Ванна азыр! Санъа ювунмакъ керек!

Амма даима бойле яшамакъ мумкюн дегиль. Юксек вольтлы тель екяне электрик ёлу исап этильсе, о башкъа меселе. Шимди озь чёюн къазанларымыз ве турбогенераторларымыз бар. Оларны чабик-чабик ишке къоймакъ керек.

— Тез-тез!— Краснянская эр ай десятниклерни ве «Турсунов группасы» бригадирлерини топлай, бутюн меселелерни инеден йипке къадар музакере эте. Инеси-ипи исе пек чокъ эди. Турсуновнынъ кетирген электрик станция донатмасынынъ къыркъ сенелик тарихы бар. Энди баягъы ипрангъан.

— Тез-тез! Бинаны къурып, монтажыны битирмек керек. Чёюн къазанлар астындаки оджакълар ве сал-къынландырув системасы тюзетильмекте. Дигер джеэттен, чёюн къазанлар озь негизлери узерине ерлештирильмекте ве устьлерине демир къазанлар тизильмекте.

Тез, тез, тез! Турсунов озюнинъ кучюк устаханесини доната бере. Амма, асыл да, завод къурмак керек. Бир сой деталлерни Ташкентке, башкъаларыны меркезий механика устаханелерине алып кетмек керек ола. Неге япышсанъ — кучь ве вакъыт талап эте. Элли адам чалышмасы керек ерде юз киши тюртюне, лякин бу юз адам тапылмагъан вакъытта, Петя эмдже талагъы къатып, солыкълап, терлеп баракларгъа ювурып келе, терден бунарлангъан козьлюгини чыкъарып, якъындан корьмез козьлерини акъайта:

— Ким бар мында? — деп къычыра о,— тез, Турсуновгъа джёненъиз!

Турсунов энди фамилия дегиль, пароль олып къалды.

— Тюневин Турсуновда чёюн къазанны якътылар,— кишилер бойле этип, бир-бирлерине янъы хаберлер айталар.

Кимерде:

Ниает, къазанлар ве оджакълар тургъан ода донатылып битирильди. Машиналар болюгинде бухар турбинасы ве генератор ерлештирильди. Такъсимат щитининъ монтажы битти.

Станциянынъ ишке башлав муддети якъынлашты. Тезден къазанлар якъыладжакъ, озь станциямыз кучь береджек. Сонъки куньлерде чешит адамлардан Турсунов хусусында чешит лакъырдылар ишиттим.

— Тюневин Турсуновда къазанны якъмакъ истедилер,— деди Христофор,— лякин якътырмады!

— Ничюн якътырмады? — Рашид тааджипленди.

— Итият тулумба етишмеген,— деп джевап бер-ди Христофор ве девам этти: — худжур адам. Бутюн машинаны итият къысымларнен темин этмек мумкюнми?

Ондан сонъ, мен «Мавы къая»да Ираданынъ теляшкъа кельгенини корьдим.

«Бакъ сен, олмайджакъ бир тулумба себебинден... Бизим ичюн шимди энъ муим меселе — электрик кучю».

Эр кес тааджиплене... насыл ола да, арарет элект­рик станциясы къуруджылыгъына о къадар къувет сарф эткен Турсунов... ишни бойле чаналата, станциянынъ ишке башлавыны токътатып тура?!

Баш Дугюмде эр кес Турсуновнынъ инатлыгъыны айта.

«Итият тулумба ёкъ экен... не къадар балабан ме­селе!»

Чар-Чакънынъ сагъ ялысында арарет электрик станциясы къурулып битирильди. Тула диварлы юксек бина... мувакъкъат арарет электрик станциясы... онынъ огюнде тикенли тель къорасы артында трансформатордан чыкъкъан такъсимат электрик ёлларынынъ монтажы кете. Бир къач сааттен сонъ, станцияны ишке тюшюрмек мумкюн. Оджакъларны якъмакъ ичюн комюр кетирильди. Бельки, эр альде, оджакъларны якъмакъ мумкюндир? Ёкъ, Турсунов разы дегиль. Ничюн? Иште, ничюн.

Балабан чёюннинъ ичинде... бу, эльбетте, бутюн манасынен чёюн дегиль, чёюн адландырылгъан ара­рет бакы... Дейджегим, онынъ ичинде сув къайнатыла, бундан асыл олгъан бухар йигирми атмосфера тазийкъы алтында турбинагъа йибериле. Турбина айлана. Айланаяткъан турбина генераторны айландыра. Нетиджеде, механикадан асыл олгъан кучь элек­трик энергиясына чевириле. Принцип белли. Амма... бухар чокъ сарф олуна. Оны да япкъан тулумба. Сынса, сув чёюнге тюшмей. Этрафы атешнен къаплы чёюннинъ диварлары тез къыза. Чёюн патлая, бу­тюн станция донатмасы харап ола биле. Сёз келими, патлав олмады. Эп бир станциянынъ иши токътайджакъ, истер-истемез, енъи тулумба керек.

Турсуновкъа: тулумба бозулгъан киби олса, атешни сёндюрмек мумкюн, дедилер. Атешни сёндюрмек де къолай шей дегиль, деди Турсунов. Атешни сувнен сёндюрмек мумкюн дегиль, чюнки арарет бирден денъишсе, къыршавлар къопар, усть къат дагъылып кетер. Турсунов, сёзюнден къайтмады: станцияны енъи тулумба кетирильген сонъ ишлетирмиз!

Шу куню Турсунов тулумба къыдырып, Ташкентке кетти. Геджеси рузгяр кене электрик диреклерини уйтеп йыкъты. Краснянская бу хусуста Торизогъа телефон этти. Торизо: «чаре корермиз» деди.

Сабагъа якъын маальде арарет электрик станциясынынъ невбетчи механиги, бекленильмеден баш энергетик болюгинден: «Ток берильсин!» деген эмир алды.

Оджакъларны якъып башладылар. Станцияда адамлар топландылар. Бу айланма канал битирилюви мунасебетинен япылгъан байрамгъа бенъзеди. Бир ай ичинде станциянынъ монтажыны битирмек, къо­лай шей дегиль.

Эр кес эеджангъа кельди.

— Турсунов ёкъ, языкълар олсун...— деди Анна Яковлевна. Эр кес онъайтсызлыкъ ис этти. Гуя Тур­суновкъа къаршы эдилер. Лякин онъайтсызлыкъ чокъкъа бармады. Кочегарлар бутюн кучьлерини къойып чалыштылар. Кишилер сувнынъ сыджакълыкъ дереджесине озьлери къани олмакъ истедилер. Вакъыт кечти, кочегарлар чалыша бердилер, лякин бухарнынъ тазийкъы яваш котерильмекте эди. Эки саат кечти. Адамлар беклеп безди, ёрулды, акъибети, дагъыла башладылар. Станцияда Краснянская, Джураев, Ирада ве дигер — бир къач адам къалдылар. Биз де къайттыкъ.

Ашханеде ашап отура эдик, чыракълар янып кеттилер.

— Ур-ра! — деп айкъырды Кандыба.

— Ура! — ашхане ичиндекилернинъ эписи алекет къопардылар.

Кишилер мында бойле шаматалап, севинип Сабира халаны ашыкътыраяткъан вакъытта станцияда вазиет пек кергин олгъан. Буны манъа сонъундан Ирада айтты.

Чёюнде сувнынъ севиеси нормадан эксик экенини илькиде невбетчи электрик сезди. Тулумбагъа бакъты, о ишлемекте эди. Электрик, сув келюви токътады белледи. Беллеген шейини Краснянскаягъа айтты. Эр кес сусты, тёгерек ешиль джамгъа козь этип турды, ешиль джам артында сувнынъ севиеси арекетсиз... къырмызы ёлакътан ашагъыда. Демек, бир де-бир ерде чёюн энди къызаята. Тааджипли шей, тулумба ишлей, лякин сувнынъ севиеси юксельмей. Бухар, эвелькиси киби, чёюнден чыкъып, буюк кучьнен турбинанынъ къабургъаларына уруна. Механизмлернинъ эписи нормаль чалыша. Тек сувнынъ севиеси еринден къыбырдамай. Вакъыт акъырын ве айны заманда пек тез кечмекте. Чёюннинъ патламасына, станциянынъ авагъа учмасына аз, пек аз... олгъаны-оладжагъы ярым саат къалды.

Кимдир, оджакълар ичинден атешни чыкъармакъны теклиф этти, кимдир баш идаренинъ электрик болюгине телефон чекип, адам чагъырмакъны риджа этти, онъа: озюнъиз бакъынъыз, сизге яхшы бел­ли олса керек, деген джевап берильди. Еди-секиз дакъикъа даа кечти. Мадамки, сувнынъ севиеси эксильмей, демек, гъыда бериджи тулумба чалышмай. Краснянскаянынъ фикри ойле.

— Бельки тулумба сувны керегинден аз бередир? — деп тюшюнди Джураев. О эр кестен зияде чапкъаламакъта эди. Не япсын?

— Айса? Эльбетте! — Ирада онынънен разы олды,— сувнынъ севиесини котермек керек.

Он дакъикъа даа кечти. Электрик болюгине теле­фон чектилер. Насылдыр къыз: невбетчи еринде ёкъ, лякин мен билем, электрик станциясына адам кетти, деди.

Баш идареден мында машинанен ярым саатте кельмек мумкюн.

— Шадманова! Тез, бетон заводына чапынъыз! — деди Краснянская окели алда,— Торизонынъ квартирасына телефон этинъиз, не олды-не къалды, билинъиз!

Ондан сонъ Джураевке бир шейлер атты. Джура­ев индемеди.

— Ич бир якъкъа чапмам,— деди Ирада,— мен мында тураджагъым.

Бир къач дакъикъа даа кечти. Кочегарлар, Крас­нянскаянынъ эмирине бинаэн, оджакъларны якъувны токътаттылар. Невбетчи электрик азбаргъа чыкъты. Адамлар индемей, бир-бирине бакъыштылар. Бир талайдан сонъ, электрик кене станциянынъ къапусына догърулды.

— Келеята...— деп къычырды о,— гъалиба «ле­тучка»! — о бираз индемей тургъан сонъ иляве эт­ти: — къаза машинасы!

Беш дакъикъа даа кечти. Кимдир аягъынен къапуны тепти, къапу ачылды. Ичери Турсунов кирди. Залны козьден кечирген сонъ чёюн къазанларгъа догъру ювурды. Тулумбанынъ ве сувнынъ севиелерини тешкерди.

— Оджакъны не вакъыт якътынъыз? — деп сорады.

Кочегар ишни анълатты.

Турсунов щитнинъ огюне келип, алетлернинъ корьсеткен ракъамларына хайли вакъыт бакъып турды, ниает, аркъасына чевирилип, худжур давушнен кульди. Кишилер онынъ кулькюсинден бир шей анъламадылар. Чюнки о, кулькюден зияде, кедерли нидагъа бенъзеп чыкъты.

Турсунов, этрафында агъызларыны ачып, сейир этип тургъан кишилерден;

— Сонъ, насыл?— деп сорады. — Чалышаджакъмызмы?

Кишилер хах-хах этип кульдилер.

— Бу ойле джам ки...— Турсунов меселе ичюн иззат берди,— бакъынъыз, севие ёлакътан ашагъыда. Ойле де олмакъ керек. — Сонъ невбетчи электрикнен: — Не? Атешни сёндюрдинъизми? — деп сорады ве, джевапны беклемей, турбинанынъ янына барып, динъленип турды.

Онынъ Краснянская ве Джураевнен лакъырды этмеге ве адисени анълатмагъа вакъыты ёкъ эди.

Акъшам электрик ярыгъы текрар сёнди. Бир шей даа олса керек... Танъда кене янды. Бу — юксек вольтлы электрик ёлундаки фелякетнинъ акъибети эди.

Турсунов меселеси бюрода корюледжек, дедилер, лякин озю Баш Дугюмде корюнмеди... Ташкентке кеткен.

Эки кунь кечкен сонъ, арарет электрик станциясынынъ ресмий ачылувы олды. Торизо макъаснен лентаны кести. Кескени киби, машина болюгининъ къапусы устюнде чыракъ янды.

Мерасим чокъкъа сюрмеди. Торизонынъ Баш Идареде аджеле иши бар экен, ашыкъты. Машиналарнынъ ритмик ишлегенине эмин олгъан сонъ, афу истеди — къайтты. Онынъ артындан башкъалары да даркъаштылар.

Мен тааджиплендим. Насыл олды да, Турсунов оджакъларны якъмагъа... бу къавфлы ишке киришмеге джесарет этти? Джураев меним юзюме тикленип бакъты, зеинимде не барлыгъыны деръал бильди.

— Эмиети ёкъ,— деди о, кулюмсиреп,— станция ачылдымы? Ачылды. Гъалиб адамны макеме этмейлер.

— Ничюн? — деди Турсунов,— къабаатлы олсам, джезам берильсин. Къаршылыгъым ёкъ.

26

Чар-Чакъ эски ёлдан чыкъты, енъи ёлгъа кирди. Амма муим бир къысмы эски ёлнен джерьян этти, котлован къазыладжакъ ерде, сув ичинде адалар шекилинде уфакъ-тюфек байырчыкълар асыл олдыларишни бутюн колеминен башламакъ ичюн сувны текмиль айланма каналгъа чевирмек, эски ёлны къурутмакъ керек.

Сагъ ялыдаки бетон заводында ялпакъ бетон кесеклери ясалды, ялыгъа балабан ташлар ве чакъыл кетирильди. Кестирме япылды. Топракъ устюнде иш чабик кетти, амма сувгъа тюшкен сонъ озенни таш ве бетоннен бойсундырмакъ къыйын олды.

Менжевецкий понтон копюр къойып, онынъ устюнден озенге таш ве бетон ляпеклер быракъмакъны ве, бойледже, сувнынъ огюни кесмекни теклиф этти. Бу догъру фикир эди. Шубэ ёкъ, бир къач сенелер кечерлер, буюк озенлернинъ огюни бойле усулнен кесерлер. Понтон тапмакъ, копюр къурмакъ керек — бу мумкюн, лякин чокъкъа сюреджек иш. Вакъыт! Вакъыт меселеси... Котлован ишлеринде чешит кучьлюклер юз бермекте эди.

Торизо энди санки эр кунь плотинагъа келе, техникий болюк адамларыны тызыкътырып кете. Вадим Семёновични кишилернинъ козю огюнде азарлай, масхара эте. Вадим Семёнович исе омузларыны къыса — бир шей айтмай.

— Ничюн индемейсинъиз? Ничюн бойнунъызны къыса бересинъиз?— деп джекире Торизо онынъ устюне,— графигинъиз къайда? Кене... «манъа мунасебети ёкъ себеплерден отрю бозулды» демек истейсинъизми?

Вадим Семёнович суса — индемей.

— Краснянская къайда? Онъа телефон этмек мумкюнми? Ёкъ? Мумкюн дегиль? Бу насыл месулиетсизлик?

Краснянскаяны къыдырмагъа бир къач адамны бирден ёллады. Эписи тапалмай къайтып кельдилер. Анна Яковлевна Баш Дугюмде ёкъ эди. Сонъундан анълашылды... Джураевнен берабер эки копчекли арабагъа минип, къышлакъкъа кеткенлер. Айдавджы биле алмагъанлар.

— Месулиетсизлик... зиянкярлыкъ,— деп къычырды Торизо Сеяаткъа кетмек керек олгъан! Бойле вакъытта...

Вадим Семёновични котлованда къалдырып, озю барот чапчагъы алып, Искандер бетке джёнеди.

Торизонынъ машинасы тар ёл бою идаре бетке ювураяткъан вакъытта Краснянская ве Джураев Саплыкъ къышлагъында чайхана ичинде отурып, кой совети реисинен лакъырды этмекте эдилер. Чайхананынъ озю зевкълы эди. Озеннинъ устюнде... оны асттан юксек ве къалын диреклер котерип туралар. Чайханенинъ огюнде асма копюр. Копюрнинъ астында, сув ичине буюк кутюклер къойылып, араларына таш толдырылгъан, чевре-чети чалыларнен бекленильген. Бойле кестирме, сувнынъ тазийкъындан къоркъмай.

Менжевецкийнинъ теклиф эткен усулындан башкъа, Чар-Чакъны бойсундырмакъ ичюн бир имкян даа бар эди. Мында, дагъ къышлакъларында кишилер эвель-эзельден озенлернинъ сувуны истеген якъларына чевирип, озь файдаларына чалыштырып кельгенлер. Истегенде къырнынъ тёпесине чыкъаргъан, истегенде тюшюрген, дегирменлерни ишлеткен, багъчаларны суваргъанлар.

Краснянская ве Джураев дёрт къышлакъта булунды, онларджа кестирме, бент ве чигирни козьден кечирди, сонъ Баш Дугюмге къайтып кельдилер. Шу куню Анна Яковлевна прорабларны кабинетке чагъырды, котлован огюндеки кестирме халкъ усулынен япылмасыны тевсие этти.

Анна Яковлевна бу хусуста Торизонен лакъырды эткен. Торизо онынъ, экспериментлернен огърашмагъа севгенини ве бу бала арекетлери оны чокътан бездиргенини зеэрли незакетнен юзлеген, илериде де бойле девам этеджек олса, онъа нисбетен тешкилятий тедбирлер кореджегини айткъан.

Анна Яковлевна, Торизонынъ бу сёзлерини кабинеттеки прорабларгъа беян этти. Ирада иддетленип турды, телефон трубкасына япышты, начальникке бу хусуста озь фикирини бильдирмек истеди. Чокъ куньлер кечкен сонъ, Ирада озюнинъ бойле япкъаныны манъа сёйлегенде, козьлери ойле буюк кедернен яндылар ки, мен истер-истемез Эльпидени хатырладым. О да, къаарьленсе, яна-куе тургъан.

Джураев буюклернен, кестирме япылып биткен сонъ лакъырды этмек келишикли экенини, ондан эвель бу хусуста обком иле акъыл танышмакъ истегенини сёйледи. Болюк реберлери онынъ фикрине разы олдылар. Лякин башкъа тюрлю де япмакъ мумкюн эди. Торизогъа телефон этип, бу меселени анълатмакъ, эгер Торизо Краснянскаянынъ фикринен шимди де разы олмаса, о вакъытта Джураев, эки ребер арасындаки зыддиетни обкомгъа хабер эте биле. Нафиле ерде бойле япмады. Керчек, мушавереде Вадим Семёнович иштирак этти, мушавереден сонъ о меселени телефоннен Торизогъа анълатты ве озь фикрини де бильдирди. Амма Торизо дегенинден къайтмады.

Иш-иштен кечти! — деген о Вадим Семёновичке телефонда.

А! Ойлеми? — Анна Яковлевна сонъ озь бильгенини япты.

Эртеси куню плотинада енъи смена инженерлери пейда олдылар. Къайданлыкъ, Саплыкъ ве Чумбайлыкътан мираблар кельдилер. Бу къарт кишилер кес­тирме къурулаяткъан ерни козьден кечирди, башларыны мемнуниетсиз алда онъгъа-солгъа салладылар. Индемей, ялыны доланды-доланды сонъ атеш якъып этрафында багъдаш къурып отурды, чай ичмеге тутундылар. Анълашыла, чай ичилеяткъан вакъытта мессле чезильген... иш башлагъан сонъ, оларнынъ буюк усталыгъы корюнди.

Ишчилер мирабларнынъ реберлиги алтында буюктен-буюк тель чильтерлерни сувгъа йиберип, ичерисине таш толдырып, бойледже, озенни бир ялыдан дигер ялыгъа къадар адым-адым забт эттилер. Энъ огдеки кестирменинъ иши учюнджи куню акъшамгъа битти, ондан сонъ ашагъы кестирме ишине киришильди. Котлованнынъ тюбюнден аля сув чыкъаяткъаныны корип, кестирменинъ устюне ве огюне чакъыл ве лай тёктилер. Бу — энди сувнен курешюв дегиль эди, чюнки Чар-Чакъ чокътан теслим олгъан, сув бутюнлей айланма каналгъа кирген эди. Эр шей тулумбагъа багълы, чюнки эки кестирменинъ арасында асыл олгъан гольни тез-тез чекип алмакъ керек. Экскаваторлар, эвельден ясалып къойылгъан демир ёл бою ялыгъа келип янаштылар. Ёлны бундан якъын кетирмек мумкюн олмады, чюнки ер йымшакъ ве борт. Ондан да башкъа, этраф — сув. Оны чекип алмакъ керек.

Экскаватор паркында эки мотор тапылды. Биз... биз дегеним, нижниклер ве Карнакерьян, оларны, ялыда паром киби бир-бирине ян-янаша мыхланылгъан шпалларнынъ устюне пекиттик.

Смена биткендже тулумба арекетке кельмек керек. Сонъки болтларны пекитеяткъанда колхозджылар... яш кишилер кельдилер. Сёз сырасы айтайым: учь ай ичинде олардан экиси къуруджылыкъта мешур бетонджылар олдылар. Биз о вакъытта буны бильмедик. Шефимиз кельди деп тюшюндик. Къомшу колхоз адамларына шай дей эдик.

Кельген кишилер бизим чалышкъанымызгъа бакъып турды, сонъ ташларнынъ устюне отурып, лакъырды эттилер. Сонъ бизден — бу эки кестирме арасында къалгъан сув не къадар вакъыт ичинде бошатылып битириледжегини сорадылар. Карнокерьян оларгъа меселени анълатты... амма йигитлер онынъ лафындан чокъ шей анъламагъан киби корюндилер. «Диаметр, таъзикъ, сурьат...» — кишилер агъызларыны ачып, динълеп отурдылар. Карнакерьян гъалиба, оларгъа корюнмек истеди. Мен лакъырдыгъа кириштим. Токътабаев акъкъында сёйледим, бир вакъытларда геологлар бу ерлерде ильки палаталарны къурып, Чар-Чакъ плотинасы ичюн топракъны тедкъикъ эткенлерини, Токътабаевнинъ апансыздан учурымдан юварланып озенге тюшкенини икяе эттим. Сонъра химия комбинатынынъ авадан селитра ясайджагъыны айттым. Бильген шейлеримнинъ эписини чыбырттым.

Йигитлер меним козьлериме буюк меракънен бакъа бердилер.

— Бу шейлерни сен къайдан бильдинъ? — деп сорадылар менден.

— Токътабаевден ишиттим.

— Токътабаевни билесинъизми? — деп сорады олардан Карнакерьян,— чокъ кучьлю киши.

Олар Токътабаевни пельван белледилер.

Биз шпаллар устюнде отурып лакъырды этеяткъанда, янымызда Турсунов, онынъ артындан Мансуров пейда олдылар. Бу сефер бизим буюгимиз Мансуров, Турсуновдан бир адым кериде кельмекте эди. Мен Турсуновнынъ юзюне бакътым, козьлерининъ астында къара тёгереклер бар эди... ёргъунлыкъ ве юкъусыз кечкен геджелернинъ аляметлери деп тюшюндим.

— Бу насыл къонушма? — деп къычырды Мансу­ров.

— Биринджи дерс,— деди Карнакерьян.

— Я тулумба? Оны ким ясайджакъ? Тургеневми?

— Ёкъ, Рачик Унанович...— деди Карнакерьян ве ишарет пармагъынен озюнинъ кокрегине тюртти. — Сабадан бери токътамай чалыштыкъ. Шимди тютюн ичмеге отурдыкъ. Тютюн ичмек мумкюнми? Ёкъса, о да мумкюн дегильми?

— Къана? Аранъызда тютюн ичеяткъан ким бар? — деп сорады Турсунов, кулюмсиреп, ве озь суалине озю джевап берди,— кимсе ёкъ!

— Берсенъиз ичер эдик!— деди Карнакерьян. О буюклер огюнде озюни джойгъанлардан дегиль эди.

Мансуров да пек саде адам дегиль... къолайыны тапып, лакъырдыны битире къойды.

— Не дейсинъиз, Вахид Саматович? Эки тулумба станциясы етерликми? — деп сорады о Турсуновдан,— бельки буны...

— Тулумбаларынъыз къач дане? — деп сорады Турсунов, гъалиба, Мансуровны сынамакъ истеди.

— Эр станцияда учь тулумба, Вахид Саматович!

— Ишке дегерлиси не къадар?

— Монтаж япаятамыз, Вахид Саматович! Битсин, корермиз. — Мансуров энди сачмалап башлады. О бизге чевирилип:— чалыша беринъиз! — деп джекирди.

Биз турдыкъ. Турсунов иле Мансуров Хазар-Кенд бетке джёнедилер. Олар козьден гъайып олды дегенде, Вадим Семёнович пейда олды.

— Бу ерлерде Турсунов корюнмедими? — деп со­рады о.

Биз къайда кеткенини анълаттыкъ. Вадим Семё­нович оларнынъ пешинден ювурып кетти.

— Мансуровкъа не олды, аджеба? — деди Карна­керьян, тааджипленип,— «Вахид Саматович! Вахид Са­матович!» Бир шей анъламайым.

— Къайдан билейим? — дедим мен. — Биз уфакъ адамлармыз.

— Не беллейсинъ, Джевдет? Менден буюк адам олурмы?

— Олур. Сенден олур.

— Я сенден?

— Менден? Насыл дейим санъа!..

Лякин Карнакерьян манъа суаль бергенини унутты, джевабыны беклемей, иляве этти:

— Турсуновнынъ юрюши пек салмакълы корюне,— деди о,— эслединъми?

— Сен деръал бир шейлер уйдурып чыкъармагъа севесинъ,— дедим мен,— юрюш насыл этип салмакълы ола биле? Салмакълы адам десенъ... башкъа меселе.

Бизим лакъырдымыз бунынънен узюльди. Моторны ерлештирдик, бекиттик, сонъ кабельни моторгъа бирлештирдик. Мен рубильникни тюзеттим, къайышны валикке кечирдим. Сонъ Карнакерьян рубильникни кечирди — тулумба вынъылдап алды, ниает, мотор арекетке кельди. Карнакерьян, къапугъа топ ургъан футболджы киби, делидже севинерек мени къучакълады, чеккеледи, чамур ичинде йыкъыла яздыкъ.

— Станция азыр... анъладынъмы?— деп къычыр­ды о, аля мени бошамайып, — буны тек биз... сенинъ иле экимиз япа бильдик!

Мотор ишлей берди... пишкеклер бираз алышсынлар. Къулакъларымызны якъын кетирип, оларнынъ инъильтисини динълеп бакътыкъ, зиянсыз! Гузель! Сонъра брезент шлангларны бир-бирине къурадыкъ. Шланглар ичинде сув кете башлагъанда, козюме Басит Атакъулов чалынды. О сменагъа кельген.

— Не? Кельдинъми?— деди онъа Карнакерьян,— биз чекиштик, монтаж яптыкъ. Сиз, азыргъа дуаджылар... планынъызны толдыраджакъасынъыз! Ойлеми?

— Ойле! — деди Басит,— биз карьерде эдик... андан келеятамыз. Бар, чалыш да бакъ!

— Мумкюн дегиль. Эр кеснинъ озь зенааты бар. Мен энъ юксек электрик дигерине тырмаша билем, лякин экскаватор елькъуванына... ёкъ!

— Озь зенаатынъ?..— Басит мыскъыллап кульди,— я мен? Мен де экскаваторджым. Амма айланма канал биткен сонъ карьерде ишледим. Эмир ойле олды. Сен? Э-эх!

Смена биткен сонъ, эвге Карнакерьяннен берабер къайттыкъ. Эппий ёл юрген эдик, Карнакерьян токъталды. Моторда бир къаза олгъаны такъдирде не япмакъ керек? Баситни бу хусуста тенбилемеге унуткъан. Артына къайтты. Мен де онынъ иле къайтмакъ истедим, Карнакерьян башыны терсине къакъытты.

— Керекмей,— деди о,— мен озюм...

Ойле экен, мен «Мавы къая»гъа джёнедим. Алма­зов манъа Токътабаевден енъи нормативлерни алмамны риджа эткен эди. Эски Чар-Чакъ ортасында, къум, балчыкъ, сув ичинде чалышаджакъ экскаватордаки кишилерге иш акъкъыны энди башкъа тарифте тёлемек керек эди.

Аджеле-аджеле кеттим. Къапунынъ зембелегинден тутып етиштиралмадым, озю ачылды. Ирада чыкъты.

— Джевдет, сизсинъизми? — деп сорады о,— мында насыл тюштинъиз?

Къызнынъ сёзлеринде эеджан, козьлеринде теляш сезильди. Босагъа устюнде токъталды, озь кевдесинен къапуны къапатып, манъа бакъып турды. Башкъа айтмагъа сёз тапалмагъан киби олды.

Мен онынъ чересиндеки шашкъынлыкъны корип, озюмнинъ не къадар теджрибесиз ве матюв экенимни анъладым. Теджрибесизлигим, яш экеним ичюн дегиль, кишиге адден-ашыкъ инангъаным ичюн эди.

Кандыба манъа бир дефа: «Инсан бир-бирине инанмакъ керек,— деген эди. — Инанмаса, яшамакъ мумкюн олмаз. Я, Архипка киби, эки козюнъден бирини чалмагъа азыр киши иле яшасанъ, не япмакъ керек? Ачыкъ козьлю олмакъ керек!!! Ойлеми?»

Мен Кандыбанынъ бу телькъинларыны кимерде унутам. Аят саде шей дегиль.

Лякин... токъта! О — Архипка, бу — Ирада. Къыяс этмек мумкюнми?

Къызнынъ фикирлери о дередже дагъыныкъ, козьлери ойле азаплы, кергин эдилер ки... къоркъып кеттим.

— Шубэсиз...— дедим онъа,— не? Танымадынъызмы?

— Екъ... ничюн? — къызнынъ сеси къалтырап чыкъмакъта эди,— сонъки вакъытларда мында корюнмеген эдинъиз! — Ирада озюни, ниает, къолгъа ала башлады.

— Ишим тюшсе, келем... — дедим мен. — Манъа Токътабаев керек.

— А-на, келеята! — О башыны демир ёл бетке сильтеди.

Токътабаев, элинде чайниги, ялы беттен саллана-суллана кельмекте эди. Шлагбаумнынъ янында токъ­талды, джебини къарыштырып, недир къыдыра баш­лады. Беклеп турдым, Мавлян ака эп къарыштыра бере. Сабырым тюкенди. Онъа догъру кеттим. Янына кельгенде, джебинден серник чыкъарып, чубугъыны тутандырды.

Бурунынынъ астында деп токътагъанымны корип, козь къапакъларыны ойнатты.

— Даа не олды? Къазамы?

«Къаза?.. Э! Юрегимде къаза олды...» дей яздым.

— Экскаваторлар сувнынъ ортасында тура. Тулумба станцияларыны ерлештиреятамыз.

— Билем! Шукюрлер олсун... топракъ йыгъыны устюнде дегиль, сув ичиндесинъиз. Сизинъ себебинъизден башыма аз къабакъ патламады. Энди джаным раат. Не кельдинъ?

— Алмазов йиберди. Янъы нормативлер...

— Нормативлер? Юр!

«Мавы къая»гъа кирдик. Ичинде кимсе ёкъ эди.

— Къайда олар? Чыкъып кеттилерми? — деди манъа Токътабаев. О индже аякълы, эски стол башына отурды. Токътабаев ойле давушнен сорады ки, чыкъып кетсинлер-кетмесинлер... гуя асылда эмиети ёкъ эди. Бу сёзлерден сонъ юрегим туташып янды.

— Кимлер?

— Ирада ве енъи начальник...— Токътабаев стол устюндеки папканы ачып, буруныны онынъ ичине тыкъты, бир шейлер къыдыра башлады.

— Ким? Ким? Ачыкъча айтынъыз, Мавлян ака?

— Турсунов ве нишанлысы.

Шай деген эди, юрегим ярылып кетеязды. Юзюмнинъ ап-акъ кесилювини Токътабаевден гизлемек ичюн онъа аркъамны чевирдим, кедерден нефесим тутулаяткъаны алда пенджереден тышары бакътым... Бу, ешиль ёсун баскъан къаялар манъа не керек эди? Лякин пайна озю тикленип тургъан къарт сельбининъ янында Ирада ве... — эй, меним мераметсиз такъдирим! — Ирада ве Турсунов яваш-яваш кетеята эдилер.