Ванна азыр! Санъа ювунмакъ керек!

Турсунов аякъкъа тургъан сонъ, къыз онъа ынджынып бакъты.

— Сизге нисбетен адалетсиз олдым,— деди о,— ма, тонынъызны алынъыз!

— Адалетсизлик? Ничюн? Бу меним инсанлыкъ борджым дегильми?

Танъ алды маалинде, къандильнинъ улькюн ярыгъында олгъан бу субетте Турсунов къызгъа алидженап киши олып корюнди: «Не къадар хош череси, гузель козьлери бар!» деп тюшюнди Ирада. Озю чу­валлар устюнде отургъаны алда, Турсуновкъа, янашасындан ер корьсетти... отурмасыны теклиф этти. Черик саат кечкен сонъ экиси бир тонгъа ортюнип, саба ачылгъангъа къадар сувукъ соба янында отурдылар. Не акъкъында лакъырды эттилер? Асыл да лакъырды эттилерми? Кимсе бильмей.

Бундан сонъ хызметте, апансыздан расткелишселер, бир-бирлеринен азачыкъ лакъырды этип ала эдилер. Эбет, тек лакъырды. Ондан узакъкъа кетмей эди­лер.

Шай деди Карамат. О яхшы биле.

Ирада, о танъ алды маалинде, Турсуновны керчектен де севдими, аджеба? Гъалиба, севмеди, чюнки Турсунов, чокъкъа бармай, командировкагъа кетти. Ираданынъ исе, о кеткен сонъ джаны ич сыкъылмады.

Къызгъа, кишининъ алидженап арекетлерини хатырламакъ хош келе эди. Бельки бу —инженернинъ алидженаплыгъы ичюн тешеккюрдир? Бельки Ирада, Джевдетни ильк расткетирген вакъытта Турсуновны ич бир вакъыт севмегенини анълагъан ве озь-озюне тааджипленгендир?! Ким бильсин? Ким бильсин?!

...О баарь куньлери бу шейлерни бильмей эдим. Мен ялынъыз, Ираданы Турсуновкъа бермеге меджалым ёкълугъыны биле эдим. Шимди... къафам бу фикирлернен толу олгъаны алда, ашыкъмай, эвге кетеята эдим. Огюмде, сокъакънынъ устюнде къаранлыкъ ве ялынъызлыкъ ичинде тургъан къадим чи­нар корюнди. Ким бильсин, бу терек бу ерде бельки Искандер Зулькъарнайин девиринде де бойле къадалып тургъандыр?!..

Умютсизден къадын давушы ишиттим... элеслендим. Бир къач адам даа юрген сонъ чинар астында Ирада иле Турсуновны сездим.

Эсимни ёкъ эте яздым. Юрегимнинъ ишлеви текмиль токътагъан киби олды. Мендеки эеджан сезильмесин деп, янларындан тез-тез кечип кетмек ичюн адымларымны сыкълаштырдым. Лякин Ираданынъ сувукъ, къалтыравукъ эли — элиме илишти.

— Афу этинъиз, Джевдет! — деди о манъа,— риджа этем, бираз токътанъыз!

— Мен ёрулдым...— дедим мен. Элимни онынъ элинден къуртармакъ истедим,— эвге ашыкъам.

— Сиз манъа керексинъиз! Шимди... бу дакъикъада! Менден ничюн къачынасынъыз. Джевдет? Мен сизинъ ичюн не феналыкъ яптым?

Турсунов эеджан ичинде... агъызында тютейяткъан папиросыны дудакъларынынъ бир кошесинден дигер кошесине джылыштыра берип, манъа козь этмекте эди.

— Шимди кореяткъанымдан фена ич бир шей япкъанынъыз ёкъ! — деп джевап бердим мен. — Мен­ден даа не истейсинъиз? Геджелик сергюзештинъизнинъ ресмий шааты олгъанымнымы? Мен сизге, озюмден зияде инана эдим, Ирада! Мени акъаретлединъиз!

— Сизинъ бир шейден хаберинъиз ёкъ, Джев­дет! — Ирада кийик сеснен къычырды. — Ич бир шей бильмейсинъиз!

— Бильмей эдим... шимди бильдим!

— Ёкъ, бильмединъиз!

Къызнынъ эли ичинден элимни чекип алдым.

— Кетменъиз! Мен бу тарихны шимди... бу дакъикъасы битирмек истейим... бу ерде, бу чинарнынъ астында. Анъладынъызмы. Джевдет? Не эвеллери, не шимди, мени Турсуновнен багълагъан шей олмады. Ишиттинъизми?

Турсунов иш бойле мейиль оладжагъыны бильмей эди. Айретте къалды.

— Сиз, Ирада, рузгяр кибисинъиз. — деди о. Агъызындаки папиросыны чыкъарып, четке атты, енъисини якъты,— кулюнчли шей! Экимиз арасындаки мунасебетни учюнджи кишининъ иштиракинен муакеме этеятасынъыз... бир тюшюнип бакътынъызмы? Дюньяда ырыз-эдеп деген шей бар... Бекиров ким? Адий нижник.

— Адий нижник...— Ирада онынъ сёзлерини текрарлады. — Сиз исе инженерсинъиз.

Къыз башыны тёпеге котере берип, къатты ве аджеле адымларнен баракларгъа догъру кетти. Бельки бираз юрген сонъ токъталыр, манъа бир шейлер сёйлер белледим. Айланып бакъмады. Чинарнынъ астында хайли вакъыт турдым. Сонъ мен де джёнедим.

Эвде Николай ве Карим чай ичмекте эдилер.

— Сонъки геджем...— деди Карим, кичик козьлерини зияде керип манъа бакъты. — Ярын Баш Дугюмде мени коралмайджакъсынъыз!

— Ничюн?

— Николай?

— О мында къала,— Карим къалкъты, азбаргъа чыкъып кетти. — Бир дакъикъачыкъ...

— Языкълар олсун...— деди Николай, кокюс кечирип,— сонъуна къадар бир ерде олмайджакъмыз.

— Ялынъыз бир чаре бар,— дедим мен,— Каримге сыкъ-сыкъ мусафирликке барып тураджакъмыз. Достны унутмакъ олмай.

— Достны. эбет... лякин кеткен-кете, акъибет, унутыла,— деди Николай,— чаре ёкъ, Джевдет, бизге де Батумгъа кетмек керек. Сен, Христофор ве мен, учюмиз... Плотина биткен сонъ,— о къолуны омузым устюне къойды, мавы козьлерини сюзе берип, кулюмсиреди,— сени мында туткъан не бар? Эвель къафанъ ичинде Ирада тура эди. Турсунов оны урып чыкъарды. Мийинъ энди бош.

— Ярым саат эвельси бош эди. Шимди онда кене Ирада.

— Кене кирдими?

— Ирада Турсуновны асыл да севмеген.

— Я озюнъ... учь кунь эвельси...

Мен чинар тюбюнде олып кечкен вакъианы сёйледим. Ондан сонъ баракта отуралмадым. Юрегимни ойле эеджан басты ки, Кандыбанынъ лакъырдысы къулагъыма кирмеди.

— Николай,— дедим мен. — Шимди манъа бир шей сёйлеме. Башымда эсим ёкъ.

Чыкътым. Харабе. Багъча бою къыргъа догъру джёнедим. Чалылар арасында гизленген тар сокъакъкъа чыкъкъан сонъ чапа-чапа кеттим. Артыма-огюме бакмъадым. Чокъ кеттим... учурымнынъ кенарында, айланмада аякъ давушлары ишиттим. Сонъра адам кольгесини эследим. Онъа корюнмемек ичюн токъталдым, адам да токъталды.

— Кимсинъиз? — деп къычырды къадын. — Не ке­рек?

Бир къач адым илери юрдим. Огюмде идаренинъ полларыны ювуджы Манзура апа турмакъта эди.

— Сенсинъми, Джевдет? — деп сорады.

Мени деръал таныды. Айретте къалдым.

— Бу къаранлыкъта мында не япасынъыз? — де­дим Манзура апагъа,— бир шей олдымы?

— Ёкъ. Ич бир шей... олмады. Искандерден келем. Пек агъыр. — О ердеки чувалны косьтерди,— беля!

— Беринъиз манъа! — дедим мен. Чувалны аркъама урдым... кеттик.

Хазар-Кендке кирген сонъ озен ялысына тюштик. Мында онынъ къульбеси бар эди.

Чувалны топракъ пол устюне къойгъан сонъ чыкъмагъа ниетлендим.

— Отур, балам! — деди къартий. — Бир пиала чай ич!

— Сагъ олунъыз! Мен ашыкъам.

— Къайда? — къартий тааджипленди. — Сизге къышлакъта ким керек?

— Манъа... санитария идареси... илядж. — Яланны патлаттым. — Баракта адам хаста.

Манзура апа мени токътатмакъ мумкюн олмайджагъыны анълады. Тез-тез чувалнынъ агъызыны ачты, ичинден эки буюк нар чыкъарып, эллеримнинъ ичлерине тыкъты.

— Тут! — деди манъа, эмир эткен киби. — Къыз къардашым берди... Намангандан кетирген.

Ёл боюнда нарларны къач кере джеплериме къояджакъ олып чекиштим, ойле балабан эдилер ки, устюмдеки секиз дане джебден бирине сыгъмадылар. Эллериме тута берип, къайтып кельдим. Амма бараккъа кирмедим; къаранлыкъ аралыкъларда доланып юрдим. Гедженинъ бир маалинде Ираданынъ эвининъ къапусыны къакътым. Ичериде бир шей гъычылдады, сонъ коридорда аякъ давушлары ишитильди. Къапу ачылды.

— Афу этинъиз, Ирада! Мен сизге кельдим...

— Корем...— деди Ирада сувукъ давушнен, сонъ четке чекилип, манъа кирмеге ёл берди.

Тышарыда мени терк эткен джесарет, ичери киргенимнен къайтып кельди. Эки нарны сыкъып туткъан эллеримни аркъамда сакълай берип, ичери одагъа кечтим. Ирада къапуларны къапатаяткъан арада оларны сетке бенъзер тахта узерине быракъып, устюни кучюк ястычыкънен орттим.

Учь дакъикъа эвельси, босагъанынъ дигер тарафында тургъан вакъытымда, Ирада плотинанынъ проектлеринен толу эски, къара папкасыны къарыштырып отурадыр беллеген эдим. Шимди бакъам, пап­ка корюнмей. Стол устюнде, эппи хырпалангъан ро­ман ята. Алып бакътым. «Нана». Ирада кирди. Китапны ерине къойдым.

— Отурынъыз, Джевдет! — деди о. —Бойле къараманлыкъкъа насыл джесарет эте бильдинъиз?

— Къолайлыкънен дегиль...— дедим мен,— лякин башкъа чарем де къалмады.

— Къолайлыкънен дегиль? — Ирада меним сёзлеримни текрарлады,— къыйын эдими? Меним мектюбимде джевап язувдан да къыйын эдими?

— Лякин мектюбинъиз...

—...Учь ай эвельси язылгъан эди,— башлагъан джумлемни Ирада озю битирди. — Унуткъаным ёкъ.

— Ким? Бу олып кечкен шейлерде ким къабаатлы?

— Не? Не олып кечти?

— Не, дегенинъиз де не? Эр шей аст-усть олды.

— Аст-усть? Ким аст-усть этти?

— «Мавы къая»да, къапуны къапата берип, ин­женер Турсуновнен корюштинъиз. Ичери кирмек истеди... къоймадынъыз!

Ирада огюмдеки курсю устюне отурды:

— Догъру. «Мавы къая»да онынънен корюштим. Лякин не макъсаднен, билесинъизми?

— Корюшюв... онынъ бир макъсады ола.

— Турсуновнен козь-козьге келип, онынъ япышакълыгъына ниает бермек истедим...

— Амма ниает бермединъиз!

— Озюнъизни худжур тутмагъан олсанъыз, Турсунов иле алякъам чокътан битип кетеджек эди: кусьтинъиз, мени танымадынъыз.

— Севги ве наз... буны «Мавы къая»да битирмек шартмы эди? Мен сизни сельби янында корьдим.

— Севги ве наз?! Янълышасынъыз! Биз, о вакъытта, къавгъа эте эдик.

— Къавгъа этмек ичюн ойле аджаип ерни сайлап алдынъызмы?

— Ер патлатыджылар бюросына кете эдим. Турсунов артымда пейда олды. Ялвардым-ялкъардым, пешимден къалмады. Даима кусюп юрген киши, о куню, пек шенъ эди. Озюнинъ ребер тайин этилюви хусусында Торизонынъ эмирини беклемекте экен.

— Сизинъ дегенинъизге бакъсам...— мен теренден кокюс кечирдим,— лякин юрегимни яраладынъыз, Ирада!

— Учь айдан бери окъ саплы юрегинъизнен кезесинъизми?

— Эбет!

— Чыкъарып атмакъ! Ойле къолай-къолаймы!?

— Сиз насыл адамсынъыз, Джевдет? Ничюн мен сизни бу куньге къадар анълап оламайым?

— Ким бильсин? — дедим къызгъа. Омузларымны къысып алдым,— меним тек бир къабаатым бар: сизни севем...

— Сиз? Мени? Джевдет, мени севесинъизми? — къызнынъ, эеджандан, давушы титреди... лакъырдыны девам эталмай, сусты. Сонъ къомшу одагъа чыкъты. Озюм де къалкътым. Пенджере огюне кельдим. Озен ялысындаки ярыкъларгъа бакъып турдым. Хайли вакъыттан сонъ Ирада пейда олды. — Чинар тюбюнде олгъан лакъырдыдан сонъ эвге кельдим,— о лакъырдысыны девам этти,— окюнгенимден, агъладым. Мен агъладым... буны сизге айтаятам, Джевдет! — Шай дегенде Ирада тахта устюндеки кучюк ястыкнъы чекип алды, астындаки нарлар тыгъырып, ерге тюшип кеттилер. Къыз айретте къалды.

— Бу не?

— Нар!

Къапу къакъылды. Ирада коридоргъа чыкъты. Сааткъа бакътым: учь. Кетмек керек. Турдым.

Аят ичинде Сабира халанен токъуштыкъ.

— Отурынъыз, Джевдет! Не турдынъыз? — деди о. Давушы муляйим ве алидженап эди,— аджаип къошаф кетирдим. Озюме пиширген эдим.

— Сагъ олунъыз, Сабира хала! — дедим мен,— энди пек кеч.

— Къалынъыз,— деди Ирада. яваштан, озю козьлерининъ къыйыгъындан халагъа бакъты — гедже эп бир болюнди.

Ирадагъа ред этмек мумкюнми? Къалдым.

Гедженинъ бей вакъытында учюмиз отурып къошаф ичтик. Сонъ Сабира хала кетип ятты. Бизим Ира­да иле субетимиз узады... Бараккъа саба къайтып кельдим.

Юкъугъа козюм ёкъ эди. Кровать устюне отурдым. Амма насыл олды, бильмейим — башым ёргъан устю­не тыгъырып кеткен. Козьлеримни ачкъанда Николайны корьдим. Меним омузымны силькитмекте эди.

— Тур! Тур! Чокъ юкълагъан адамны ич севмейим!

30
Вакъыт тез кечмекте. Эр кунь дюнья къадар енъи вакъиа. Бараккъа кельсенъ: оны битирдик, буны башладыкъ,— лакъырдысы. Торизо кельди, Турсунов кетти... Ай кече, артынъа айланып бакъсанъ, гуя бир тюрлю денъишме ёкъ. Ёкъ? Ишке алышып къалгъанмыз. Меракълы адиселерни сезмеймиз.

Кендимизнинъ бир къач ай, эвельси ким олгъанымызны ве шимди ким экенимизни, аз вакъыт ичинде не япа бильгенимизни хатирге кетирсек, денъишме, керчектен де, чокъ экенини билирмиз.

Эмек хусусында чешит аталар сёзлери бар. Аталарымыз акъыллы адамлар олгъан ве алидженап сёзлер сёйлегенлер. Мен фельсефелик сатмакъ истемейим, лякин, эр альде, эмек чешит тюрлю ола, деп тюшюнем. Бир чешиди пара къазанмакъ, кечинмек ичюн, дигер чешиди юксек хызмет ичюн. Кимерде адамны чалыштырмакъ ичюн тюрлю усуллар къулланмакъ керек ола.

Бизим эмегимиз... къуруджылыкъта чалышаяткъан кишилернинъ эмеги ялынъыз пара ичюн дегиль, яхуд меджбурий эмек дегиль. Не? Пара къазанмакъ... дедимми? Бизим къазангъан парамыз емекке, тютюнге, яхуд бир къач шише ракъыгъа, Искандер магазининде ордернен берильген басма кольмекке зорнен етише. Биз пара къазанув акъкъында тюшюнмей, пара топламагъа тырышмаймыз. Къафамызда тек къуруджылыкъ вазифелери туралар. Биз озенни кендимизге итаат эттирмек ве авадан минераль кубре ясамакъ истеймиз. Бу — Орта Асия ичюн, эр биримиз ичюн буюк иш. Юреклеримиз бу ишнинъ алидженап гъаелери ве романтикасынен берабер урмакъта; мен умумий макъсад дейим, амма о — эр биримизнинъ кенди макъсады. Умумий гъаемизнинъ тантанасы бундан ибарет. О, арекет этиджи буюк къуветке чевирилерек, бу къуруджылыкъта топлангъан чешит такъдирли, чешит назарлы, чешит адетли адамларны умумий истекке ве ильхамгъа таби буюк бир коллективге къошулмагъа себепчи олды.

Шимди, арадан йигирми беш сене кечкен сонъ, мен о вакъиаларны кягъыт узеринде язаяткъан вакъытымда, эр бир арекетимизни тюшюнип бакъам ве къыймет кесем. Не Андрей Алмазов, не Карим Ёлдашев, не Михаил Бассараба — ич биримиз энтузиазм акъкъында лакъырды эткенимиз ве тюшюнгенимиз ёкъ; кимерде бизни газетада энтузиастлар... деп язсалар, биз дигер, бинълердже кишилер киби, мемнуниетсиз алда чырайларымызны сыта ве мырылдана эдик: «Бизден энтузиаст оламы? Чалышамыз... планны эда этемиз. Башкъа шей ёкъ!» Чар-Чакъта

бойле адамлар чалыштылар. Чар-Чакъ бойле адамларны догъурды ве тербиеледи.

...Вакъыт тез кечмекте, дедим мен. Биз энди. Алмазовкъа экскаватор паркыны къабул этмесини теклиф эткенлерини унуттыкъ. Айланма канал биткен сонъ Мансуров Баш Дугюмден кетмек ичюн ариза бергенини ишиттик. Бу вакъиа бизни чокъ меракъландырды. «Озю кетмек истейми, ёкъса кетмеге меджбурмы?» Озю... Озю кетмек истей. О, Екатерина Васильевнанынъ фаджиалы элякинден сонъ, чокъ ипранды, чокъ денъишти. Вадим Семёнович онъа озюнде, техника болюгинде, инженер-консультант вазифесини теклиф эткен. Бильмейим... Турсунов Алмазовны озь кабинетине чагъырып, енъи вазифе хусусында лакъырды эткен вакъытта, Андрей Захарович, ынкъ-шынкъ деген, чешит себеплер тапкъан, къыскъасы, ред эткен. Ондан сонъ Турсунов туткъан, Алмазовнынъ экскаватор паркы башлыгъы вазифесине тайин этилюви хусусында шарт деп эмир имзалагъан. Он­дан сонъ Андрей Захарович къатиетлик корьсетти. Джураевнинъ адына «протест» язды. Бу — Розалия Николаевна Алмазованынъ элинен язылгъан ариза эди. Машинист аризасында, озюнинъ къуруджылыкънынъ сонъуна къадар экскаваторда чалышмакъ истегенини, оны не шимди ве не бундан сонъ башкъа вазифеге тайин этмемелерини риджа этмекте эди. Ариза бюрода музакере этильди. Алмазовны къандырмакъ мумкюн олмады.

— Зорнен къоймакъ истесенъиз, башкъа меселе, амма мен разы дегилим! — деди.

Экскаватор паркынынъ башлыгъы вазифесинде кене Мансуров къалды.

Чокъкъа бармай, деривацион канал ичюн енъи экскаваторлар кельди. Машинистлер кене етишмеди. Ирада бу мунасебетнен эльверишли усул тюшюнип чыкъарды. Эр экскаваторда учер машинист дегиль де... бирер машинист олсун, деди. Бу адий теклиф къабул этильди ве деривацион каналда ишлернинъ илери джёнемесине себепчи олды.

Эвель эр экскаваторда учь машинист, учь ярдымджы чалыша эди. Ярдымджынынъ вазифеси — ма­шина болюги ишине ве копчеклер астындаки демир ёл къуруджылыгъына козь-къулакъ олмакъ эди. Кимерде ярдымджы машинистнинъ еринде чалыша, кимерде нижниклерге ярдым эте.

Шимди бир машинист эр учь сменада учер саат чалышмагъа борджлы. Бу саатлер ичинде ярдымджы, механизмни майлав ве тешкерюв ишини эда этип етиштире ве къалгъан вакъытында машинист вази­фесини япа.

Алмазовнынъ ярдымджылары Рашид Махкамов, Николай Кандыба ве мен — учюмиз олдыкъ. Басит Атакъулов ве эки яш йигит Михаил Бассарабанынъ ярдымджылары... Христофор бизде уйкен нижник. О да машинист ярдымджысы вазифесинде чалыша билир эди, амма хавфсызлыкъ техникасы инспекторы рухсет этмеди... козю ве сыныкъ омузы...

Дейджегим, учь экскаватор токътамай топракъ къаза, ковшлар вира теренликлерге тюше ве чыкъалар. Мотовоз эр беш дакъикъада платформаны кетирип янаштыра, олар чар-чабик, топракъкъа тола, мо­товоз кескин давуш чыкъарып, кочьти дегенде, дигери келип янаша — думкарлар текрар топракъ юклейлер.

Каримни бизим элимизден чекип алмагъан олсалар, яхшы оладжакъ эди. Тек бизим ичюн дегиль, Каримнинъ озю ичюн де... онынъ экскаваторы янында сыкъ-сыкъ пейда олгъан геология бюросы хадимеси ичюн де фена олмайджакъ эди. Сёз, эльбетте, Карамат хусусында кете. Оларнынъ ишлери менимкинден гузель. Манъа чокъ шейлер кедер этти. Каримге? Этмедими? Онынъ ёлу ортасында да бир Турсунов бар эди. Рашид Махкамов... Лякин иш муреккеплешмезден эвель, чезилип кетти. Бизге, Карамат оларнынъ экисини де бир дереджеде севген киби келе эди. Ойле дегиль экен. Къызнынъ эр кестен зияде севген бир кишиси... бир эркек ола экен. О киши — Карим олып чыкъты. Рашид буны сезген сонъ, гонъюлли оларакъ теслим олды.

Экскаваторгъа келейик. Бизим участкамызда эки экскаватор чалышаджакъ. Шай келиштик: Алмазов­нынъ ве Бассарабанынъ машиналары. Каримнинъ экскаваторыны эки кунь ичинде дагъытты, елькъуван, корпус ве арекет этиджи къысымларыны демир ёл платформасына юклеп, Искандер бетке алып кеттилер.

Бизим экскаваторлар ер къаза бердилер. Котлованнынъ сол тарафы чокътан къазылып битирильген, шимди онынъ астында къалын негиз дивар ишленильмекте. Плотинанынъ устюндеки асма ёл боюнда вагонеткалар чапкъалай, сагъ ялыдан бетон ташыйлар. Сол ялыда, котлован къазылып башланылгъан бу ерде, арекет кучьлю. Арматурджылар дивар боюндаки агъачлар устюнде демирлер ерлештире, бир-бирине къурай, пекителер. Дюльгерлер сув кестирмесининъ аркъасына къазыкъ къакъа, тёпелерине элли милли­метр къалынлыгъында тахталар мыхлайлар. Ялынынъ янашасында, чукъурнынъ ичинден юкъары демир бетонлы, къалын дивар къаланылып чыкъаята. Бу энди плотина.

Бетонджылар кимерде бизге: давран, давран, деп къычыралар. Тезден котлованда бетон къоймагъа ер тапылмайджакъ! Ягъма ёкъ. Арамызда месафе буюк. Бу къадар терен участкада негиз къоймакъ ве дивар къаламакъ ичюн чокъ вакъыт керек.

Айланма канал къазгъан вакъытымызда экскава­тор ишлери — энъ эсас, энъ етекчи зенаат есап этиле эди, шимди энъ муим зенаат — бетон къоюв. Экскаваторджы деген ад кишилер арасында энди аз ишитилип башлай.

Бетон заводынен плотина арасында токътамай по­езд къатнай. Цемент ве арматура ташый. Бир дефа Николайнен берабер сол ялыгъа кеттик. Бетонджыларнынъ ишлегенлерини сейир эттик. Сонъ Искандерге кетеяткъан машинагъа минип, Каримге бармакъ истедик. Кетмезден эвель Караматнен корюшкенимиз яхшы олды. Биз ятакъханеге киргенде Карамат кийинген-къушангъан, сандычыгъынынъ ичини къарыштыраята... кроваты устюнде ювулгъан, утюленген бир къач эркек кольмеги бар эди.

— Мен Каримге кетеджек олам...— Карамат бизни бу сёзлернен къаршылап алды,— кетесинъизми?

Николай манъа бакъты, мен Николайгьа.

— Биз сенинънен... Каримге селям ёлламакъ ичюн кельдик,— деди Николай. О, дигер маирликлеринден гъайры, бир де азырджевап эди,— теэссюф, бугунь бармагъа вакътымыз ёкъ.

Карим ичюн кучюк мектюпчик яздыкъ ве онъа такъдим этмесини риджа этип, чыкътыкъ. Эвге кельдик. Рашид ве Басит чай ичеята эдилер.

— Хайырлаймыз, начальник аркъадаш! — деди Рашид.

— Кимни? — деп сорадым мен.

— Сени! — буруны иле манъа ишарет этти.

Биз ёкъ вакъытта Валя Синицкая келип кеткен. Меним акъкъымда енъи хабер ишиткен... Джураев гуя меним, Мансуровнынъ муавини тайин этильмемни теклиф эткен.

— Бизим койде бунъа уфюртме, дейлер...— дедим мен.

— Уфюртме? Ничюн уфюртме олсун? — деди Николай, ачувланып,— машинаны яхшы билесинъ.Ондан сонъ... мен, реберлер арасында бизим къардаштан да бир адам олгъаныны чокътан истей эдим.

— Зан этсем, реберлер арасында бизим къардаштан бир адам барлыгъы чокътан...— деди Рашид,— Синицкая шимди Турсуновнынъ къабулханесинде секретарь. Бу етрлик дегильми? Не беллейсинъ? Валя тек бизни севиндирмек ичюн келип кеттими?

— Мен бир шей беллемейим...— деди Николай,— тек Вальканынъ хызметте гъайретли экенини билем. Ичювни быракъты. Амма эвленмек ичюн бу, занымджа, етерлик дегиль. Ондаки не? Севгими, интикъаммы? Алла бильсин...

— Интикъам? — Рашид айретленди,— насыл интикъам?

— Мен не япмакъ кереким? — деп сорадым мен. — Бир шейлер тюшюнесинъизми?

— Сенми? — Рашид телькъин бере башлады. — Санъа чокъ тюшюнип отурмакъ керекмей. Къабул эт... весселям! Начальник оладжакъ олгъан сонъ, бирден олмакъ керек. Андрей киби, юз йыл рычаг башында отурмакъта мана ёкъ.

— Не япмакъ керек? — Николай меним суалимни башкъа тюрлю анълады. — Сенинъ хасталыгъынъа рецепт берильмей. Эвеллери Ирадагъа олгъан муамеленъе мен чокътан инанмай эдим. Амма шимди...

— А-а! — деди Басит ве кульди. — Джевдет баш­къа шейни сорагъан экенде?!

— Эбет! Мен де онъа башкъа шей хусусында джевап берем,— деди Николай.

— Мен Ираданен лакъырды эттим...— дедим мен.

— Сонъ? — Николай меним севги меселемнен пек меракълана ве онынъ ичюн чокъ эеджанлана эди. — Сонъ, насыл?

— Меселе чезильди. Бундан сонъ арамызда къара мышыкъ кечмейджекке бенъзей.

— Ойле исе, сенден яхшы начальник олур...— Кандыба зорнен кульди,— я Турсунов? О энди буюк адам. Бу хусуста тюшюнип бакътынъмы?

Мен джевап бермедим.

Акъшам лакъырдыны девам эттик.

— Мен санъа пек алышып къалдым,— деди манъа Кандыба. — Эвеллерде аранъызда джиддий шей ола биледжегине инанмай... озюме теселли бере эдим. Оны керчектен севгенинъе эмин олгъан сонъ, къасеветке далдым. Мени эвеля Карим терк этти, шимди исе Ира сени чекип алып кетеята. Кене Христофорнен экимиз къаладжакъмыз. Бизни унута башладынъ, Джевдет! Ялынъыз Ира хусусында тюшюнесинъ. Достлугъымыз сарсылды. Къоркъам, оны тезден гъаип этеджекмиз. Мен омюримде чокъ шей корьдим, чокъ шей билем. Достларсыз санъа ве сенсиз достларгъа яшамакъ къыйын олур. Кишининъ ёлунда досты олгъаны киби, душманы да бар... душман бирден битип кетмей.

— Архипка?! Аля теслим олмадымы?

Николай башыны терсине саллады: «ёкъ!»

— Мушукъ. Шимди мында ёкъ, лякин...

— Мушукъ гизленип юре. Архипка да онынънен берабер, эм юкъсырамай!

Ичери Христофор кирди. Онынъ бети энди баягъы тёгерекленген ве эвельки бояны къабул эткен: омузынынъ агърысы ичюн сийрек шикяетленмекте.

— Сизге не олды? Юзлеринъиз экшиген! — о оджакъ янында токъталды, тез-тез союна башлады. — чамургъа лянет олсун! Э! Къавгъа эттинъизми, не яптынъыз шу?! Догъру ёлнен келейим дедим, сувгъа баттым. Чызмамнынъ ичи толды. Не индемейсинъиз?

— Бир шей олмады, къоркъма!..— Николай теренден кокюс кечирди,— не? Бизге мал болюшмек къалдымы?

— Ойле олса, не дердинъиз бар? Сизден сорайым. Алла белянъызны берсин... ничюн индемейсинъиз? — Христофор керчектен ачувланып къычырды, аягъынен курсюни тепип аттырды, текрар джекирди,— мен бойле тюшкюнликке чыдаялмайым!

— Христофор! — деди Николай сабурлы давушнен,— чокъ окюре берме! Шимди вакъыты дегиль. Ондан да башкъа, биз сагъыр дегильмиз. Сёйле, бизден не истейсинъ? Сен къапудан киргенде, аякъкъа турып тишлеримизни сырытмакъ керекмизми?

Дураниди башыны ашагъы саркъытты. Николайнынъ суалине джевап бермеди.

— Каримни корьдим,— деди о, бираздан сонъ,— гидромониторларнынъ машинасынен бардым...— сонъ, Рашидке чевирилип, элесленип бакъты,— сени де корьдим! Баситнен берабер эдинъиз.

— Бизге къулакъ асма! — деди Рашид. — Бизим ишимиз башкъа.

— Карим насыл? — деп сорады Кандыба.

Христофор ёкъ козюндеки къара багьны тюзетти ве бар козюни эки-учь кере липильдетип алды.

— Онъа квартира бергенлер. Сизге пек дарыла... кельмейлер имансызлар, дей.

— Дарыла!? — Николай тааджипленди. — Биз не япамыз? Ресторанларда кейфленип юремизми? Я сиз? — О Баситке худжур-худжур бакъты. — Бу чамурда анда не ишинъиз бар эди?

— Бизни чагъырдылар! — деди Басит. — Озь башымызгъа чапкъанымыз ёкъ.

— Кимге керек олдынъыз?

— Анваргъа.

— Анвар ким?

— Киши,— деп джевап берди Рашид.

— Севги меселеси...— деп иляве этти Басит. — Биз экимиз... не дейим санъа, киевлер олып бардыкъ.

— Ким эвленмек истей?

— Рашид,— деди Басит. — Ким оладжакъ?

— Сонъ? Яхшы сыйладымы? Козьлеринъиз алакъ-булакъ!

— Эбет. Текаранчыкъ аттыкъ,— деди Рашид.

— Самогон... Ар-рам шей экен!..

Басит союнып ятты. Рашид чайниктен къалайгъа сувукъ чай къойды, аьфён патлатам деп, басып ичти. Сонъ дивардаки сааткъа тикленди. Беш дакъикъа кечер-кечмез о да койкасы устюне узанды.

Эвнинъ ичини сукюнет басты. Николайнынъ юкъугъа козю ёкъ эди. Гитарасыны алды... чалды. Басит хырылдады.

Биз бойле яшадыкъ. Достлукъны муафаза эттик, кимерде севги акъкъында къонуштыкъ, тюркю айттыкъ ве... юкъладыкъ. Котлованда ишлер агъыр къыбырдагъанда сытыкъ чырайнен юрдик, ишлер чыгъырына мингенде — черелеримиз кульди. Бойле муаббет студентлерде, солдатларда, геологларда ола. Биз зиядесинен солдатларгъа бенъзей эдик. Гедженинъ бей вакъытында бизни уянтып, Чар-Чакънынъ бирде-бир тирсегинде окели далгъалар ичинде юз берген къазаны ёкъ этмек, яхут бир ялыдан дигер ялыгъа паровоз кечирмек ичюн бизни чагъыраджакъларыны биле, лякин бу ишлерден ич къачынмай эдик. Биз — экскаваторджылармыз, бу иш — бизге аит,— бу — аит дегиль, демей эдик. Кимерде, иш аятымыз ичюн хавфлы олса биле... кете эдик. Чар-Чакъ къуруджылыгъынынъ романтикасы ойле эди.

Бугунь... яры гедже маалинде бараккъа Турсуновнынъ курьери кельди.

— Рашид Махкамов ве Джевдет Бекиров,— деди къадын. — Тез!

— Даа не олды? — Рашид юкъусыны ачалмай мыдырданды. — Сель тюштими?

Къыркъ яшларында, ири суекли Зина енъге огюмизге чыкъты, къаранлыкъ геджеде, балчыкъкъа ве оба-чукъургъа къулакъ асмай, аджеле-аджеле кетти. Биз онынъ пешинден ювурдыкъ.

Идареге кирген сонъ экимизнинъ къолларымыздан тутып, къаранлыкъ коридор бою юрсетти, начальник-нинъ къабулханесине кирген сонъ Зина енъге аралыкъ къапунынъ янына барып, ичериге:

— Вахид Саматович, кетирдим!..— деп къычырды.

— Кирсинлер! — бу Джураевнинъ давушы эди,— Озюнъиз, Зина апа, кет — раатланынъыз!

Столнынъ башында Турсунов, диван устюнде Джураев ве Менжевецкий отуралар. Махорка тютюни ичинде оларны зорнен сечтик.

— Отурынъыз,— Сигизмунд Генрихович бизге курсюлерни корьсетти.

— Иш бойле,— деди Турсунов,— кеч мааль... Афу этинъиз, лякин сизинънен акъыл танышмасак олмайджакъ. Ярын саба эрте Ходжа-Кенд дересине чыкъмакъ керек! Мындан, тахминен, йигирми беш кило­метр узакъта... дагъда. Бу, не дейджекмиз онъа... кучюк экспедициянынъ ребери инженер Менжевец­кий таин этиле. Ярдымджысы инженер Шадманова.

О гизлиден меним козьлериме бакъты, азачыкъ да кулюмсиреп алды. Мен эписини сездим.

— Мансуровкъа эки киши тапув вазифеси авале этильди. Алмазов сизинъ экинъизни тевсие эткен. Шадманованынъ хабери ёкъ, лякин хызмет. ...Сиз, экинъиз, оларнен кетеджек ве ишлерине ярдым этеджексинъиз. Инженерлер карьерде зарурий тедкъикъатларны япадажкъ, сиз оларнынъ янында оладжакъсынъыз. Юк, мен беллесем, айтыладжакъ къадар буюк олмаз... насыл, Сигизмунд Генрихович? Олмаса керек, ойле дегильми?

Къарт инженер козьлерини полдан зар-зорына къуртарды.

— Бир дане уфакъ ящик...— деди о,— ялпакъ, билесинъизми? Сонъ бакъармыз!

— Карьерге юк машинанен кетмек мумкюн дегиль...— деп иляве этти Джураев. — Джаяв кетиледжек. Эр итималгъа къаршы янынъызгъа силя алынъыз!

— Меселе анълашылдымы? — деп сорады Турсу­нов ве аякъкъа турды. — Сефернинъ мувафакъиетли битюви сизге багълы!

Бу сёзлерни динълегенде зеинимде Вахид Турсу­нов хусусында алидженап ислер уяндылар. «Онынъ ерине мен олгъан олсам, бойле шей япа билирми эдим?» — деп сорадым озюм озюмден, сонъ: эбет, япа билир эдим!» деп джевап бердим. Юзюне бакътым: о, меним козьлеримни корьгенде, озю акъкъындаки фикиримни бильди. «Бу адамда ираде ве алидженаплыкъ кучьлю экен» деп тюшюнеята эдим:

— Суаллеринъиз олмаса, джёненъиз! — Турсунов еринден кочти, лакъырды биткенини бильдирди.

— Насыл суаль ола биледжек? — дедим мен,— эписи айдын — ачыкъ. Амма не иш ичюн кетеджекмиз?

Манъа кимсе джевап бермеди.

Кабинеттен чыкътыкъ. Ашхане огюнде Рашид мени токътатты:

— Бу не демек? Экспедиция къайдан чыкъты?

— Къайдан чыкъты? Белли! Не ичюн чыкъты? Бильмейим.

— «Оларнынъ янларында булунаджакъсынъыз» деди. Санъа бир шей дегиль... Ираданынъ янында булунаджакъсынъ. Я мен?

— Сен къартнынъ янында...— дедим мен, оны эриштирип,— къарт огден кетеджек, сен арттан... аркъанъда ящик.

— Ящик ничюн?

— Къайдан билейим? Ящиклер чешит тюрлю олалар.

— Оны мытлакъа меним юкленмем шартмы? — деп джекирди Рашид. — Сен, экспедиция деп, Ираданен кезинтиге барып келеджексинъ. Манъа бойле кезинти керекмей.

— Силя? Силяны къайдан аладжакъмыз? — дедим мен, Рашидни ишитмеген олдым.

— Тюфекни мен тапайым,— деди меним достым,— ящик исе сенде олсун. Разысынъмы?

— Разым!

Гедже эппи вакъыт юкълаялмай яттым, козьлеримнинъ огюнде эп Ирада эди. Тек Ирада дегиль... хаялыма кимерде-кимерде Турсунов да келе берди. О вакъытта даа не Турсунов, не Ирада, не мен — бу экспедиция бизим ичюн не олып чыкъаджагъыны бильмей эдик.

Баш Дугюмде эки айдан бери басма газета чыкъмакъта. Биринджи сатыры «бетон»... сёзюнен башлай, сонъки сатырлары «бетон»... сёзюнен бителер. Бетон... бетон, бетон! Бетонджыларнынъ девири кельди.

Куньлернинъ биринде газетада Джураевнинъ макъалеси басылды. О шимди бетон лабораториясынынъ башлыгъы. Бу лабораториянынъ плотина къуруджылыгъы ичюн не къадар эмиети олгъаныны анълатып отурмайым. Сёз келими, бир къач бадье осал бетон чыкъарылса, плотинанынъ къан дамарлары бозулалар. Диварларнынъ кевдесини догъуртмакъ къыйын ола.

Джураев, догърусыны сёйлегенде, плотинанынъ шорбаджысы.

Онынъ эмирине бинаэн, заводнынъ иши токътатыла, Турсунов атып-тутып, ачувланып келе, бакъса — Джураев акълы.

Ильки куньлерде Джураевке чалышмакъ, акъикъатен, къыйын олды. Сонъундан Турсунов да, смена инженерлери де, десятниклер де, эписи алыштылар. Джураев бир шейни: башкъадан япынъ дедими, демек, башкъадан япмакъ керек! Эгер о, сёз келими, телефоннен бетон заводы невбетчисине, бетон юклю мотовозны кери къайтарам, дедими, Джураевке ялварувнынъ, онынънен дава этювнинъ файдасы ёкъ. Бетонны кери къабул этип, кейфиетли ясамакъ керек. Не къадар тез япылса, о къадар яхшы, чюнки Джураев ялынъыз фена мал чыкъарувны ясакъ этмек ве токътатмакъ дегиль, кереккенде озь хадимлерини де айдаштырмай къалмай. Базан лаборант къызлар ювурып келе, Джураевке саатларнен ялварып-ялкъарып туралар:

— Закир Гулямович, джанынъыздан айланайыкъ! Къабул этинъиз, къум пек гузель...— дейлер,— тек рецепт муджиби текаранчыкъ етишмей къалды. Не зарары бар? Бойле этменъиз, Закир Гулямович, не оласынъыз!

Джураев скемлеге отургъан сонъ лаборант къызларны да озюнинъ этрафына отуртып, меселени оларгъа сабырлы алда анълата. Плотина юз йыллар девамында чалышмасы козьде тутула... Хаберинъиз бармы? Не деселер-десинлер, бетон къатиен рецептке бинаэн ясалмакъ керек. Ойле япылмаса, плотина бу ерде юз йыллап турамайджакъ.

Бу, эльбетте, эпимизге малюм. Адети узре, Джураев бойле изаат берип башлагъанда, базыларынынъ джанлары сыкъыла: барсын, сизинъ айткъанынъыз олсун! — дей къоялар.

Джураевнинъ макъалеси басылгъан вакъытта плотинанынъ кевдеси энди юкъары баягъы котерильген эди. Къуруджыларнынъ ве проектчилернинъ огюнде — плотинанынъ диварларыны бир шейнен къапламакъ фикири догъды. Бетон кевденинъ асттаки къысымыны сувдан къорчаламакъ, оны маден яхуд таш къылыфнен ортмек керек. Керчек, диварны хусусий бетоннен де къапламакъ мумкюн... о вакъытта цементнинъ кыалынлыгъы учь метр олмагъа борджлы. Базы плотиналарнынъ кевделери ташнен де ортюле биле.

Амма мында, Чар-Чакъта, ойле япмакъ истемедилер. Сув юкъарыда тар богъаздан чыкъып, ашагъы чапкъылгъанда, огюнде не бар — не ёкъ, эписини, хусусан буюк ташларны, сюйреклеп алып кете. Проектте: «Чар-Чакъ озюнинъ астында, теренлигинде етмиш сантиметр къалынлыгъындаки ташларны юварлатып акъа» деп язылгъан. Демек, ташларнынъ къалынлыгъы бир метрге якьын. Сув ташкъыны вакъытында бу ташлар тек сувнынъ астындан дегиль, гидротехниклернинъ дегенлери киби, «асылы вазиетте» биле арекет этелер. Демек, олар токътамай-талмай плотинанынъ беденине урунып, оны эзгелеп тураджакълар. Онынъ ичюн, диварларны къави къылыфнен ортмек керек. Бойле таш бомбардуманына бетон чыдап оламай. Бир проект бар. Итальян гидротехниклернинъ консультациясы алтында тертип этильген. Плотинанынъ сув астындаки къысымыны чёюннен ортмекни теклиф эте. Амма чёюн ве челикнинъ эр бир килограммы хусусий девлет исабына алынгъан, чюнки чёюн етишмей.

Шай этип, плотина диварларынынъ ашагъы къысы­мыны ортюв иши токътап къалды. Джураев оны мер-мернен къапланылмасыны теклиф этти. Мермер оджагъы исе дагъда... Баш Дугюмден йигирми беш кило­метр узакъта. Бу къомшу къышлакъ дехкъанларына чокътан малюм. Озен боюнда яшагъан эалининъ бутюн несиллери шу вакъыткъа къадар онынъ ташындан эв къурып кельгенлер. Джураев карьерни корьгени ёкъ, амма онынъ акъкъында чокъ ишиткен.

Теклифи газетада басылгъан сонъ, эки суаль догъ­ды. Биринджиси — мермер плотинагъа насыл кетириледжек? Экинджиси — Джураев янълышмаймы, аджеба? Карьерде, акъикъатен, плотинагъа келишикли мермер тапыладжакъмы?

Турсунов Джураевнен берабер Торизогъа кетти. Онъа проектнинъ макъсадыны бильдирди ве карьерге, теджрибели инженернинъ реберлиги алтында, ко­миссия ёлланылып, мермернинъ кейфиети тешкерильмесине разылыкъ алды. Бундан сонъ Турсунов озюнинъ истегени киби арекет этюв имкянына наиль олды. Эвеля, комиссиягъа ребер Сигизмунд Генриховични таин этти.

Газетада Джураевнинъ теклифи акъкъында басыл­гъан макъале: «Инженер Джураевнинъ теклифи музакере этильди ве Чар-Чакъ къуруджылыгъынынъ башлыгъы Торизо тарафындан догъру танылды» — сёзлеринен бите эди.

Биз макъалени окъудыкъ, лякин онынъ манъа ве Рашидке мунасебети бардыр деп тюшюнмедик.

Танъ маалинде пенджеремиз къакъылды. Алель-аджеле турдыкъ, кийиндик, тышары чыкъаяткъанда, Рашиднинъ енъи стол устюндеки чайникке илишти, чайник юварланып цемент полгъа тюшти. Басит уянды, зар-зорнен козьлерини ачып, бизге бунарлы козьлерини тикледи:

— Не олды? — деп джекирди о. — Сиз... эджюз-меджюзлер! Юкъламагъа ятаджакъсынъызмы, ёкъмы?

— Селям, доктор! — деди онъа Рашид, къапунынъ сапындан чекеяткъаны алда,— сизге шенъ омюр кечирмек къысмет олсун!

Биз идаре бетке джёнедик. Ашхане янындан кечкенде бизни Менжевецкий токътатты, ичери кирип, сабалыкъ аш ашамамызны ве ёллукъ эрзакъ алмамызны эмир этти.

Залнынъ ичи зиндан къаранлыкъ эди. Рашид электрикни бурды, лампа янмады. Бозулгъан. Кухнянынъ пенджересинден тар ярыкъ ёлагъы чыкъып, залнынъ ортасына урмакъта... Столымызны ярыкъ ёлагъына чекип, отурдыкъ. Сабира хала бизге запеканка пиширген. Сонъ сыджакъ урюк къошафы берди. Биз итираз этмедик. Урюк, шукюрлер олсун... чокъ. Ашагъан сонъ эллеримзге дёртер къуту балыкъ консервасы, бирер къаталакъ колбаса ве бирер дане де чавдар отьмеги туттырды.

— Ёллукъ! — деди хала ве сол козюни азачыкъ къыса берип, манъа: — Ирада ичюн раатсызланам! — деп ташлады. — Ёл пек сарп. Дагъ башындаки кечитте къар терен, дейлер. Насыл кечерсинъиз, бильмейим. Ялварам, Джевдет, онынъ янындан айырылма!

Рашид, юзюне бакъкъанда, къафасы бу арада башкъа тюшюндженен толу киби корюнсе де, халанынъ айткъанларыны ишитти.

— Ялварып отурмакъ не керек? — деди о халагъа,— шай да япышып къалыр...

Къапунынъ янында Сигизмунд Генрихович корюнди. Рашид, хатрине не тюшти, бильмейим, ювурып чыкъып кетти.

— Бир дакъикъачыкъ! — деди о, инженернинъ янындан кечеяткъанда,— мен шимдичик!..

— Азырсынъызмы? — деп сорады менден Менжевецкий.

— Чокътан!..— дедим мен. Сонъ эсиме ящик тюш­ти,— тюневин сиз...— деп башлагъан эдим, инженер меним сёзюмни больди.

— Ящик олмайджакъ!

— Ничюн?

— Хаберим ёкъ.

— Барынъыз... инженер Шадманованы тапып келинъиз! — Ве къатый давушнен иляве этти. — Оны да ярым кунь беклеп отурмайыкъ!

Тенеке къалай ичиндеки урюклерни пармакъларымнен тез-тез чыкъарып, къапкъан сонъ, ашханеден чыкътым. «Э! — дедим мен озь-озюме,— къарткъа бугунь не олды? Ничюн бойле тутарлы?» Лякин зеиним бу фикирден деръал къуртулып, Ирадагъа кечти. «Къарт акълы... къайда о? Ирада?» деп тюшюндим мен. Аркъамда кимнинъдир сыкъ-сыкъ нефес алгъаныны сезип, чевирильдим. Джураев...

— Даа мындасынъызмы?

— Рашидни беклеймиз,— дедим мен,— къайдадыр кетти... корюнмей.

— Келеята! — деди Джураев, социалист шеэрчикнинъ четинде чонкъайып тургъан бирден-бир эски къулюбе бетке ишарет этти.

Рашид, элинде тюфек, талагъы къатып, бизге таба ювурмакъта эди. Иш джиддий экен... шимди фаркъына бардым.

Къапу огюнде Менжевецкий пейда олды.

— Шадманова къайда? — деп сорады текрар,— кельмедими?

— Рашид келеята! — деди Джураев. Сонъ иляве этти. — Сиз, Сигизмунд Генрихович, йигитлер ичюн раатсызланманъыз!

— Я, вакъыт? — о, сол енъини юкъары чекип, Джураевке саатини косьтерди. — Ёл къарлы... Акъшамгъадже барып еталмамыз. Тез ол! Тез! — деп къычырды Рашидке.

Мен Рашид иле ашханеге кирдим. Эрзагъымызны рюкзакларымызгъа тыкъыштырдыкъ.

— Кеттик! — деди Менжевецкий,— Шадманова..? Даа беклейджекмизми?

Оны беклемек керекмей экен. Устюнде памукълы камзол, аякъларында потиклери, аркъасында рюкзагы (меркезий складдан эпимизге бир ренкте, бир ольчюде рюкзак бердилер), эвининъ къапусы огюнде бизни беклемекте эди.

— Бунъа бакъ...— деди Рашид, къарт инженерге ишарет этип,— керчектен де экспедициягъа кетеята. Ящик? Ящик къайда?

— Ящик олмайджакъ! — Менжевецкийнинъ сёзлерини текрарладым.

— Ойле олса, ма! Тут! — тюфекни элиме туттыр­ды. — Ираданы мудафаа этерсинъ!

— Яваш ол! — дедим онъа,— мен Ираданы тюфексиз де мудафаа эте билирим.

— Къайда кетесинъиз, Джевдет? — бу, Ираданынъ сеси эди,— авгъамы?

— Ёкъ, сизинъ янынъызда булунаджакъмыз...— дедим мен. Ничюн бойле дегенимни анъладымы — анъламадымы? Бильмейим.

— Риджа этем! Тездже...— Сигизмунд Генрихович бизни ашыкътыра берди. Ашыкътырыр экен, мыйыкъларыны сыйпады... олар устюнден ерге буз парчалары тюштилер. Бир къач кесеги юнлерге илишип къалдылар.

Менжевецкий огге чыкъты, элиндеки узун таягъына таяна берип, сокъакъ бою дедиль адымларнен къырнынъ тёпесине догъру джёнеди. Ирада онынъ артына тюшти. Мен ве Рашид къуйрукъта кеттик. Джураев бизни озгъарып, аркъамыздан кельди.

Сабанынъ кок думаны ичинде сускъан шеэрчикнинъ дамлары устюнден юкселип тургъан сув чекиджи къулленинъ янында Джураев токътады.

— Тез къайтып келинъиз! — деди бизге.

— Къысмет олса...— деди Менжевецкий, юрюшини девам этти,— дагъларда ботен вакъыт гъаип этювде не мана? — Бу сёзлерден сонъ, о токъталды, Джураевке айланды: — Меселени меним айткъаным киби аль этермиз! Ойле дегильми?

Джураев озюнинъ разы экенлигини корьсетип, башыны саллады.

— Тюфекни къайдан таптынъ? — деп сорадым мен Рашидден. — Дызман шей...

— Ярамайыны эльге тутмаймыз,— кибирли джевап берди о,— къартнынъ ашыкъкъанына бакъ! Зевкълы адам! Ничюн кетемиз? Сорап анъладынъмы?

— Ёкъ.

Адымларны сыкълаштырдыкъ. Къырнынъ тёпеси­не чыкъкъан сонъ Менжевецкий токътады, элиндеки таягъыны къаргъа саплады.

— Чыплакъ къаяны коресинъизми? — деди биз­ге,— ёлумыз ондан кечеджек. Бизге энди ашагъы, Чар-Чакъ ялысына тюшмек керек. Бу ерлер, Ирина Шадмановна, сизге таныш олсалар керек!

— Теэссюф... таныш дегиллер! — деп джевап бер­ди Ирада. — Хазар-Кендден юкъары кечмедим.

— Ойлеми? Мен, билесинъизми, къач йыллар эвельси бу ерлерде ильмий-тедкъикъат ишлеринен мешгъуль олгъан эдим,— деди къарт инженер,— мында эр бир чалы манъа таныш.

— Не ерде окъудынъыз, Сигизмунд Генрихович?

— Москвада... Амелиятны Сибирьде кечтим. Озюм Краковда догъдым. Озьбекистанда он эки сене яшадым. Озьбек тилини огрендим. Сонъ Донбасскъа кеттим,

— Ойлеми? Эвель Озьбекистанда яшагъанынъызны бильмей эдим,— деди Ирада, хош кулюмсиреп. — Эльбетте, бир халкъ арасында яшар экенсинъ, онынъ ти­лини бильмек яхшы. Мен ойле беллейим... лякин джёнемеге вакъыт дегильми?

— Эбет, бизге ашыкъмакъ керек...

Байырдан ашагъы тюшкен сонъ таш ёл корюнди. О да Чар-Чакъ киби, къырлар ве къаялар арасында бургъаланып кетмекте эди. Къырларнынъ тёпелери къар иле ортюли. Бузлу ёл боюнда араба копчеклери эки терен из ачкъанлар. Бу излер бою юрейик дедик, аякъларымыз сыгъмадылар. Орталап кеттик.

Ёл де тик байыргъа тырмашты, де энъиштен энди. Менжевецкий юре берди. О, фикрен, насылдыр, джиддий меселелер аль этмекте. Ирада онынъ артындан адымлай. Индемей.

— Афу этинъиз,— Рашид Ирада иле ян-янаша кельгенде сорады,— биз къайда кетемиз? Вахид Саматович бу сеферге — экспедиция деди, лякин арбий экс­педиция... олмаса керек? Ойле дегильми?

— Не? Къайда кетеяткъанымызны бильмейсинъизми?

— Ёкъ.

Иш анълашылды. Рашид башкъа шей сорамады. Юре бердик. Юрген сайын лакъырды азалды, ниает, текмиль битти. Менжевецкийнинъ артындан къалмай, ёргъунлыкъ алямети корьсетмей келеяткъан Ираданынъ яваш-яваш арткъа къала башлагъаны сезильди. Сыкъ-сыкъ токътады, де камзолынынъ якъасыны дёгмеледи, де потиклерини чыкъарды, чораплары ичинде бир шейлер къыдырды, тапалмай, текрар аягъына кийди. Анълашылды... къыз ёрулды.

— Токътайыкъ... бираз раатланынъыз! — дедим мен Ирадагъа.

— Ёкъ,— деди о, къатый суретте. — Керекмей! Камзолны кийгениме пешман этем. Дёгмелейим — сыджакъ ола, чезем — сувукъ.

— Ойле олса, рюкзагынъызны манъа беринъиз!

— Сагъ олунъыз! — кене итираз этти,— Рюкзак манъа кедер этмей.

Аркъадан Рашиднинъ аким сеси ишитильди.

— Рюкзакны Джевдетке беринъиз! — деди Рашид,— бизге реберлик тарафындан юксек укъукълар берильди... ёлда экенде экинъиз де бизге табий олмагъа борджылысынъыз. Ондан да башкъа аркъанъызда юк олмаса, юрмеси енгиль олур. Джевдет исе...— о, гизлиден, манъа козь къыпты. — Сизинъ юкюнъизни бираз ташысын... савап къазаныр. — Ираданынъ огюне чыкъты, ёлуны кестирди, къызнынъ омузларындаки къайышларны чезе башлады. — Э! Мында, къардаш, беш пуд шей бар. Ма, Джевдет! Авджылыгъынъ етти.

Демек, бойле... бу ерге къадар тюфекни котерип кельдим, энди экинджи рюкзакны да сыкъынаджагъым. Бизим дост дакъикъада бир къурназлыкъ тюшюнип чыкъармакъта.

Сигизмунд Генрихович лакъырдымызны ишитти, амма токътамады, юрюв ритмини бозмакъ истемеди. Оны бу озен бою юкъары, юксек къаялар арасындаки тар кечитлерге догъру тариф этильмез къуввет чекип алып кетмекте эди.

Вадининъ устюне къаранлыкъ чёкеяткъанда кучюк къышлакъкъа кельдик. Къадынлар юксек къая астындаки чокъракътан савутларына арынчыкъ, буллюр сув толдырмакъта эдилер. Оларнен селямлаштыкъ. Рашид чайхане не ерде экенини сорады.

— Юре беринъиз! — деди Менжевецкий,— мен билем.

Тар аралыкътан кечип, кучюк мейдангъа чыкътыкъ. Чайханенинъ огюнде ачыкъ, къырмызы кокрекли киши оджакъ ичинден самсалар чыкъараята эди. Бизни корип, самсаларны унутты, айрет ве севинч иле кулюмсиреди.

Биз де ойле... айрет ве севинч ичинде токъталдыкъ.

— Ишлер яхшымы, Къадыр? — деп сорады ондан Менжевецкий озьбекче.

Чайханеджининъ юзюндеки бурюшиклер язылдылар. Бир талайдан кене кулюмсиреди. Бетиндеки терининъ къатмерлери текрар джыйылдылар. Чайханеджи къолларыны эки якъкъа ачып, Сигизмунд Генриховичке догъру ювурды. Къучакълаштылар. Ал-ах-вал сорагъан, бала-чагъанынъ селяметлиги билинген сонъ эки берадернинъ эслерине биз де тюштик. Къа­дыр ака бизимнен къошнуд корюшти, ичери кирип отурмамызны риджа этти.

— Апакъай насыл? — деп сорады ондан Менжевец­кий.

— Гузель. Сизинъ кельгенинъизни ишитсе, пек севинир! Юкъары къышлакъкъа, бабасына кетти.

Менжевецкий кулюмсиреди.

— Къарт насыл?

— Яхшы. Сизни чокъ сорай.

— О кунден бери... акъылынъыздамы? Корюшкенимиз ёкъ!

— Эбет, эбет, о куньден бери...

— Сизде олмагъаным да эппи вакъыт... докъуз йыл.

— Сиз кечен сефер келип кеткен сонъ, апакъайнынъ бабасы бизге кельди. Кельгенинъизни ишиткен. Джаны пек агъырды. «Бизге кельмеди... демек, бийсинмеди!» деп кедерленди.

— Ойле дедими? — Менжевецкий керчектен тааджипленди.

— Эбет, ойле деди. Амма энди сизге джаны агъырмай.

...Докъуз сене эвельси Менжевецкий Чар-Чакъ боюнда кечирильген ильмий-тедкъикъат ишлерине иштирак эткен эди. Ишлер биткен сонъ о вакъытта даа сагълам ве яшча Сигизмунд Генрихович бир къач вакъытларда къырларда доланмакъ истеди. Кузь маали эди, апансыздан ягъмур ягъды, бир къач саат ичинде ёлнынъ сарп ерлеринде сель копюрлерни алып кетти, ёлнынъ кимер къысымлары учурымдан ашагъы тайып, озенге тюштилер. Ёллар тюзетильгенге къадар бир къач куньлер беклемек керек олды.

Къышлакъ кучюк, эалиси мусафирпервер. Рус инженерининъ озьбекче лакъырды этюви кишилерни меракъландырды. Менжевецкий кельгенининъ эртеси куню, джан сыкъынтысындан, къонакъбайгъа одун кесмеге ярдым этеджек олды. Бургъучлы къарагъач пытакъларыны кесмек къолай дегиль. Менжевецкий оларны буюк усталыкъ ве джанбазлыкънен догърап ташлады. Бу, дехкъанларны тааджиплендирди. Не демек олсун... къышлакъта, эльбетте, Менжевецкийнен озь кучюни ольчештирип бакъмагъа авесли кишилер чокъ. Ондан такъатлылар да аз дегиль, амма Менжевецкийде такъаттан гъайры, куреш ве бокс усуллары да барлыгъы анълашылды. Инженер къышлакъ кишилеринен курешкенде, эльбетте, бу усуллардан файдаланаджакъ. Къышлакъ ичинде, Менжевецкий пельван экен деген лакъырды даркъады. Дехкъанларнынъ эксериси, шубэсиз, инженернинъ кучюни арттырылгъан алда тасавур этти. О ери ойле! Лякин Сигизмунд Генрихович, эр алда, зайыф адамлардан дегиль эди. Къыскъасы, эалиде Менжевецкий хусусында гъайры-табий фикир догъды ве чокъ вакъытлар яшады. Сонъ — ундан бу фикир апансыздан экиге болюнди. Эсли-башлы дехкъанларда инженер хусусында фена фикир асыл олды, яшлар исе онынъ тарафында къалдылар.

...Бир кунь Сигизмунд Генрихович юкъары къышлакъкъа кеткен. Асылында мында эки къышлакъ де­гиль, бир къышлакъ бар. Юкъары къышлакъ деп, къышлакънынъ къыр устюндеки мааллесине айтыла. Юкъары мааллеге ялыдаки тар сокъакънен чыкъыла. Сокъакънынъ астында, ашагъыда Чар-Чакъ къутурып акъмакъта.

Инженер бу манзараны сейир этип, хошнуд алда яваш-яваш кете экен, огде кийик давушлар ишитильген. Бир къач адым илери юрген... антери парча-кесек, башы яралы яш къызнынъ ювурып келеяткъаныны ве артындан бир сюрю адам удюр-къыямет чапаракъ, бед-бахт къызны ташнен котеклемекте экенини корьген.

Менжевецкий сокъакънынъ четине чекильген, къыз кечип кеткен. Бираздан сонъ, инженернинъ акъылына: бу адамларны токътатмакъ керек, деген фикир кельген. Токътатмакъ исе пек къыйын дегиль экен. Эгилип ерден буюк таш алгъан, тёпеге котерген, чокъ тюшюнип турмай, огге, сокъакъ бою ашагъы юварлатып йиберген, сонъ эгилип ерден дигерини алгъан. Ашагъыдаки адамлар абдырап, токътагъанлар. Менжевецкийге телюкели алда эллерини саллагъанлар. Ин­женер тёпеге котерген ташыны быракъмай, бакъып тургъан.

— Якъын кельменъиз,— деген о ашагъыдаки адамларгъа,— ким де еринден къыбырдаса, емин этип айтам, башыны эзерим!

Адамлар кийик сеслер чыкъаргъан, сёгюнген ве — «кельмешек, деф ол, джоюл!» деп къычыргъанлар. Инженер джевап бермеген. Сеслер яваш-яваш зайыфлагъан, хайли вакъыт кечкен сонъ эки якъ бир-биринен лакъырдыгъа тутунгъанлар.

Албу исе къыз, къарт чайханеджининъ огълуна къоджагъа чыкъмакъ истеген. Бабасы разы олмагъан. Къыз догъмуш эвини терк эткен. Онынъ джинаети — ялынъыз бабасынынъ сёзюни тутмагъанында дегиль, бабасы азырлагъан киевни масхара эткенинде экен. Бу да бир шей дегиль. Къызнынъ бабасынен чайханеджи бир-бирлеринен къавгъалы... даа догърусы, баба-деделерининъ душманлыгъыны кутьмекте экенлер.

Севги деген шей, не ерде, кимде олса-олсун, даима бир-бирине бенъзегенинден, Сигизмунд Генрихович бу вакъиа биткен сонъ адамларгъа Ромео ве Джульеттанынъ аджыныкълы ниаетини икяе эткен. «...ойле ола о: йигит иле къыз эляк ола, лякин юреклерининъ дегенини япалар» — деп битирген.

Менжевецкий бу тарихны оларгъа чокъ вакъыт анълатып тургъан. Мен шимди къызны къорчаламасам, сонъундан адамлар манъа лянет окъурлар деген, чюнки эр эркек киши къадынны къорчаламагъа борджлы, къуветли киши — зайыф кишини мудафаа этмек керек. Къадын исе эркектен зайыф. Кишилер разы олмагъан, дава эткенлер. Къызнынъ бабасы инженернинъ устюне атылгъан. Менжевецкий къоркъкъан, элиндеки ташны атмакъ ичюн тёпеге котерген, чюнки лакъырды аля битмеген ве акълаш олмагъан экен.

Къамачав учь саат девам эткен. Менжевецкий келиннинъ бабасыны учь саат аяртып тургъан, къандыралмагъан. Бу, Къадыр озь севгилисини атнынъ аркъасына къойып, район меркезине алып кетмеси ичюн етерлик вакъыт олгъан. Къызнынъ артындан кимсе къувып кетмеген, чюнки баба, акъибети, Менжевецкийнинъ шартларыны къабул эткен.

Къышлакъ кишилерининъ фикири, бойле этип, эки­ге болюнген. Бир къысымы Менжевецкий яхшы япты деген, дигер къысымы оны къабаатлап чыкъкъан. Сонъ вакъыт адамларны узлаштыргъан. Гурьдели той... чалгъы-чагъана, чокъ сенелер девам эткен душманлыкъны битирген.

— Къартнынъ ачувы кечип кеткен олса яхшы,— деди Менжевецкий,— чюнки озю яхшы киши. Сагълыгъы насыл?

— Шукюр аллагъа,— деп джевап берди Къадыр ака,— бир шейге шикяет этме. Ёлунъыз къайсы тарафкъа?

— Акъын-Сайгъа! — деди инженер. — Анда азачыкъ ишимиз бар.

— Бойле, кеч маальдеми?

— Сабадан бери келемиз. Ёл пек осал. Ашыкътым... Тез-тез сизни корьмек истедим.

Сигизмунд Генриховичнинъ ел бою бизге: тез-тез! — деп зыкъарлай бергенининъ себеби бу экен. Бильмедик.

— Киринъиз! Раатланынъыз! — деди Къадыр ака, элинен чайхане бетке ишарет этип,— узакъ ёл юрип кельдинъиз...

Чайханенинъ ичи джыллы, пахта ягъы ве куюк согъан къокъуй. Самовар тургъан долапнынъ янында Къадыр аканынъ янъчыкъ печтен чыкъаргъан самсалары тютеп туралар. Эски кийиз тёшевли тахтанынъ тёрюнде бир къач адам чай ичип, пите ашамакъталар. Къарт кишилернинъ башларында чалмалар бар. Учь киши такъиелери устюнден къулакъларына явлыкъ багълагъанлар. Къалгъанларнынъ башларында къазакъ тельпеклери. Самсалар оларнынъ сымарышы экен. Бизни де сыйладылар.

Аркъаларымыздаки юклеримизни тахта устюне быракътыкъ, пальтоларымызны чыкъардыкъ. Къадыр ака бизге кок чай берди. Бойле чайны чокътан ичмеген эдик. Лякин чокътан бери де бойле этип ёрулмагъан эдик. Ирада оджакъкъа якъын отурды. О, ёлда келеяткъанда эм ушюди, эм къызды. Шимди бедени йиберильмекте эди. Пиалагъа сыджакъ чай къойып, онъа бердим.

— Э! Алидженап рыцарь севгили ханымынынъ джаныны къуртараята! — Сигизмунд Генрихович клас­сик эдебияттан туттырды. Мен къулакъ асмадым, чюн­ки бугунь ёл боюнда онынъ бу ибарелерини ишитип, бездим. Ломоносовны, Державинни... Шекспирни окъугъан экен. Биз не? Окъумадыкъмы? — Лякин пиаланы береяткъан вакъытта, тизинъизни буклемек керек эдинъиз! — деди о, сёзюне къайтып,— къаиде ойле!

— Бунда не феналыкъ бар? — деди Рашид.

— Бильакс, пек гузель адет: къыз ичюн де, йигит ичюн де... Бизим ичюн де!

Сигизмунд Генрихович озь рюкзагыны чезди, кол­баса ве отьмек чыкъарып килимнинъ устюндеки тавагъа къойды. Мен ве Рашид де чездик. Узакътан бизим къурунтымызгъа бакъып тургъан Ирада янымызгъа келип отурды, сумкасы ичинден устю къапаныкъ бакъыр чанакъ чыкъарып, огюмизге къойды. Чанакъны ачтыкъ. Ичинде семиз эттен балабан котлетлер... къой пенири, учь кошели самсалар бар эди.

— Риджа этем,— деди Ирада,— буюрынъыз!

Рашид, ишке насыл киришеджегини бильмей, манъа бакъты. Мен онъа ишмар эттим: «башла, сыкъылма!» деген манада. О эки пармагъынен узун, къалын котлетни илиштирип алды. Буларны, шубэсиз, Сабира хала Ираданынъ эвинде бутюн гедже къызартып чыкъкъандыр!

Чайхане ичинде янашамызда отургъан кишилерни зияфетке давет эттик. Менжевецкий бунъа: «къырал Артурнынъ рыцарджа зияфети» адыны берди. Къартлар ве Къадыр аканынъ озю ред этмеди, ашадылар. Бойле зияфетлер сыкъча олса... деди къартлардан бири. Бу адам, о вакъыт... Сигизмунд Генрихович къыр тёпесинден ашагъы таш юварлаткъанда, кишилер огюне чыкъып, инженерге уджюмни токътаткъан экен. Къарт инженер ве дехкъанлар кулюштилер.

— Гъарип Джевдет,— деди Ирада, козюнинъ къыйыгъындан манъа бакъып,— бутюн ёл бою башкъасынынъ юкюни котерип кельди, ичинде не барлыгъындан хабери олмады. Буюрынъыз, Джевдет!

Биз чокъ лакъырды этип ве ашап отурдыкъ. Си­гизмунд Генрихович, ниает, бизге экспедициянынъ макъсадыны анълатты. Янашамыздаки къартлар исе мермер оджагъы хусусында меракълы шейлер сёйледилер. Бир вакъиа Сигизмунд Генриховични пек меракъландырды.

Къышлакънынъ юкъарысында къадим вакъытлардан бери плотина тура. Оны баба ве деделер сельнен куреш ичюн къургъанлар. Ташны шу мермер оджагъындан кетиргенлер. Плотина узакъ йыллар девамында таш ве сель ташкъыны тазикъы алтында булунса да, бу маальгедже бозулгъаны ёкъ. Ташларнынъ устюнде о, таъзикътан излер биле къалмагъан, амма къаяларнынъ тёпесинден онынъ узерине чокъ селлер акъкъанлар. Менжевецкий бу сёзлерге япышты. Олардан ильмий хуляса япты. Плотина ве мермер хусусында кеч маальге къадар лакъырды этип отурдыкъ.

Гедженинъ бир вакъытында Къадыр ака бизге буюк ёргъанлар ве ястыкълар кетирди. Мен ве Рашид — экимиз дженнет ятагъы булдыкъ. Къадыр ака Ирадагъа озюнинъ кучюк сыджакъ одасыны берди. Менжевецкийни эвине алып кетти. Лакъырды этип тоймагъанлар.

Чайханеде учь киши къалдыкъ. Ирада чокъ вакъыт бизимнен берабер отурып, лакъырды этти. Гедже­нинъ бир вакъытында Рашиднинъ кирпиклери бир-бирлерине япыша ве озю эсней башлады. Ирада турды, бизге хайырлы гедже истеп, озь одасына кирди. Къапусыны къапатты дегенде, биз ёргъан астына сокъулдыкъ — деръал юкълап къалгъанмыз.

Алты сене кечкен сонъ мен джебэде бир шейге пек тааджиплендим. Къышта Луга шеэрине уджюмге кеткенде эпимиз сарымсакъ киби тендирист эдик, амма атака биткен сонъ бутюн ротамызнен ерге, къар устюне йыкъылып, юкълап къалдыкъ. Бир кере дегиль, бойле ал дженкте чокъ ола эди.

Саба Къадыр акагъа тешеккюр айттыкъ, сагьлыкълашып, ёлгъа чыкътыкъ.

Эвеля, кельген ёлумызнен бир аз арткъа къайттыкъ, сонъ къая-ташлар устюнде къурулгъан копюрден кечип, къарнен ортюли алчакъ тереклер арасындан тик къыргъа тырмаша башладыкъ. Къарнынъ устю бузлы. Кетеяткъанда тешиле, аякъларымыз теренге кирип кете, зорнен чекип чыкъара, текрар джёнеймиз. Бизге пек къыйын дегиль, Ирада ичюн къолайсыз. Потиклерининъ къонучлары кенъ, къар ичине кирген сонъ аякъларыны юкъары котергенде, потиклери къарнынъ астында илишип къала, эгилип оларны чекип чыкъармакъ керек ола. Бойле олып чыкъаджагъыны ким бильген? О кет-кете такъаттан тюшти, сонъ ерге отурды, потиклерини асттан йипнен багъламакъ истеди, бундан бир шей чыкъмады. Кене кеттик. Къыз де къар астына тюше, де чыкъа... оны чекип чыкъарамыз. Рашиднен экимизнинъ вазиетимиз де пек севинчли дегиль. Рашиднинъ аякъларында резина чызмалар... къаргъа батмай, лякин эр адымда тайып йыкъыла. Аякъ устюнде туралмай. Меним аягъымда арбий чызмалар. Тюблерине нал мыхлы. Къар усттанде туралмайым, адым сайын къар тешиле, сапланып къалам. Тизден къар ичинде юрем. Кимерде къарнынъ устюне чыкъам... чыкътым дегенде кене къар астына тюшип кетем. Сигизмунд Генрихович лыжа потиклери кийген. Озюни сыкъмай, юре бере.

Бизни бу вазиетте корьген сонъ чокъ ашыкътырмады. Тездже юрмек керек. Озюмиз де анълаймыз. Я Ирада? Оны эки якътан туттыкъ. Учюмиз берабер бир къач адым аткъан эдик, сюрюндик, башлы-аякълы ашагъы юварланып кеттик. Мен чукъур ичине тыгъырып кетеяткъанда, юкъарыда Ираданынъ кийик сесини ишиттим. Чалыгъа япышып, озюмни токътаттым. Сонъ чызмамнынъ окчесинен урып, къар устюнде аягъымны илиштирмеге юва ясадым. Аякъкъа турдым. Бакъсам — Сигизмунд Генрихович аджеле-аджеле ашагъы тайып тюшеята. Менден алты-еди метр узакъта къар иле орьтюли Ирада ятмакъта; Рашид эки элинен онынъ къолтукълары астындан тутты, котерип аякъкъа турсатаджакъ олды. Козюме Ираданынъ юзю корюнип алды, сонъ кене къар астында гизленди. Манълайындан къан акъмакъта эди.

32
Ираданы къучагъыма алдым. Череси ап-акъ, козьлери аралыкъ, лякин арекетсиз-джансызлар. Ёкъ, джансыз дегиллер... Иште, липильдеди, ачылдылар — сонъки дефа оларакъ манъа бакътылар. Дудакълары: «эльвида, къыйметли Джевдетим! — деп фысылдадылар. — Мен сенинъ олмакъ истедим... олалмадым!» Битти! Энди бу дюньянен сагълыкълашты. Меним элимдеки энди Ирада дегиль, сессиз-солукъсыз, сувукъ джесед. Онынъ сагъ олмасы ичюн озь омюримни телеф этер эдим. Амма энди файдасы ёкъ. Ирадасыз яшамакъ меним ичюн манасыз шей. Шимди бильдим.

— Эй, чабик ол! Къыбырда!

Рашиднинъ давушы меним анъымда асыл олгъан бу фаджиалы хаялны бозды.

Къарт куртюклери устюне акъырын-акъырын басып, юкъары чаптым.

— Ирада! Сизге не олды?

— Сизге олгъан шей..! — деп джевап берди о, сонъ элинен тизине япышты.

— Къан...— дедим мен,— яраландынъызмы?

— Не еримде? — о тааджипленди. Къолунен юзюни сыйпап алды, пармакъларыны козьлерине якъын кетирип бакъты, къан корьген сонъ юзюни четке чевирди. — Къан?

— Неден яраландынъыз?

— Тюфегинънинъ демири токъунды...— деди Рашид.

— Сен буны насыл коре къалдынъ?

— Козьлеримнен...

— Риджа этем, Рашид, бу хусуста лакъырды этменъиз!

— Демек, буны мен...

— Ялварам сизге, Джевдет! Сусынъыз! Унутынъыз буны!

— Унутынъыз? Къанны унутмакъмы?..

— Сумкамны ачынъыз! Ичинде беяз явлукъ оладжакъ...

Мен къарнен онынъ юзюни сюрттим. Къолумдаки къар къип-къырмызы олды. Сонъ сумканы ачтым. Ира­да онынъ ичинден беяз явлукъ алды.

— Бу иштен къайсынъыз анълайсынъыз? Багъланъыз...— Ираданынъ агъызындан бу сёзлер ялваргъан киби чыкътылар,— манъа устюмдеки урба кедер эте.

Элимни узаткъан эдим, Сигизмунд Генрихович явлыкъны чекип алды, яраны багълай башлады. Мен корьдим,— яра — хавфлы дегиль эди.

Ираданы эки якътан къолтукълап алдыкъ. Бир адым аттыкъ... къыз фигъан къопарды. Эсини джоя-язды. Токътадыкъ.

— Ирада! Сизге не олды?

О текрар элинен тизини тутты. Биз кочьмеге онъайтлангъанда кене кийик сеснен къычырды.

— Быракъынъыз! Мен юралмайым! — деди о,— аягъыма бир шей олды.

— Пертильдими ёкъса? — деп сорады Менжевецкий. — Потиклеринъни чыкъарып бакъмакъ керек.

Ираданы къар устюне отурттыкъ. Рашид яваштан потигини тутты, озюне чекмек истеди... Ирада ойле кескин, аджизане сес чыкъарды ки, дерелер ве къаялар онынъ садасыны акс эттилер.

Къызнынъ бу вазиети бизден зияде Сигизмунд Генриховични кедерлендиргени сезильди.

— Билесинъизми не, балалар? — деди о, бираз вакъыт тюшюнип тургъан сонъ. — Кеч олаята. Иш бойле кетсе, биз эпимиз бу сагъыр делик ичинде къалырмыз. Къалсакъ, сабагъа къадар эпимиз бузлармыз. Ирина Шадмановнаны Къадыргъа алып кетейик!

— Ёкъ! — деди Ирада, къатиетле,— акъылынъызгъа биле кетирменъиз!

— Ойле олса, не япмалы?

— Мен бу ерде къалып турайым. Сиз бар да — келинъиз.

— Бу мумкюн дегиль...— Менжевецкий итираз этти,— куньлер шимди къыскъа. Сизни къышлакъкъа алып кетейик. Раатланынъыз. Къайткъанда корюширмиз.

— Учь адам мени котерип юреджекми? — о, эеджангъа кельди,— Бу къадар ёл юрген, бу къадар юксекликке чыкъкъан сонъмы? Рашид! Меним элимден тутынъыз!

Экимиз кене къолтукътарына кирдик. Ирада эки адым даа атты, чыдаялмай, кене къычырды.

— Сигизмунд Генрихович,— дедим мен,— карьерге ёл узакъмы?

— Бу ничюн керек олды? — инженер элесленди. — Энди аз къалды. Чатлакъ къаяны коресинъми? — О, къальа шекилинде юкселип тургъан чыплакъ сырымны косьтерди. Арамыздаки месафе бир километрден чокъ дегиль эди.

— Тёпесине чыкъсакъ олды.

— Мадамки ойле, сиз Рашиднен экинъиз карьерге кетинъиз! Мен Ираданынъ янында къалайым.

— Ёкъ! — Ирада инатланды,— мени эллеринъиз устюнде алып кетмек истесенъиз ашагъы дегиль, юкъары алып кетинъиз! Котерип дегиль, къолтугъымдан тутсанъыз, етер!

— Токътанъыз,— деди инженер. Хатрине бир шей кельди, гъалиба,— эки юз къадар адым даа юкъары юрсек, къар битеджек. Ира айткъаны киби, юкъары арекет этип бакъайыкъ!

Чокъ музакере этип турмагъа вакъыт ёкъ эди. Ра­шиднен экимиз Ираданы къапкъач этип алдыкъ, бир-бирине битишик эллеримиз устюне отуртып, юкъары джылыша башладыкъ. Рашид къар астына кеткенде, мен къарнынъ устюнде къалам, мен батсам, Ираданы о, къави тута. Менжевецкий бизни арттан таягъынынъ уджунен уйтеп келе... эвельки киби, огден юрмей. Кимерде дёрдимиз бирден къаргъа комюлип кеткен вакъытларымыз да ола. Ойле вакъытта Ирада аягъынынъ агърысыны енъмек ичюн дудакъларыны тишлей. Мен сезем.

Шай этип, йыкъыла-тура, къаянынъ астына кельдик. Андан юкъары къарсыз, кенъ сокъакъ бою Ира­даны алып кетмек енгиль олды. Сокъакъ да дегиль, гъалиба, ёл. Чана излери корюнип туралар... Анълашыла, кимлердир, мермер ташыгъанлар.

Мында, денъиз севиесинден эки бинъ метр юксеклигиндеки кениш къулледе, чалылар арасында кок таш диварлар козьге чарпмакъталар. Гуя бир вакъытта ер ярылгъан, ичинден шинген атеш чыкъкъан, сонъ четке яйылып, бузлап таш алында къатып къалгъан. Къая­нынъ чевре-чети янар дагъ къунисини анъдырмакъта.

Мында, бизден эвель кишилер булунгъанлар. Булунгъанлар дегиль, яшагъанлар биле. Буюк бир оданы анъдыргъан къоба ичинде одун ве комюр къалымтылары яталар. Бир четте тобан тёшельген, устюнде ки­ши яткъан. Буларны ким къалдырып кеткен? Ирада тобан устюнде янтайды, биз атеш якътыкъ.

— Иптидаий омюр...— деди Ирада, шакъылдап кульди. — Ким умют этер эди?!

Биз онынъ янына чёктик. Сустыкъ. Чюнки иптидаий муит — иптидаий адетлерни талап этти. Менже­вецкий буны сезди.

— Бу дакъикъадан итибарен сиз рахибе олдынъыз! — деди Ирадагъа,— атешни муафаза этеджексинъиз. Биз исе бунынъ ичюн сизге къурбан кетеджекмиз...— Менжевецкий рюкзагыны ачты, ичинден ашайт чыкъара башлады. — Эвеля сизинъ котлетлеринъизни къурбан этеджекмиз, сонъра къыйметли ташларны...

Биз, рухтан тюшювни бильмеген бу кескин фикирли, шенъ адамгъа урьмет этип алыштыкъ. Емектен сонъ о Ираданынъ ярасы иле мешгъуль олды, тизи шишип чыкъкъан.

— Пек гузель! — Сигизмунд Генриховичнинъ давушы доктор сесине бенъзеди. — Башымны кестирем... бу сыныкъ дегиль. Адий пертилюв. — Ираданынъ череси, кергинликтен, ап-акъ олды, дудакъларыны эп тишлемекте эди,— хаста, къасевет этменъиз! Эписи кечип-кетер,— инженер шакъалаша берди ниает, тешкерювининъ ахырында: — къатты шейнен багълап, тынч ятмакъ керек,— деди.

Биз одундан узун ве къалын ярчыкълар ясадыкъ. Ираданынъ юн чорабы устюнден аягъынынъ этрафына тизип, юзбезнен сыкъып багъладыкъ... юзбез Сигиз­мунд Генриховичнинъ тюпсиз рюкзагында тапылды.

Сонъ онынъ ичинден чёкюч, буюльтидже джам ве экши толу кучюк флаконлар чыкътылар. Бундан сонъ кок ташларгъа догърулдыкъ.

Бундан адамлар бизден эвель аз эмек сарф этмегенлер. Къалын таш табакъаларыны кесип, ерге авдаргъан, буюк кесеклер къопарып алгъанлар.

Сигизмунд Генрихович элинде чёкючи, таштан-ташкъа авушты, бир кесекни дигер кесекнен къияс этти, анда бир кесек, мында дигер кесек парлап бермемизни буюрды, эр бирини буюльтиджи джам вастасынен тешкерди, ниает, юмрукъ буюкликте йигирми беш-отуз кесек мермер таш сайлап алды.

— Бунынъ озю кяфий...— деди о, Ирадагъа мураджаат этип,— насыл, Ирина Шадмановна? Аякъ ятыштымы?

— Сызлавы, эвелькине коре, аз,— деп джевап бер­ди Ирада. — Сиз?

— Мына бакъынъыз! — онъа нумюнелерни косьтерди. — Бу ерде, къая тёпесинде, эльбетте, онынъ хасиетини таин этмек къыйын, о лабораториянынъ иши... лякин теркибинде чакъмакъ ташнынъ нисбетен, чокълугъы корюнип тура. Джураев акълы экен. Бу бенеклерни бу буртюклерни коресинъизми? Биотит... Амма меселе тек онда дегиль.

Ирада мермер парчаларыны алып, дикъкъатле козьден кечирди, сонъ учурым четиндеки къырмызы табакъалардан да нумюнелер кетирильмесини риджа этти. Рашид къызнынъ пармагъы узангъан якъкъа ювурды, огге чыкъып, къыйышып тургъан ялпакъ ке­секни къопарып алмакъ ичюн дёгюнген вакъытта Мен­жевецкий оны токътатты.

— Ойле дегиль... чёкючнен урып къопармакъ ке­рек! — деп къычырды,— пек балабаны керекмей.

Рашид салмакълы гранит кесеги кетирип Ираданынъ элине туттырды.

— Мермер бизим зиетимизге дегерли,— деди Ира­да,— амма шимдилик бизге бунынъ базы джеэтлери къаранлыкъ... сув кечирюви насыл? Оны бильмеймиз! Башкъа джыныслардан ёкъмы? Сигизмунд Генрихович?

— Ёкъ! Олгъаны шу!

— Я бу? Ёлакълы кесек... коресинъизми? — Ирада къаянынъ оюгъы ичиндеки будюрли диваргъа ишарет этти. — Бакъынъыз! Гульгули ве беяз ренклер... Чёль джынысындан олмалы. Зан этсем, сизинъкилернинъ арасында ойлеси ёкъ.

— Хайыр, Ирина Шадмановна, олар элинъиздеки кок мермернинъ озю. Нева ялысында тёшельген мермер де бойле!

— Манъа, ничюндир, булар башкъа олып корюнелер,— деди Ирада,— эр альде, ондан да бир къач ке­сек алынъыз!

Мен инженернинъ элиндеки чёкючни алып, оюкъ къая янына бардым. Адам башы къадар мермер къопардым, кесеклерге больген сонъ, Ирадагъа кетирдим.

— Дикъкъат этинъиз,— деди о Менжевецкийге,— гульгули дегиль, лякин беяз да дегиль, кок де... ешильдже келе. Бизде ойле джынс ёкъ.

— Я микъдар, колем джеэтинден насыл? — Менжевецкий кулюмсиреди. — Бизим иш ичюн етерликми?

Мермер бу ерде чокъ... адсыз-исапсыз микъдарда. Амма белялы джеэти бар. Оны ашагъы, Ходжа-Кенд ёлуна насыл тюшюрмели?

Эки кунь карьерни ве къаялар этегини тедкъикъ эттик, бир нетиджеге кельдик: тышары мермер алып чыкъмакъ ичюн бирден-бир кечит бар. Сонъ ашагъы тик ёл ясап, лебёдка вастасынен тюшюрмек мумкюн. Бу фикир, эльбетте, тафсилятлы изаат талап эте, лякин бойле тик байырдан ашагъы ёл ясамакъта ич мана ёкъ. Ёлны Хазар-Кендден, тахминен, секиз километр узакъкъа къурып башламакъ керек.

Эки кунь зарфында Ирада эппи тюзельди, атта къобадан тышары чыкъып да юрди. Онъа терек пытакъларындан къолтукъ таякълар ясап бердик. Кесме мермер ташларгъа якъынламакъ истеди. Эки къолундан тутып, оны сырымгъа якъын кетирдик. Менжевецкийнинъ фикири догъру экенине къаний олмакъ ичюн чешит джынс ташларгъа тикленип бакъа берди, ниает, эки-учь сой таш даа алып, сумкасына къойды. Мен­жевецкий бу чылчыкълыкъны сезе къойса, шубэсиз, дарыладжакъ эди.

— Буларны озюм ичюн алдым,— деди о, къарт инженерге. Лякин Сигизмунд Генрихович, озюнинъ ибаресинен айткъанда, «яшлыкъ инамсызлыгъына» дарылмады.

Эвге къайткъанда, Менжевецкий Рашидке хусусий вазифе берди: къальа кечидинден сагъ къолгъа, сюйри къая астындаки дере бетке юрип, ёл къуруджылыгъы ичюн келишикли ер бакъмасыны риджа этти. Тапсанъ, манъа айтырсынъ, деди. Биз Къадырнынъ чайханесинде олурмыз.

Тек Менжевецкий дегиль, эпимиз бу байырдан ашагъы араба яхуд машина ёлу къурув дердине мубтеля олдыкъ. Рашид ёл ичюн ер тапкъаныны гедже тюшюнде эки кере корьди. Мен ве Ирада тюшюмизде ёл тапкъанымызны бирер кере корьдик. Сигизмунд Генрихович —башкъа... о, юкъу вакътында, тюш корьмей экен.

Рашид, тюфекни алып, Сюйрю къая дереси бетке кетти. Онынъ ерине Менжевецкий кечти. Экимиз Ираданы къолтукълап алып кеттик. Онъа байырдан аша­гъы тюшмек, эки кунь эвельси, юкъары чыкъкъанындан къыйын кельди. Шишик аягъы энъиште зияде агъырды.

Гедже чайханеде отура эдик, Рашид кирип кельди. Тахта устюнде аягъыны огге узатып, сыджакъ къум толу торбачыкънен къыздыраяткъан Ирада топракъ пол узерине къан чыбыраяткъаныны эслеп, теляшкъа кельди.

— Бу не?

— Къашкъыр... улу сеферимизден хатире.

— Сиз чылдыргъансынъыз, Рашид!

Менжевецкий, Къадыр ака ве мен бир-биримизге бакъыштыкъ.

— Биз таш парладыкъ. Сиз...— Рашид Менжевец­кийге мураджаат этти: — сиз тедкъикъ эттинъиз. Тюфек ишсиз ятты. О да бир хызмет беджермек керек дегильми эди? Иште, нетиджеси... къашкъырнынъ озюни сюйреп кетирювде мана корьмедим. Башы... джанлы исбат.

— Къоркъмадынъызмы? — деди Ирада.

— Коркъмагъа не бар? Бутюн ишни бу озю япты...— тюфекни косьтерди.

— Умют этмеген эдим,— дедим мен, шакъанен.

Рашид кустю.

— Буны манъа бирев багъышлады беллейсинъми?

— Етти! Етти! — Сигизмунд Генрихович бизни узлаштырмагъа тырышты,— къашкъыр башы багъшыш берильмей.

Чайханеге адамлар кирдилер. Рашид сергюзештни къайтарып-къайтарып икяе эте берди. Адамлар айретленип, башларыны саллады ве Рашиднинъ омузыны таптап: «Машалла! Машалла!» дедилер. Арадан эки саат кечкенде учь дехкъан къашкъырнынъ терисини кетирип, Рашиднинъ аякълары уджуна къойдылар. Олар тюфек патлагъан ерге чапкъанлар... башсыз къашкъыр ята экен. Къар устюндеки къан тамчылары изинден кельгенлер.

Биз къашкъырнынъ башыны ве терисини Къадыр акагъа багъышладыкъ.

— Я меним авалем? — деп сорады Менжевецкий,— унуттынъмы?

— Чокъ доландым... мермер тюшюрмек ичюн ёлгъа ляйыкъ ер тапалмадым.

— Эм тапылмаз. — Сигизмунд Генрихович Рашидни рухландырды,— буны мен эвельден биле эдим. Бизим алгъан нумюнелеримизни лаборатория тедкъикъ этсин... сонъ бакъармыз.

— Сиз Сигизмунд Генрихович, къальадан ашагъы мермер тюшюрмек мумкюн дегиль дейсинъиз. Я андаки излер?

— Насыл излер?

— Биз тёпеге котерильген вакъытта къая астында корьген чана излеримиз?! О ёлнен мермер ташылмагъанмы экен?

— Белли дегиль. Бельки мермер... бельки де одун ташыгъандырлар.

— Къальагъа ёл ясамакъ мумкюн,— деди Рашид. Сонъ озь сёзлерининъ къатыйлигинден озю къоркъып, иляве этти: — лякин мутехассыслар да келип корьсинлер!

— Къайда? — деп сорады Менжевецкий.

— Мени Палванкъая астындаки дереге ёлладынъыз. Барып бакътым. Къальа ичинден тышкъа сув акъмакъта.

— Сув? О да къайдан кельген?

— Номай дегиль... лякин акъмакъта. Акъып, чименлик ичине синъип кетмекте,— деп текрарлады Ра­шид,— Мавлян ака манъа айткъан эди. Хатиримден чыкъкъан. Бир вакъытларда бу ерде сыджакъ сув чыкъа экен. Шимди ярыдан зиядеси лай ве къум. Дере темизленсе, юз метр узунлыгъында туннель ачыладжакъ. Баш Дугюмден Адильбаевнинъ кишилери ке­лип учь кунь ишлеселер, олды.

— Ойле экен, ничюн ёл ёкъ дейсинъиз?

— Ёл, эльбетте, ёкъ. Ясамакъ керек.

— Озюнъиз, Сигизмунд Генрихович, плотинаны мермернен темин этмек истейсинъиз,— дедим мен, бираз къызышып,— ёл меселесинде исе первасыз корюнесинъиз. Ничюн ойле?

— Первасыз? Менми? — къарт инженер юрексиз кулюмсиреди,— янълышасынъыз, Джевдет! Менде бу ишке азачыкъ сувукълыкъ олса, бу къаяларгъа тырмашып юрмез эдим.

— Ойле экен, ёл тапувны ничюн Рашидке авале эттинъиз? Озюнъиз кетип къыдырмадынъыз?

— Рашид яш. Манъа юрмек къыйын. Мермерни байыр этегине тюшюрмек ичюн лебёдка теклиф эттим. Джураев разы олмады. Шимди, сенинъ сёзлеринъе бакъсакъ... кене Джураев акълы олып чыкъты. Ирадагъа эгильди. — Насыл? Агъырамы? — деп сорады.

— Сыныкъ ве чыкъыкъ ёкъ,— деди къыз,— Къа­дыр ака ойле деди. Дамарлары тартылгъан. Айткъанына коре, эки куньден къуртуладжагъым. Шимдилик устюне басалмайым.

Эртеси куню саба орталыкъ ярыкъланып башлагъанда къалкътыкъ. Эвге къайтмакъ керек. Ирада? О насыл кетеджек?

— Джевдет къалсын...— деди Менжевецкий,— Ири­на Шадмановнагъа къаравул олсун. Биз Рашиднен экимиз кетейик. Бельки Турсунов машинасыны берир?

...Мен къалдым. Чайхане ичиндеки кишилер бизимнен отурып чай ичти, пите ашадылар. Теэссюф ки, эвден кетирильген котлет ве пенир энди ёкъ. Койлюлер озь араларында кооператив акъкъында лакъырды этелер. Тезден колхозгъа трактор келеджек дейлер. Сонъ бизден Чар-Чакъта ишлер не алда экенини сорадылар. Мен плотина къуруджылыгъы акъкъында икяе эттим. Лякин айны бир шейни текрарлай берюв къыйын экен, ёрулдым.

Ярым кунь бойле кечти. Уйле маалинде мен бир чайник чай ве эки пиала алып Ираданынъ одасына кирдим. Учь куньден бери мени къыйнагъан сёзни айтмакъ ичюн озюмде, ниает, джесарет ис эттим.

— Ирада,— дедим мен, онынъ огюнде къол къавушып,— янынъызда эки джан сакълайыджы олгъанына бакъмадан, къазаландынъыз. Мен бунынъ ичюн пек кедерленем. Лякин не япмалы? Иш олды... бизни афу этинъиз!

Къыз индемеди. Юзюни кучюк пенджеречикке чевирди. Мен де онынъ козьлери бакъкъан тарафкъа бакътым. Тышарыда дамнынъ сачагъындан салынгъан узун буз кесегинден ерге сув тамламакъта эди. Терен кокюс кечирдим. «Баарь... баарь келеята».

— Джевдет! — деди Ирада окюнчли давушнен. — Мени омюрим боюнджа чекиштиреджексинъизми? Бунда не тапасынъыз? Меним къазам къоркъунчлы дегиль... кечер-кетер. Амма сиз?.. сизинъ ёлунъызда бир мана бар эди... Турсунов. О энди четке чекильди. Даа насыл...

Бир-биримизнинъ козьлеримизге бакътыкъ, мен Ираданынъ янагъындан опьмек истедим, о бу арада менден:

— Ничюн ойле бунарлы козьлернен бакъасынъыз? — деп сорады. — Сиз, гъалиба, бир шейден сакъынасынъыз... бир шейден къоркъасынъыз. Неден? Мен бильмек истейим. Мында... бизим бараклардан узакъта, къышлакъ чайханеси ичинде бильмек истейим.

— Бир шейден... ялынъыз.

— Неден?

— Мени терк эте биледжегинъизден!

— Меними? Онынъ себеби не ола биледжек?

— Бильмейим. Лякин къыз себеп къыдырса. деръал тапар.

— Итимал... лякин себеп тапкъан тек къызлар де­гиль. — деди Ирада. — Манъа бир алидженаплыкъ япа билесинъизми?

— Не демек олсун?!

— Башымдаки явлукъны чезинъиз! Чайханенинъ ичи сыджакъ. Бахтсыз манълайым ачыкъ турса, бель­ки ярасы тез къуруп кетер... насыл беллейсинъиз?

— Мен осал докторым. Амма чез десенъиз, чезейим. Бельки чезмек керекмейдир?

Ирада сусты. Сусмакъ — разы олувнынъ алямети дейлер. Эр вакъыт ойле дегиль. Ираданынъ юзюне бакътым, аджиз алда эди. Арттан явлыкънынъ тююмчигини чездим, сонъ явлукъны чекип алмакъ исте­дим, къуртулмады. Япышкъан.

— Чекинъиз! — деди Ирада. — Къоркъманъыз!

Тарттым... явлукъ ярадан къуртулды, лякин устюнде къанлы къабукъ къалды. Ярадан къан акъып кетти.

— Нафиле чездик! — дедим Ирадагъа,— къан чыкъты.

— Чыкъсын...— Ирада озюни сыкъмады. — Токътар.

Шимди къыз первасыз яш бала киби эди. Оны озюме чектим, багърыма бастым, дудакъларынынъ четинден опьтим. Ирада чекинди, эллеримнинъ арасындан чыкъмакъ истеди, сонъ къыбырдамай къалды. Бир талайдан сонъ мени къучакълады. «Севимли Джев­дет! — деди о,— мен сизни ич бир вакъыт терк этмейджегим».

Чайханенинъ къапусы ачылды. Къадыр аканынъ сеси ишитильди. Мен чайник ве эки пиаланы алып чыкътым.

...Акъшам устю эки ат екили араба кельди. Устюнде носилка бар эди. Ирада онъа козьлерининъ къыйыгъындан бакъып, кулюмсиреди. «Мен бу къадар меджалсызыммы?» деп тюшюнди ичтен. Айдавджынен экимиз оны котерип арабагъа минсеттик. Ирада пичен устюне тёшельген брезентке ясланды, башыны ашагъы эгильтип, сусты. Онынъ хаялына кедер этмек истемедим, чюнки озюмнинъ къафамдаки фикирлер де орюмчек авы киби чыбалыкъ эди. Араба юрди. Мен онынъ пешинден адымладым.

Хазар-Кендден кечкен сонъ, Ираданынъ башы къыбырдады. Къаранлыкъ баягъы къоюлашкъанындан, юзюни яхшы коралмадым.

— Мермер тапылды,— деп фысылдады о,— мермер тапылгъан ерде ёл да тапылыр. Ойле дегильми, Джевдет!

— Шубэсиз! — дедим мен кескин ве созукъ сеснен, гуя Ирада ярым километр узакъта эди. — Сиз бутюн ёл бою индемединъиз, нелер тюшюнип кельдинъиз?

— Менми? — о, дюльбер давушнен, кулюмсиреди. — Плотинаны... Анда ишлер тезден битеджек. Битсе, мен не япаджагъым?

— Иш азмы?

— Бир афта эвельси Анна Яковлевнадан мектюп алдым. Мени Волгостройгъа чагъыра.

— Насыл джевап бердинъиз?

— «...Мен разым, лякин Джевдет Чар-Чакъны терк этеджеги кельмей. Мен исе Джевдетни терк этмеге къуветим етишмей, чюнки оны пек севем!» деп яздым.

ХАТИМЕ

Къыйметли Ирада! Иште, корьдинъми..? Китап язылып битти. Даа тюневин манъа, Къадыр аканынъ чайханесинде опюшкенимизни язма, деп ялвараята эдинъ, бугунь энди китапнынъ ниаети. Сен Индонезияда экенде иш агъыр кетти. Къайтып кельген сонъ... эки йыл ичинде тез джёнеди.

Мен мезкюр китапны язар экеним, генчлигимнинъ достларына бугуннинъ козьлеринен бакъмакъ истедим. Бахтлы адамларнынъ тарихы олмай, дейлер,— бу догърумы, бильмейим. Меним несилим шимди дюньяда энъ буюк зенгинликнинъ ве саадетнинъ саиби, амма ...тарихы бар. Биз эки джеан муаребеси корьдик. Къыркъ йыл ичинде душман мекянымызны эки кере якъты-йыкъты, эки кере виран этти, эки кере гъайрыдан къурдыкъ. Муаребе не демек? Буны, эр альде, элине силя алып дженклешкен киши яхшы биле! Дженк? Мен дженк дедимми? Ёкъ, биз октябрьнинъ къазанчларыны мудафаа эттик. Мен бизим несильни бугунь насыл тасавур этсем, ойле де тасвир эттим. Идеализелештиргеним ёкъ! Биз Чар-Чакъкъа кельгенде насыл эдик? Сонъундан насыл олдыкъ? Бу акъыл ве дюльберлик юксекликлерине къайдан кельдик? Чар-Чакъ ве Днепр ялыларындан, Кузнецк ве Магнитка иншаатларындан кельдик.

Биз мемлекетнинъ аятыны денъиштиремиз деп тюшюндик, амма мемлекет бизни денъиштиргенини сезмей къалдыкъ. Адалет ичюн уджюмге кеткен аскер, джесюрлик манъа кяр кетиреджек деп кетмей. О эляк оладжагъыны да тюшюнмей. Меселе, онынъ душман къуршунындан телеф ола биледжегинде дегиль, рево­люция ве онынъ къазанчлары огърунда къатты тура биледжегинде, кенди Ватаныны аджаип мемлекет япа биледжегинде, яни юзлернен, бинълернен, миллионларнен адамларны бахтлы эте биледжегинде. Кишининъ огюнде бойле алидженап вазифе тургъанда шахсий менфаат не демек ола? Бойле дакъикъаларда озь шахсиетини ким тюшюне биле? Мунафыкъ! Башкъа тюрлю джевап ола бильмез. Биз Чар-Чакъта улугъаеге хызмет эттик. Бу да революцияны мукеммеллендирюв огърунда куреш эди. Керчек, бу улугъаелерини омюрге кечирмек ичюн ольмек зарурий дегиль эди, лякин биз озь вазифемизни федакярлыкъ ве садыкълыкънен эда эттик, чюнки аркъамызда юзлернен, бинълернен миллионларнен кишилер, оларнынъ саадети, тебессюми, севгиси булунмакъта эди.

... Стол устюнде яткъан сонъки саифелерге лампаднынъ зайыф ышыгъы ура. Столнынъ дигер къысымы ве меним, кабинет деп, янгъыравукъ сёзнен адландырылгъан кичик одамнынъ ичи улькюн. Янашамда тургъан сетнинъ оз юде улькюнлик ичинде... Сен элинъни-аягъынъны астынъа топлап, бурунынъны ястыкъ астына тыкъып, ятасынъ. Озюнъ, енъи баб башлагъангъа къадар беклемек ве эски баб устюндеки даваны битирмек мерамынен кирген эдинъ. Башымны сенинъ тарафынъа чевирип динъленем, тюм-тюз нефес аласынъ. Амма текаранчыкъ къыбырданып ялгъан сонъ, дудакъларынъ бир шейлер фысылдадылар, оданынъ ичинде кене сукюнет укюмран олды. Мен исе къальбимдеки буюк ислеримнен бу сонъки саифелерни язаятам.

Кеченлерде Чар-Чакъкъа бардым.

Сонъки сенелерде меним реберлигим алтында Таймырда ильмий экспедиция чалышмакъта. Чар-Чакъ иле Таймыр арасындаки месафе яшлыкъ иле къартлыкъ арасындаки месафеге мусавий. Чар-Чакъны танымадым. О оськен-буюген... химияджылар ве электриклер шеэри, студентлер ве талебелер шеэри олгъан. Шеэрнинъ меркези аджаип енъи эвлернен сарылып алынгъан. Мейданнынъ ортасында токътадым. Чевре-четиме бакъындым. Эали манъа шубэли-шубэли козь этти.

— Бегенесинъизми? — деп сорады менден газлы сув сатыджы къыз,— шеэримизни бегенесинъизми?

— Эбет, бегенем.

— Я суву? Суву насыл лезетли... бильсенъиз!

Лезетли?! Къыйметли къыз, мен санъа Искандер Зулькъарнейн вакътында эсирлернинъ къолларынен къурулгъан ер асты каналы акъкъында, оны бизим вакътымызда кешф эткен Сигизмунд Менжевецкий хусусында икяе эте билем. Мен санъа, гузель къыз, Рашид иле Баситнинъ бу канал ичинде япкъан сеяатыны сёйлей билем. Анъладынъмы? О вакъытта даа сенинъ бабанъ-ананъа эвленгени биле ёкъ эди.

Къыз манъа бир стакан сув берди. Буюк хошнутлыкънен ичтим.

— Керчектен де лезетли, ойле дегильми?

— Эбет, лезетли!

Ёл четиндеки первенкиден ярым къопкъа сув алып, машинанынъ радиаторына къойган сонъ, кочтим… къыркъ дакъикъадан сонъ плотина устюндеки кечидде токътадым. Таныш къырлар, копюрлер, озен... Айланма каналнынъ излерини къыдырдым, тапалмадым. Бизим бараклар олгъан ерде балабан сельби ве чинар тереклери осип чыкъкъанлар. Оларнынъ артындан енъи эвлернинъ къырмызы сачакълары корюнмектелер. Енъи район меркези. Машинаны токътаткъан еримде, плотинанынъ кенарында къуллеге бенъзеген дёрт къатлы, тар бина тура. Невбетчи механик бунынъ ичинде отурып, плотинаны ве деривацион каналны идаре эте. Кнопкагъа пармагъыны баса, Чар-Чакънынъ ёлуны кесе — сувны де озенге догърулта, де каналгъа йибере. Къулленинъ тёпесиндеки мейдангъа чыкъып, этрафкъа бир бакъынсам... деп тюшюндим. Амма къулленинъ ичине кирмек ичюн мусааде керектир... техникке озюмнинъ ким экенимни исбат этмек къолай олмаз. Бу диварларны къалагъан бир мен дегиль... чокъ эдик.

Къулленинъ чёюн къапусы артында лакъырдылар ишитильди. Гъычылдавукъ бир сес:

— Сен баре, къапакълар устюндеки тросларны денъиштиргейдинъ...— деп опькеленди.

Бу ким? Баситми? Эльбетте, Басит Атакулов... онъа догъру юрдим. Мени таныды. Къучакълаштыкъ. Басит плотина башлыгъы. Невбетчи механик хызметинде исе... кимдир беллейсинъиз? Михаил Бассараба. Басит омузларымдан ойле кучьлю сыкъты ки, кемиклерим шытырдадылар. Сонъ къулленинъ тёпесине котериле башладыкъ. Манъа, плотина башлыгъы Атакъулов экенини айтмагъан олсалар биле, озюм сезер эдим. Юкъары котерилеяткъанда, бу мердивенни, низамны ве темизликни корип, билир эдим. Албу исе Бассарабанынъ етишкен къызы ве Баситнинъ огълу бар экен, бир афта эвельси эки къоранта бир-бирине догъмуш олгъанлар.

Къулленинъ тёпесине чыкътыкъ. Этрафкъа козь эткенде юрегим токътап къалгъан киби олды. Чар-Чакъ богъазы, Хазар-Кенд, бизим социалист шеэрчик ве кениш вади... узакъта буюк химия комбинаты. Янашада кузгю киби йылтыравукъ деривацион канал. Ме­ним ёлдашларым юрегимдеки эеджанны сезип, сусты — чокъ вакъыт индемей турдылар. Мен лакъырды этип башлагъанымны бекледилер.

— Сонъ, диварларнынъ къылыфы насыл? — зеиниме башта бу сёзлер кельдилер. — Къавими?

Басит башыны силькитип алды, сонъ Бассарабагъа бакъты. Бассараба манъа эвеля ичтен джевап берди, сонъ кескин давушнен:

— Демир киби тура. Онъа не олур беллейсинъ? — деди. Михаил меним бу мермер ташларгъа мунасебетим олгъаныны я унуткъан, яхуд да асыл да бильмей эди.

— Ирада насыл? — деп сорады менден Басит. — Сагъ-селяметми?

Онъа Ирада хусусында чокъ шейлер икяе эттим.

Бассараба кене тюшюнджеге далды, кене ичинден озюне бир шей сёйледи, сонъ:

— Озюнънен не кетирмединъ? — деди манъа.

Мен, Ираданынъ шимди джиддий ильмий ишлериле бант экенлигини ве вакъыты ёкълугъыны айттым.

— Машшалла! — деди Басит. — Мен Ираданынъ буюк адам оладжагъыны биле эдим.

Бассараба бираз тюшюнип турды, Баситнинъ сёзлери догъру, деген манада, башыны саллап алды.

Бундан сонъ Бассараба къулленинъ къапусыны килитледи, учюмиз машинагъа отурдыкъ.

Онынъ эвине бардыкъ. Сабагъа къадар лакъырды этип чыкътыкъ... Чокъ вакъиаларны хатырладыкъ: цемент меселесини... баш идаренинъ первасызлыгъы юзюнден, бетон ташувнынъ токътатылгъаныны, Джураев ве Турсуновнынъ Меркезий Комитетке кетип, вазиетни бильдиргенлерини ве комиссия кельгенде, пар­тия ве комсомол активи чагъырылгъаныны, анда Ирада чыкъып реберликни тенъкид эткенини эске тюшюрдик. Торизо адамларгъа, бильхасса, Анна Яковлевнагъа, фена муамеледе булунгъаны ичюн Ирада оны пек тызыкътыргъаныны да хатырладыкъ.

— Я сен, Джевдет,— деди Басит, мыйыкъ астындан кулип,— озюнънинъ юксек хызметтеки укъукъынъдан файдаланып, базы ишчиклер япкъанынъ акъылынъдамы?

Эбет, базы ишчиклер япкъан эдим. Мени Мансуровнынъ муавини таин эттилер. Машиналарнынъ эксериси энди деривацион каналда олгъанындан, манъа сагъ ялыгъа кочьмек керек олды. Эвеля Каримнен бир эвде яшадыкъ. Сонъ такъдир бизни айырды. Мен башкъа ятакъханеге авуштым, меним ериме Карамат кочип кельди, амма Карим еринден къбырдамады. Чокъкъа бармай, бизимкилернинъ эписи сагъ ялыгъа авушты. Мени, бутюн компаниянъны сагъ ялыгъа алып кельдинъ, Ирада сол ялыда къалды, деп мыскъылладылар.

Плотина битмезден къач кунь эвель башымызгъа фаджиалы вакъиа кельди. Биз энди Архипканы унутып башлагъан эдик. Къайдан чыкъа къалды, хаберимиз олмады. Бир кунь манъа Николай Кандыбанынъ яралангъаныны хабер эттилер. Христофорнен берабер хастаханеге чаптыкъ. Архипка онынъ аркъасындан учь кере финканен ургъан. Николай эки афта олюм алында... сандыракълап ятты, Валя бир ай онынъ башы уджундан кетмеди. Архипка... онынъ бебейлери кенишлеген патлакъ козьлери эп хатиримде... Макеменинъ учюнджи куню судья укюмни окъугъан вакъытта агъызындан чыкъкъан дешетли сёз... оны да унутмадым. Орталыкъны сукюнет басты. Бир къач дакъикъадан сонъ эльчырпмалары гурьледи. Бизим енъи клубда не къадар адам сыгъгъан олса, эписи аякъкъа къалкъып, макеменинъ укюмини алгъышлады. Бу адам дерьясы ичинде умютсизден Рахильни корьдим. Козьлери яшлы эди. Онынъ: «Мен санъа айтмагъанмы эдим?» деген садасы ишитильди. Архипканынъ азып-тозып къалгъан акъчиль юзю аля козюмнинъ огюнде.

Эки бучукъ ай кечкен сонъ... плотина къурулып битирильген куню Николай ве Валянынъ тою олды. Христофор исе эвленмеди. О бабасы вефат эткени акъкъында Эльпидеден мектюп алгъан сонъ, Батумгъа кетти. Шимди Армавир бетлерде демир ёл станциясында чалыша экен.

Каримни, Николайны, Валяны хатырладыкъ... сустыкъ, олар хусусында чокъ тюшюндик.

Къайтмакъ ичюн аякъкъа тургъанда Христофорнынъ адресини язып алдым. Амма эвге кельген сонъ пешман эттим. Шимдилик мектюп язмайджакъ олдым. Бу китап чыкъсын... оны ёлларым.