъ? Электрик кучю насыл?

— Я сенде электрик кучю насыл?

Алмазов бугунь зевкълы эди. Эм худжур, эм зевкълы... Япкъан шакъасы терен фикирли шей олмаса да, кишилерни кульдюре берди. Лякин бунъа эр кеснинъ куледжеги кельмеди. Смена инженерлеринден энъ кеч кельген Ирада олды. Онъа ашыкъмагъа шей ёкъ эди. Эр кеснен селямлашып чыкъты, сонъ машина болюгине, меним яныма кельди.

— Машинаны тешкердинъизми?— деп сорады о.

Мен онъа, бу суальнинъ Алмазовкъа энди пек чокъ сеферлер берильгенини ве Алмазовнынъ не джевап, бергенини айттым, сонъ кульдим. О да кульди.

— Я сизге?— деди Ирада,— сизге къач адам суаль берди?

— Сиз! Ялынъыз сиз!

— Корьдинъизми?! Даа манъа дарыласынъыз, Джевдет!

Мен эеджанландым, беденим терлеп кетти. «Ирада! Севимли Ирада! Сен не къадар гузельсинъ!» Аз къалды, къычырып йибера яздым. Бу арада Андрей Заха­рович манъа пармагъыны котерди. Тышкъы когертеге чыкътым. Ковшны текрар тешкермеге къарар бердик. Бу ишнен мешгъуль вакъытымызда айланма каналнынъ кенарында адамлар даа артты.

Экскаваторнынъ артында, юксек четинде енъи клубымызнынъ оркестри ерлешкен. Онынъ чалгъаныны ишитмеген эдик.

Кларнет, баритон, альт... давушлары кийикче. Асыл бир ава... сёз келими, «интернационал» чалып оладжакъ кишилерге бенъземейлер. Джураевке козь къыпам: «бу не? Масхара олмазсынъызмы?» деген манада... О манъа юмругъыны саллай: «Къарышма! Озюнънинъ ишинъни бакъ!»

Бу фикирни быракътым. Ирада хусусында тюшюндим. Онынънен санки эр кунь корюшем. Де иште, де баракларда... Ираданынъ бутюн ишлеринен хабердарым. Шай тюшюне эдим. Лякин клуб къурулып биткенини дуймай къалгъаным. Тек мен дегиль. Кимсе дуйгъаны ёкъ. Керчек, полларына даа тахта тёшельмеген, пенджерелерининъ джамлары къойылмагъан, амма оркестр азыр. Ишчи комитети хадимлери чешит ренклерде плакатлар алып чыкътылар. Устюнде буюк плотинанынъ ресими... Артында памукъ тарлалары, электрик диреклери ве теллери. Мен бугунь эрте турдым, Ирада исе асылда юкъламагъангъа бенъзей. Карамат клубда Ираданынъ биринджи ярдымджысы. Шимди плакатларны асмагъа ер корьсете, оркестрни учурым беттен турсатып, къарагъач астында ерлеш-тиреята. Бу да буюк иш. Карамат сыкъылмай. Джесюр эмирлер бере. Иджрасыны талап эте.

Искандернинъ ишчилери машиналаргъа толып кельдилер. Бизим адамлар Горький автозаводында ильки чыкъарылгъан бу бир бучукъ тонналыкъ машиналарны сарып алдылар, оркестр гурульдете берип марш чалды. Байрам экени сезильди. Адамлар бизим экскаваторнынъ янында топландылар. Мен когертеде турып, паром бетке козь этем: енгиль машиналар корюнмейлерми аджеба? Баш идареден ве Ташкенттен мусафирлерни беклеймиз. Амма бу тесадуфий алгъа бакъынъыз! Ялыда бинълернен адамлар арасында, ич беклемеген адамымны корьдим... манъа бакъып, къашларыны-козьлерини ойнатмакъта ве кулюмсиремекте. Мушукъ! Янымда Мансуров пейда олды. О да козьлерини паром бетке догърултты. Мен халкъ арасында текрар Мушукъны къыдыргъанда, кимдир, элини саллады. Кимге экен, деп тюшюнип етиштиралмадым, козьлериме Сабира хала ве Екатерина Васильевна чалындылар. Келин зевкъ-сефа ичинде, кулькюден сыкъылып-сыкъылып къала, элини саллай бере. Мен оларны корьмеген олып, къулакъ асмадым. Тезден экска­ватор когертесине эки адам даа чыкъты. Оркестр токътамай чалмакъта. Меним къасеветленювим нафиле экен. Музыкантлар гурьдели давуш ве буюк гъурурнен орталыкъны чынълатмакъталар.

Мансуровнынъ къарылып-туюлип чыкъкъан сеси ишитильди:

— Келелер!

Халкъ кери чекильди, сонъ топракъ йыгъыны тёпесине тырмашты. Паром сагъ ялыдан сол ялыгъа ёл тутмакъта. Устюнде учь енгиль машина. Тахтадан ясалгъан дёрт коше минбернинъ огюнде Джураев тура. О, элинен ишарет этип, Мансуровны чагъырды. Ман­суров экскаватор устюнден ерге сычрады, трибунагъа чапып кетти.

Биринджи машинадан Ёлдаш Ахунбабаев чыкъты. Экинджисинден Торизо... Чокътан-чокъ мусафирлер:

халкъ комиссарлары, алимлер, завод ишчилери. Олар минбер янына кельди, бизимнен селямлаштылар. Джу­раев шапкасыны тёпеге котерип, саллады. Халкъ тынды. Оркестр токътады. Митинг ачылды. Нуткълар башланды. Сёзге чыкъкъанлар канал къуруджыларыны буюк гъалебе иле тебрикледилер. Сонъ сёзге Торизо чыкъты. Дюльбер, саде сёзлернен ишчилернинъ федакяране хызметини къайд этти. Эр кеснинъ фамилиясыны эзберден сёйледи... кягъыткъа бакъмады. Башкъалары да ойле... Чар-Чакъ узеринден гъалип келювимиз ве эрлик, джесюрлик корьсетювимиз ичюн бизни текрар-текрар хайырладылар.

Мен экскаваторнынъ когертесинде турып, нуткъларны эеджанле динъледим. Бу ерде олаяткъан шейлернинъ эписи меним омюрим.

Тургъан еримде акъылыма рубильник тюшти. Мер-мер тахта узериндеки бакъыр иликлерни тешкердимми-тешкермедимми? Акъылымдан чыкъты. Компрес­сор болюгине кирдим. Ёкъ, иликлерни та, саба кельгеним киби темизлеп къойгъаным.

Озь ишимден хошнут олып, когертеге чыкъаяткъанда, къулагъыма девамлы эльчырпмалары ишитиль­ди. Бу ким ичюн аджеба? Къапуны аралыкъ этип бакътым. Минберде къыскъа, сюйрю сакъаллы киши... Ёлдаш Ахунбабаев нуткъ сёйлемекте.

— Чар-Чакъ ишчилери айланма каналны къурып битирдилер. Бу — буюк гъалебе,— деди о,— ярым пло­тина къурыджылыгъы башлайджакъ. Тезден Чар-Чакъ ялысындаки уфакъ къышлакълар ерине буюк шеэрлер ве заводлар пейда оладжакълар. Памукъ чёллери сув ве минераль кубренен темин этиледжек. Деривацион канал боюнда гидроэлектростанциялар каскады усульге кетириледжек.

Бу — хаял дегиль. Бу — акъикъат! Бир къач йыл кечкен сонъ эписини озь козьлеримизнен кореджекмиз. Биз шимди бу чылчыкъ озеннинъ сувуны айлан­ма каналгъа йибереджекмиз... Демек, биз Чар-Чакъны нокъталадыкъ.

Ахунбабаевнинъ сёзлери алгъышлар ичине комюльдилер. Оркестр «Интернационал» чалды. Бу арада Ал­мазов, Краснянскаянынъ ишмар эткенини корип, эли­ни рычаггъа басты, елькъуван сол тарафкъа чевирильди. Авада асылы къалгъан ковш яваш-яваш ашагъы энди, тишлерини, айланма каналны озенден айыргъан тар топракъ ёлагъына баткъызды. Кишилер эеджан ичинде сустылар.

Алмазов конделен челик аркъанны озюне чеккени киби, Чар-Чакънынъ саилине тикленди... ачувланып, окюрип бенттен ашагъы сычрады, айланма каналнынъ астына тюшкен сонъ токъталды, айланды-уйрюльди, юксек диварларгъа чапкъылды, къайнады, копюрди, улуды, къаядан-къаягъа урунды, сонъ енъи ёл бою илери ынтылды.

Иш бойле экен, адамларнынъ аркъа тарафында, топракъ йыгъыны четинде юк машинасы келип токъ тагъаныны кимсе дуймады.

— Джевдет! Мында кель!— деп къычырды кимдир.

Бакътым, кузов устюнде Кандыба. Машинагъа чаптым. Кабина ичинде Христофор отурмакъта. Мени корип, бала киби севинди... сол элинен сагъ элининъ тирсегинден котере берип, акъырындан ерге тюшти. Николайнен экимиз оны къолтукълап алдыкъ.

Ирада бизни эслеген.

— Христофор!— деп къычырды узакътан.

Эллери ачыкъ алда чапып кельди, Христофорны къучакълады, янагъындан опьти.

— Кельдинъизми, къыйметли Христофор? Кельдинъизми?— деп текрарлады о. — Не къадар гузель. Сизни йибердилерми?

Христофор къызнынъ суалине джевап бермеди. Онынъ эллери арасындан чыкъып, яваш-яваш каналгъа догъру адымлады. Учурымнынъ четине баргъан сонъ токътады, сувнынъ октемленювине ве дешетли садасына бакъып турды.

— Мен бельки кельмез эдим, Ира,— деди Христо­фор, хайли вакъыттан сонъ,— лякин эки кунь эвельси доктор гипсни чыкъарды... чыкъараяткъанда: — «бу каналнынъ битюви шерефине» деди. Айретте къалдым: «насыл каналнынъ?» Чюнки Николай манъа айдын-ачыкъ бир шей сёйлегени ёкъ. Бугунь исе мени мында алып кельди.

Сув каналнынъ диварлары бою тёпеге эппи котерильген сонъ адамларнынъ козьлери алышты, оглеринде гуя юз сенелерден бери акъаяткъан озен тургъан киби олды... сонъ яваш-яваш дагъыла башладылар. Мусафирлернинъ базылары машиналаргъа минип, Искандер бетке джёнедилер. Кимерлери юкъары мааллеге, яни — инженерлер шеэрчигине бурулдылар. Ишчилер исе баракларгъа къайттылар. Биз Христо­форны алып, Алмазовнынъ эвине мусафирликке кеттик.

Рашид бизимнен кетмеди. О башкъасынынъ эвине бармагъа ишандыргъан.

— Бойле олып чыкъаджагъыны бильмедим,— деди о. — Бильген олсам, ич ваде бермез эдим.

— Къызгъа ваде берген олсанъ, иш къолай,— деди Алмазов,— сени де, оны да бизге алып кетейик. Кимге бараджакъсынъ?

— Бир къыз... сорай берменъиз!

— Оны Карамат беклей,— деди Николай.

Биз кулюштик. Рашид къызарды-бозарды, ашхане янында джоюлды.

Ешиль чардывар огюнде Андрей Захарович токъ­тады. Бу — онынъ эви экенини бизге анълатмагъа тутунгъанда, къапу ачылды.

— Беки-ров! Сизни мында насыл еллер алып кель­ди?— деди къадын сеси. Бакъсам, Екатерина Василь­евна, устюнде енъсиз, къыскъа антер. — Не ойле бакъасынъыз? Танымайсынъызмы?

— Буюр, Джевдет!— Андрей Захарович, Екатерина Васильевнаны четке чекип, кирмеге ёл ачты,— бу меним эвим. Катя къомшумыз.

Софа ичинде Мансуров корюнди.

— «Облонскийлернинъ эвинде эр шей бир-бирине къарышып къалды...» деди о кибирли давушнен. Сенинъки — менимки ёкъ. Керчектен де. Тюневин иштен сонъ штанымны къурутмакъ ичюн печканынъ янында чюйге асып къойгъан эдим, Андрей кийип кеткен. Мен де туткъаным, онынъкини кийгеним. Бутюн кунь джеблеримде папирос къыдырып юрдим, устюмдеки башкъасынынъ штаны экенини бильмедим.

Союндыкъ, эллеримизни ювдыкъ... сюртюндик. Христофорны текрар-текрар къучакълай бердик. Бу арада къадынлар кухняда ве коридорда къарышты, чапкъаладылар.

Ичери кирип, отурдыкъ дегенде, Карим пейда ол­ды. Оны Екатерина Васильевна озю чыкъып къаршылап алды. Коридор ичинде токътатып, янагъындан опьти, гизлиден манъа козь къыпты: «о вакъытта санъа да бойле япкъан эдим... сонъ, не олды? Ольдюнъми бундан?» демек истеди.

— Ва-ай, Карим!— деп къычырды Екатерина Ва­сильевна. — Тыпкъы машинистнинъ озю олгъансынъ. Энинъе-боюнъа оськенсинъ. Юзюнъ акъчыл ренк алгъан, бурюшкен. Гуя он йыл юкъу корьмегенсинъ. Караматны чагъырдым. Келирми-кельмезми, бильмейим. «Ишандырып оламайым» деди.

Андрей Захарович къомшу одадан пейда олды. О ювунгъан, башынынъ тёпесиндеки сийрек сачларыны тарап, джик ачкъан, енъи костюмини кийген. Эв саибине бенъзеген.

— Архипканы чыкъарып йибергенлер. Хаберинъиз бармы?— деди Карим. — Коменданттан ишиттим.

— Архипканымы?— Андрей Захаровичнинъ юзю титисленди. — Ничюн?

— Олмайджакъ шей...— Кандыба инанмады.

— Не вакъыт? Насыл чыкъаргъанлар? Петя эмдже тафсилятыны бильмей,— деди Карим. —Амма пек къасеветлене. Паром ишчилери корьгенлер. Азгъан-тозгъан. Чар-Чакътан кетеджегим, деген.

— Чыкъкъан олса, бир баш бараккъа чапар эди. — Кандыба кене инанмады,— чемоданы бизде. Онынъ ичюн чемодан не демек, билесинъизми?

— Алчакъ адам!— деди Бассараба.

Николай чыдаялмады, акъырындан еринден турып, къапугъа догъру юрди. Мен элинден чекип, токътаттым.

— Вазгеч!— деди онъа Христофор,— бу маальде не япмакъ истейсинъ?

— Озюнъ акъылсызлыкъ яптынъ,— деди онъа Мансуров. — Алып кеттинъ, оперпункткъа теслим эттинъ. Искандер оперпункты не демек? Эки гъарип ми­лиционер. Ишини кимсе тешкергени ёкъ.

— Чемоданыны къыдырып илле келеджек,— де­дим мен. — Эгер керчектен де бошалгъан олса...

— Архипка бараккъа кельмез,— деди Карим. — Николай олмаса эди, башкъа меселе. Келип корюнсе, озюне ярамай оладжакъ.

— Архипканы акълагъан олсалар...— деди Ба­сит. — Эгер къабаатлы олмаса...— о Христофоргъа козь этип алды. — Баш Дугюмге чокътан къайтып келир эди. Неден къоркъаджакъ?

— Архипканынъ чыкъарылып йиберильгени бир шей дегиль,— деди Карим,— амма Николай оны къапаттырувда акъсыз олып чыкъса... о вакъытта иш фе­на олур.

— Биз чокъ адаммыз,— деди Христофор,— Ар­хипка исе бир киши... Кучючик бир киши. Онынъ

акъкъында бу къадар буюк лакъырды ляйыкъ дегиль. Бугунь бизим байрамамыз.

Екатерина Васильевна кирди, столнынъ устюне чий памукъ ягъы къарышыкъ къартоп эзмеси къойды. Къартопнынъ артындан тузлы домуз эти, хыяр туршусы пейда олды. Сонъра догъралмагъан къапыста, шалкъам ве саире.

Мусафирлернинъ сайысы арта берди. Бизим баракнынъ бутюн эалиси мында эди. Рашидни исапкъа къошмасакъ... Токътабаев да кельди. Турсунов да.

О Николайнен экимизнинъ арамызда отурды. Бир талай вакъыт кечкен сонъ эски вакъиаларны икяе этти.

...Озю демир ёл устаханелеринде чалышкъан, революцион вакъиаларнынъ иштиракчиси. Шеэрде кечирильген ильки коммунистик талакъагъа къошулгъан. Шеэрде укюметни къайтарып эльге алмакъ истеген беяз гвардиялыларнен курешкен.

— Коммунистлер дружинасынынъ взвод командири эдим,— деди Мавлян ака.

— Мында… «Мавы къая»да кимсинъиз?— деп сорады ондан Атакъулов.

— Мында? Экскаваторджылар полкынынъ командири. Полковник...

— Э! Бираз алып къачтынъыз,— деди Бассара­ба,— тап о къадар дегиль.

Ашкъа буюрмамыз теклиф этильди. Къашыкъларнен силяландыкъ. Андрей Захарович сандыкънынъ артындан литрлик ракъы шишеси чыкъарды, лакъыр­ды бирден токътады.

— Ма, Абдулла Садыкович, озюнъ ач!— деди о. Шишени столнынъ ортасына къойды. — Байрам, умумен, сенинъки!

Мансуров авучынынъ ичинен бир урды, шишенинъ тапасы топ киби патлап, атылып кетти. Демир къалайларгъа, эписине мусавий дереджеде, ракъы къойып чыкъты. Сонъ озюнинъкини юксекке котерди.

— Достлар!— деди о,— Не яптыкъ-яптыкъ, каналны битирдик. Битирген сонъ да ичмейджек олсакъ, бу джаныварны не вакъыт ичеджекмиз? Мансуров ойле, Мансуров бойле... канал, эр алда, битти. Энъ муими шу. Ойле дегильми? Къана, котердик!

— Ханым азретлери?— Карим башынен кухня тарафкъа ишарет этти,— олар ичмейджеклерми?

— Роза, Катя,— Алмазов къадынларны давет этти. — Сизни беклеймиз.

Розалия Николаевна ве Екатерина Васильевна кирдилер. Тек озьлери дегиль, оларнен берабер Карамат да бар эди. Карамат бизимнен селямлашты, Каримнинъ янына отурды. Зевкълы шей. Я — Рашид? Къалайларгъа текрар ракъы къойылды.

Биринджи къалайнынъ ракъысыны ичкен сонъ, стол башындаки кишилернинъ юзлери козьлериме къыйыш-мыйыш олып кельдилер. Къалайларнынъ тышы куели, ичлери, гъалиба, тотлы... Къач кере ичтик? Бильмейим. Къойгъаныны иче бердим. Башым айланды. Бираз даа отурсам, бельки сачмалап башлайджагъым! Мансуровнынъ сесини ишиттим.

— Гузель. Пек гузель шей,— деди о,— джигерлеринъни тазерте. Насылсынъ, Карим?

— Бир джорукъ,— Каримнинъ юзю энди къып-къырмызы. Карамат онынъ адетини биле. Ичсе, деръал саргъушлана. Сонъ озюни котерип алып кетмек керек. Шимди гизлиден Каримге козь эте: зиянсыз. Къоркъунчлы шей ёкъ.

Къалайларнынъ мыкъдары эппи олгъан сонъ, Ка­рамат меним тарафыма сыкъ-сыкъ козь эте башлагъаныны сездим. Не олды? Не керек? Ишмар этип сорадым. Анъламады. Сонъ яныма келип отурды.

— Сизге не олды, Джевдет ака? Кейфинъиз ёкъмы?— деп сорады менден. — Бир шей ашамайсынъыз. — Огюме сыджакъ къартоп эзмеси толу чанакъны сюрди. Зорнен де олса, кене къапындым. Карамат тюртип къашыкъны полгъа тюшюрди, эгилип оны ала-ята эдим, къулагъыма гизлиден: «Ирада сизни беклей...» деп фысылдады, кетип текрар Каримнинъ яны­на отурды. Яваштан коридоргъа догърулдым. Артымдан Николай да чыкъты.

— Не? Ярамай олдынъмы?

— Эбет. Юрегим къарышыла.

— Тышары чыкъ!— деди Николай. — Авада юр!

Кухнянынъ огюнден кечеяткъанда омузым апансыздан Екатерина Васильевнанынъ кокюсине токъунды.

— Джевдет, ярамазланма!— деди о, аселет юксек давушнен. Мен индемедим. О кейфим бозукъ экенини сезди.

— Отурт оны бу ерге!— деди Николайгъа, урба аскъычы янындаки сандыкъны корьсетип,— мен шимди илядж тапарым.

Ярым дакъикъа кечмеди, нашатырлы спиртке бенъзер бир стакан йылтыравукъ беяз сув кетирди. Къач дакъикъадан сонъ, юзюмде кучюк тер тамчылары асыл олдылар. Ичери кирмеге тедарикленгенде, яныма киши келип отургъан киби кельди. Бакъсам Ека­терина Васильевна.

— Насыл?

— Манъа аля ачувланасынъызмы, Джевдет?

— Не ичюн?

— Къурназлыкъкъа урманъыз! Мен сизни билем! Итимал, мен де узакъ бир ерлерде... юксек дагълар этегинде, денъиз ялысында догъмакъ истегендирим. Сиз Эльпиденен кезгенинъиз киби, мен де сизинънен кезмек истегендирим... Сонъ, насыл?

Екатерина Васильевна бир шейлер ишиткен. Амма беджерип айталмай. Озю зыр-саргъуш.

— Бу уфюртме шейни кимден ишиттинъиз?

— Таныш кишилерден. Оны сиз де билесинъиз.

Екатерина Васильевна уджуз давуш иле хахылдап

кульди.

Къапу ичинде Мансуров пейда олды. Экимизнинъ сандыкъ устюнде отургъанымызны корьген сонъ, къайтып ичери кирди.

— Ёкъ.

— Керекмей! Озюм де лакъырды эте билем. Ломаковны бильмейим...

— Бильмегенинъиз не? Бир гедже ондан сув алгъансынъыз. Баракта...

— Мушукъ?!— лаклы картузы, сантырач быджагъы, къашлары устюне саркъкъан бир топ къувурчыкъ сачы козьлеримнинъ огюне кельдилер. — Меним деген кишим олса...— Мушукънынъ бичимини тасвир эте башладым.

— Онынъ озю! Бильмейим дегенинъиз не? Миха­ил Игнатьевич Ломаков... Мансуров оны механик хызметине алмакъ истей.

Мен индемедим. Екатерина Васильевнанынъ козьлерине бакътым, оларнынъ ичинде озюмнинъ айтып етиштиралмагъан суалиме джевап корьдим.

— Сизге не олды, Джевдет?— деди о, ясама муляйимлик иле,— куньлейсинъизми? Мен онынънен тек эки кере корюштим. Ёкъ. Шакъа этем!

Кене индемедим. Озь арарети ва истеклерини баш эталмагъан бу къадын акъкъында тюшюндим.

— Ничюн индемейсинъиз?— Екатерина Васильев­на меним омузымдан тутып силькитти.

— Ничюн индемейим?— фаркъына бармай, онынъ сёзлерини текрарладым,— Ломаковны тюшюнем. О, меним ве сизинъ ичюн, чешит корюнишлерде яшагъан киши.

— Михаил Игнатьевич менимнен бир тюрлю муамеледе булуна, сизинънен исе башкъа...— Екатерина Васильевна кулюмсиреди, озюнинъ бу адамгъа олгъан мунасебетини гизлемеге тырышмады. — Табиат къануны...

— Таныш олгъанынъыз чокътанмы?— деп сорадым мен.

— Айттым да! Бир къач кере корюштик.

— Эки кере корюштик дединъиз!

— Бельки зиядеджедир. — Екатерина Васильевна кене кульди. Онынъ кулюши эки маналы дегиль эди,— не фаркъы бар? Догърусы ойле дегильми, Джевдет? Меним шейтанларымны къозгъаманъыз! Сизинънен берабер Ташкенттен кельгенде скеледе Ломаков сизге сёз къаткъан эди!

— Манъа дегиль, сизге къаткъан эди!

— Итимал. Лякин озю незакетли адам.

— Буны манъа айткъанынъыз не?

— Догърусыны сёйлейимми?— Екатерина Васильевна къашларыны туюмледи. Череси джиддилешти,— мен акъикъатны айтмакъ, эм сизге айтмакъ истейим! Э! Айткъанда да, эп бир, анъламазсынъыз....

О башыны диваргъа таяды. Козьлерини юмды. Эппи вакъыт индемей отурды. Сонъ атылып турды, мусафирлер одасына кирип кетти.

— Озюнъиз ичесинъиз, манъа бермейсинъиз. Бу насыл шей?— деп къычырды о, ичери кирген сонъ. — Айдынъыз, севги ичюн ичейик! Барсын, яшлар-яшларны севсинлер. Карим, Карамат! Сизинъ сагълыгъынъыз ичюн!

Пенджере огюнде аякъ устюнде тургъан Мансуров.

— Ирада...— деп айкъырды (Ираданынъ эви къомшу азбарда эди).

— Ирада къайда?— деп сорады Екатерина Васильевна тез-тез. — О мында кельмез. Ольдюрсенъ, кельмез. Эвинде киши беклей. Сабира хала чокътан ашханеден тарелкалар алып, онъа кетти.

Ирада адам беклей. Кимни?

— Отур бу ерге, Джевдет!— Андрей Захарович пармагъынен ишарет этип, мени янына чагъырды. Сандыкънынъ артындан кене ракъы чыкъарды.

— Ичемиз!— мешребени элиме алгъан эдим, козьлериме Караматнынъ козьлери чалындылар: «керекмей... ичменъиз!» Мешребени къайтарып, стол устюне къойдым. О, кулюмсиреди ве меним арекетимни бегенип, баш пармагъыны юкъары чевирип корьсетти:

— Машшалла, Джевдет ака!

23
Карамат, Карамат! Козьлериме бакъмагъан олсанъ, мешребенинъ ракъысыны ичер, юрегиме теселли берир эдим. Ичиртмединъ. Юрегимни кедер басты. Бу не? Куньджюликми? Куньджюлик олса, Ираданы кимден куньлейим? Вахид Турсуновданмы? О менимнен мусафирликте... Кельгенинден бери агъызындан эки сёз чыкъмады. Шимди къып-къырмызы саргъуш. Иче Бере… О да яныкълы. Дуйдырмакъ истемей. Мен Бойле тюшюнеяткъанда Мансуров еринден турды. Турсуновнынъ янына отурды. Экиси хорезм тюркюси сейлемеге тутундылар. Тутундылар дегендже, токътадылар... Сёзлерини унуткъанлар. Сонъ енъиден башладылар. Тюркю — озьбек тюркюси, азачыкъ азербайджан аэнки бар? Кандыба? О индемей вира иче. Христофор ялварып бакъты, токътатмакъ истеди. Хайыр этмеди.

— Сен токъунма! Мен кейфленем!— деди о.

Андрей Захарович кимерде элини сандыкънынъ артына тыкъып йибере, шише чекип чыкъара. Сандыкъ артында къач шише даа бар? Алмазов биле. Не къадар ракъы ичильди? Кимсе бильмей. Оданынъ ичинде мавы ренкли сигар тютюни ве арды кесильмез адам давушы укюмран. Ракъы эр кеснинъ тилини ачты. Эр кес озюнинъ кечмишинден туттырды. Ким-де — насыл кечмиш бар?

— …Бу вакъиа Саратов шеэринде олгъан эди,— деди Андрей Захарович. Роза иле илькиде насыл таныш олгъаныны ве докъуз яшындаки огълу Сашанынъ риязияттан не къадар истидатлы экенини бундан эвель айткъан эди. — Алчакъ, басыкъ эв... Ельдегирмен... Бойле дегенде хатирине не кельди, бильмем, козьлеринден яшлар акъып кетти,— Эй, Сызрань! Сызрань!