Ванна азыр! Санъа ювунмакъ керек!

— Краснянскаянынъ хабери бармы?— деп сорады Алмазов.

— Бар,— деди Ирада,— лякин не чаре? Каналны битирмек ичюн энъ аздан секиз кунь керек. Ер асты каналыны исапкъа къошмасакъ...

— Мансуров зевкълы адам,— деди Алмазов. — Бундан эвель къайда чалышты, бильмейсинъизми?

— Техникий болюкте. Не япкъан бильмем, бошадылар... мында кельди. Ичтимаий кечмишинде бир шейлер бар экен.

— Не бар экен? Бабасы басмач дегильми экен.

— Бильмейим, бильмейим,— деп текрарлады Ирада. Алмазовнынъ бу суалине дарылгъан киби олды. — Ничюн басмач? Мен анъламайым, бир адамнынъ ичтимаий кечмиши чыбалыкъча олса, мытлакъа бабасы басмач экен деп тюшюнмек керекми? Мансуров меселесине Торизонынъ озю де къарышкъан. Торизо, фикиримдже мефкюревий сагълам киши.

— Кеченлерде... мушавереде олгъан лакъырдыларгъа бакъкъанда, Краснянская ондан къоркъкъангъа бенъземей,— деди Карим. Когертеге не вакъыт чыкъкъаныны сезмедим.

— Къоркъмай... о догъру, лякин эписини ичтен чекип кечире,— деди Ирада,— мен Анна Яковлевна ичюн пек раатсызланам. Торизо оны да ашап-юта биле.

— Олмайджакъ шей!

— Бильмейим... мен къоркъам.

Сустылар. Мен, Ирада тюшип кетти белледим. Кетмеген.

— Беш кунь... пек аз,— деди Карим, сонъ кокюс кечирди.— Айыкъ-Бурун юксек.

— Анда ильки кельген кунюмде олгъан эдим,— деди Алмазов,— апайнен берабер... Дюльбер ер.

— Дюльбер. Языкъ ки, дюльбер шейлернинъ эписи файдалы олмай,— деди Ирада,— Айыкъ-Бурун айланма каналгъа сув кирмесине кедер этеджек. Каримнен экинъиз оны беш кунь ичинде джыйыштырып аладжакъсынъыз. Анна Яковлевнанынъ эмири Бойле.

Бираз индемей турды, сонъ иляве этти:

— Беш кунь ичинде айланма каналнынъ иши битеджек. Эм битер. Эльбетте битер. Бу Чар-Чакъ боюнда нелер-нелер битмеди!.. Тасавур этесинъизми?

Алмазов, Ираданынъ инамлы, ишанчлы давушыны ишитип, ачувланды.

— Беш кунь... Сизге, реберлерге, коре не? Тек рапорт бермек олсун... ич анълап оламайым. Бу ашыкъув ничюн? Янгъын бармы?

— Янгъын? Ондан да бетери бар!— деди Ира­да. — Ничюн иш мутлакъа узана бермек керек? Иште, сизге суаль. Эки сменада чалышаджакъсынъыз. Сиз, Карим... ондан сонъ Бекиров, Бассараба... эпинъиз эки смена.

Меним ичюн янъылыкъ... ярындан башлап маши­нист экеним.

— Айыкъ-Буруннынъ ялысы юксек. Беш куньде битмез. — Карим озь-озюнен лакъырды этмекте эди. — Топракъ бир джыныс олса яхшы, амма онынъ чевреси туташ къаягъа бенъзей. Патлатмакъ керек. Патлатув исе вакъыт ала.

— Сизге ялы не керек?— деди Ирада,— къырны сув севиесинедже къазаджакъсынъыз... ашагъысыны озен озю ювуп алып кетер. Айыкъ-Бурунда таш, къая ёкъ, геологлар эписини тешкердилер. Таш сув астында. Ялыны догърултсанъыз олды. Сув айланма каналгъа кире бильсин. Беш кунь... азмы?

Паровознынъ кескин давушы ишитильди. Алмазов сонъки ковшны йыгъын тёпесине айдап, топрагъыны тёкти, ковшны ерге тюшюрип, рычагны кери чекип ташлады.

Эвге къайткъанда Андрей Захаровичнен лакъырдыгъа тутундыкъ. Невбетчи механиклер тургъан эвчикнинъ ничюн бойле шаиране ады бар, деп сорадым ондан. «Мавы къая»... ничюн бойле? Эвчикнинъ астындаки ялыда ташлар кок дегиль, беяз дегиль де, сымарышнен япылгъан киби, мавылар. Къаршыда, озеннинъ дигер ялысындаки къаялар да мавы. Озен бир вакъытларда бу къаяларны кесип кечкен.

«Мавы къая» хусусында лакъырды эттик, озюм исе башкъа шей акъкъында тюшюндим. Зан этсем, Алмазовнынъ къафасы да башкъа шейнен толу эди.

— Онынъки енъи машина...— деп йиберди Андрей Захарович бу арада, бир мунасебетсиз,— амма диск этрафындаки трос кимерде барабаннынъ янашасындаки аралыкъ ичине тюшип кете, диск оны сыкъа, трос узюле бере...— Мен Алмазовнынъ бутюн фикири энди Айыкъ-Бурунда экенини сезип, аджындым. Ярын мен энди онынънен ишлемейджегим.

Иштен къайткъанда даима «Мавы къая»нынъ янындан кечемиз. Бугунь онынъ ёл беттеки диварынынъ ярысы киречнен акъланылгъан, устюне «Ишнынъ кетишатыны корьсетиджи тахта» асылгъан, «Айланма каналнынъ битирильмесине... кунь къалды» деген сёзлер язылы.

Эр кунь кичик кягъытчыкънынъ устюне енъи ракъам язып, нокъталар тургъан ерге япыштыралар. Бугунь кягъытчыкъны ель алып кеткен. Биз онсыз да билемиз, беш кунь къалды.

Беш кунь... Эр кунь тахтада ракъам денъиштириле, куньлер эксильген сайын сурьат арта. Нокъталар устюнде «бир» ракъамы не вакъыт пейда оладжакъ? О кунь кельсе эди. Ерасты каналынынъ агъызы даа тыкъатылмады. Чукъурлар къапалмады ве трубанынъ устюнде ачылгъан къапакълар ортюльмедилер. Бу ишлернен шимди огърашып башлайлар. Гидротехниклер, геологлар, керексин-керекмесин, аркъаларына аппаратларыны ве къазмаларыны урып, де Айыкъ-Бурун бетке кечип кете, де Чатал-Чинар янындаки къобагъа кире,— къарышып юрелер. Менжевецкий оларгъа раатлыкъ бермей: мыскъыллай, сёге. «Ер астындаки ходжаман каналны козюнъиз корьмеген... дей,— сизге тапып бердик... эпинъиз буюк адамлар олдынъыз». Геологлар индемейлер... Ерасты каналыны тыкъамакъ ичюн таш, цемент, ар­матура ташылмакъта.

Эр кунь канал беттен кечкенде, кок юзюне узанып кеткен топракъ йыгъынларыны корем, севинеджегим ерде, тааджипленем. Бу къадар иш бизим эллеримизнен япылдымы... дейим. Ярын машинист хызметинде оладжагъым. Юрегим тепине бере. Эвеллерде машинистликке авеслигим ёкъ эди.

— Канал беш куньден битеджек экен...— деди Ал­мазов. Бу сёзлерни айткъан вакъытта озюнде мыскъыл яхуд ачув дегиль, «битирип олурмы экенмиз?» деген къайгъы сезильди. — Битсе, инсанларнынъ къудретине шашаджагъым.

«Мавы къая»нынъ аркъа тарафына айландыкъ. Онда да «Тахта» асылып, прожекторнен ярыкъландырылгъан. Дёрт коше чизгилер арасында дирижабль, самолёт, автомобиль, геми, астта ат, деве эшек ве, ниает, къаплы бакъа, энъ ашагъыда исе калош ясалгъан. Дирижабльде ким? Белли дегиль. Мында да машинистнинъ ады язылы кягъытчыкъны ель къопарып алып кеткен. Ким бильсин? Бельки бириси йыртып аткъан!? Ёкъ, мумкюн дегиль. Самолёт устюнде биз Алмазовнынъ экипажы. Гемиде Карим. Бассараба явтомобильде. Калош ичинде кимсе ёкъ.

Ялыгъа тюштик. Ерасты каналынынъ Чар-Чакъкъа чыкъкъан ерини корьмек истедик. Озеннинъ четинде ерге демир къазыкълар къакъылгъан. Ничюн? Бунъа акъылымыз етмеди. Сувнынъ ортасында не олгъаныны коралмадыкъ — къаранлыкъ. Къайтып тёпеге чыкътыкъ «Мавы къая»гъа кирдик. Анда Ирада бир озю отурмакъта эди. Токътабаевнинъ сто­лы узерине буюк кягъыт джайгъан, «Енгиль кавалериянынъ» невбетий бюллетенини язаята.

Алмазов кягъытнынъ устюндеки языларны корип, ачувланды.

— Бу адден ашыкъ...— деди о, къызгъа,— биз айткъанымыз ёкъ, сиз айттынъыз!

Кягъыт устюнде шу сёзлер язылы эди: «Илери машинистлер Алмазов ве Ёлдашев Айыкъ-Бурундаки топракъ ишлерини беш куньде битирмеге сёз бердилер». Бюллетень: «Иш сурьатыны арттырайыкъ! Ай­ланма каналны беш дегиль, дёрт куньде битирмек ичюн бутюн кучюмизни къойып чалышайыкъ!» сёзлеринен бите эди.

— Дёрт куньде!? Кулюнчли шей...— деди Алмазов. — Бельки озюнъ бир геджеде битирирсинъ?!

Ирада иле экиси, бир-бирлерине чешит адлар такъып, къычырыштылар. Сонъ Алмазов чыкъып кетти.

— Мансуров хусусында бюллетень олмайджакъмы?— деп сорадым мен.

— Ёкъ,— деди Ирада ресмий тильде,— къолайсыз олып чыкъар...

— Онынъ юзсизлиги ишнинъ файдасына олып чыкъты, ойле анълайджакъмызмы?

— Не демек истейсинъиз, Бекиров?— Ирада козьлеримнинъ ичине деп бакъты ве менден джевап бекледи. Бакъышында терен окюнч бар эди. «Санъа не олды? Мени керчектен де унутмакъ истейсинъми, Джевдет?» демек истеген киби кельди. Сонъ: — Бойле къавфлы арекет насыл этип файдалы олып чыкъа биле, акъылым етмей,— о зорнен кулюмсиреди.

— Бутюнлей дегиль,— дедим мен,— эр альде, файдалы олып чыкъты!

— Сизни танымакъ мумкюн дегиль, Джевдет!— деди о. Ниает, агъызындан адым чыкъты,— даа янъчыкъ шакъа этесинъиз беллеген эдим. Шимди анъладым, шакъа этмей экенсинъиз. Мансуров бу ишни буюклернинъ козюне кирмек ичюн япты.

— Шубэсиз... тюневин меджлисте исе смена инженерлери, айланма каналны докъуз куньде битирмек мумкюн деген фикирге кельдилер. Шимди беш куньде битирмеге сёз береятасынъыз. Мансуров гурюльти чыкъарды, сиз исе Айыкъ-Бурун дёрт куньде ер юзюнден гъаип оладжакъ деп молния яздынъыз.

Шукюр! Биз энди лакъырды этемиз. Не хусуста? Бунынъ эмиети ёкъ. Лякин телеграмма мени де раатсызландырды. Валяны корьдим... «Бу меселе Искандар почтасында уйдурылып чыкъарылгъан шей,— деди о,— Мансуров телеграф болюгининъ мудиринен лакъырды эткен сонъ бир кягъыт парчасы устюне эки сатыр язып берген. Экинджи куню удюр-къыямет телеграмма кельди. Бундан Москванынъ хабери ёкъ. Мен бу хаберни шимдилик Ирадагъа айтмадым».

— Мансуров сизинъ беш кунюнъизни хырсызлады,— дедим онъа.

— «Сизинъ»... дегени не?— Ирада кене дарылды,— беш кунь манъа дегиль де, сизге керек.

— Бизге? Эльбетте. Сиз манъа аля ачувлысынъызмы, Ирада?

— Менми?— о элиндеки кягъытларны шкаф ичине къойып, килитледи, чыкъып кетти.

Мадамки суалим джевапсыз къалды, мен де онынъ пешинден кеттим. Ирада топракъ обалары устюне чыкъып паром бетке ёл тутты. Мен де янашасындан юре бердим. Сагъда терен учурым, ашагъыда озеннинъ далгъалары къутурмакъта, солда — демир ёл бою паровоз манёвр япмакъта.

— Ничюн бир шей айтмайсынъыз, Ирада?— дедим мен къызгъа, окюнчли давуш иле,— суса береджек олсанъыз...— мен джанына хаст этмек истеген адам олып, учурымгъа ынтылдым,— озюмни ашагъы атып йиберем.

Шай деген эдим, Ирада ойле кийик сада чыкъар­ды ки, озю де, мен де къоркъып кеттик. О элимни, къапкъач этип, озюне чекти.

— Бу не демек? Мени де телеф этмек истейсинъизми? Ойле шей япманъыз. Мен артыкъ сизге даргъын дегилим.

«Даргъын дегилим...» Бунъа инанмакъ мумкюнми?

Байырдан ашагъы тюштик. Демир ёл копюрден кечип, баракларгъа догърулдыкъ.

Инженерлер мааллесиндеки транс-киоск янында Ирада мени токътатты.

— Кет, раатланынъыз!— деди.

— Раатланмакъ? Насыл?— юрегим солкъылдады,— Ирада, бу сакъланджымакъ не вакъыт битеджек?

— Сизге артыкъ джаным агъырмай, Джевдет! Ишитесинъизми? Агъырмай... Сизинъ ичюн бу кяфи дегильми?

Дёрт кунь, дёрт гедже кечти. Бузлу аваларда, даа къызып етишмеген тёшеклеримизни терк этип, думанлы учурымлар астында сырымларны эп патлата ве байырларны-къырларны къаза, йыкъамыз. Къушлыкъ маалинде ишни битирип, ёргъун аякъларымызны зар-зорына сюйреклеп, бараккъа къайтып кельгенде, учу­рымлар астында дигер смена кишилерининъ давушлары янъгъырайлар.

Айланма каналнынъ ашагъы къысымында чалышкъан машинистлер ишлерини битирди, экскаваторларыны узакъкъа алып кетмек ичюн энди демир ёл ясайлар. Демир ёлнынъ проектини идаредеки конструкторлыкъ бюросы тертип этти, проект ичюн материалны геологлар ве топографлар азырладылар, рельслер къойыладжакъ топракъны тедкъикъ эттилер. Ёл дос-догъру котлованнынъ ичине барып тюшеджек. Кишилернинъ агъызындан бу сёз энди сыкъ ишитиле башлай. Котлован! О эки юксек къаянынъ агъызында оладжакъ. Лякин сувнынъ акъынтысы мусааде этеджекми? Айланма канал биткен ве онъа сув йиберильген сонъ билинеджек.

Экскаваторымыз тар топракъ ёлагъы устюнде чонъкъайып къалды... бир якъта айланма каналнынъ агъызы, дигер якъта — Чар-Чакъ. Сагъ тарафта озен инълей, сол тарафта терен айланма канал созулып ята. Эки ковш топракъ алынса, Чар-Чакънынъ суву каналгъа акъаджакъ.

Сонъки куньлерде эпимиз Джураевнинъ сменасында галышамыз. Мен онынъ табиатында енъи хусусиетлер таптым. Смена вакътында бизим машинамызгъа келип, узакъта топракъ йыгъыны устюнде турып, ишнинъ кетишатына козь эте, кабинагъа минерек, елькъуваннынъ арекетини тешкере, сонъ манъа сездирмей, тюшип кете. Ирада машинанынъ вазиетини Алмазовдан сорап биле тургъан, Джураев озю келип тешкере.

Эки инженер бир сой ишни чешит усулларнен япалар. Ирада электрик кабеллерининъ сув ичинде яткъанларыны корьсе, моторларнынъ къызгъаныны сезсе, Карнакерьянны тызыкътыра тургъан. Джураев плотина ичюн блоклар азырлайыджы арматурджыларнынъ янындан кетмей, дюльгерлернинъ иши не алда экенини биле, ер патлатыджыларны къатты эллеринен тутып тура. Ирада — чевик ве талапкяр. Иштен кучь аджымай. План толмады деген шейни бильмей. Амма сонъки куньлерде, Джураевнинъ сменасында чалышкъан вакъытымызда биз, Басит дегени киби, реберимиз эркек киши экенини сезип турдыкъ. Буны айтып анълатмакъ къыйын. Карнакерьян келип вентиляторны, моторны тешкере, Николайгъа бир шейлер айтып кете. Кетеяткъанда менден: «Джураев даа кельгени ёкъмы?» деп сорай. Джураев кельген сонъ, айны шу моторны ве вентиляторны тешкерип, монтёрларнынъ дефтерине насылдыр къайдлар язып къоя.

Ишлеяткъан вакътымызда топракъ ичинден балабан таш чыкъса, ер патлатыджылар озьлери келип патлатып кетелер. Джураев оларны къыдырып юрмей. Сонъра ташларны ер патлатыджыларнынъ ярдымы саесинде платформагъа юклей, мотовоз келип оларны, ташкесер тезьялар устаханесине алып кете. Иш вакъытында тереклер, чалылар расткельсе, дюльгерлер ке­лип, оларны кесе, сонъра коммунхознынъ арабасы пейда ола. Бу тереклер фурун яхут ашхана ичюн кереклер. Адамлар бу ишлернинъ эписини озьлери япалар, оларнынъ башлары устюнде тургъан киши ёкъ.

Чар-Чакъкъа келип таяндыкъ. Айланма каналнынъ энди къазыладжакъ ери къалмады. Шимди — къуру, бузлу, рузгярлы февраль геджеси. Биз вазифени эда эттик. Бассараба каналнынъ иши биткен сонъ эвге къайтмады, машина болюгине кирип, ятты, сарсынты ве гурюльтининъ онъа тесири олмады. Янашасында Кандыба узанды. Ашагъыда Рашид бир озю къалды. Мен оны тёпеге чагъырмакъ ичюн ерге тюштим.

— Биттими?— деп сорады Рашид.

— Битти,— дедим мен. — Канал битти!

Тюневин гедже мен рычаг башында отургъанда: «Барып та канал ярын гедженинъ бир вакъытында битсе, Кандыба, ким биле, насыл дешетли садалар чыкъарыр?..» деп тюшюнген эдим. Энди битти... кимсе индемеди.

— Биткен олса, моторлар ничюн ишлейлер?

— А-а — мен айретке кельдим,— унуткъаным...

Машина болюгине кирип, рубильникни чыкъардым. Гурульти токъталгъан сонъ Бассараба ве Канды­ба уяндылар.

— Биттими?!

— Битти.

— Ойле олса элинъизни сыкъмагъа мусааде этинъиз!— Михаил Бассараба канал биткенини тюшюнде корьген.

Бу арада топракъ йыгъыны устюнде адам пейда олды.

— Не токътадынъыз? Трос къоптымы?— Каримнинъ мыскъыллы давушы ишитильди.

— Кене трос... не япмалы бильмем…— Кандыба илекярлыкъкъа илекярлыкънен джевап берди. — Беля. Я сиз? Чалышасынъызмы?

— Ёкъ.

— Электрик кучю ёкъ.

Каримнинъ машинасы бутюн гедже ишлеп чыкъты. Биз ишиттик. Шимди электрик кучю ёкъ экен... Экскаваторнынъ тёпесине чыкъып Айыкъ-Бурун бетке бакътым. Ялы тюм-тюз. Экскаваторнынъ сачагъында чыракъ янмакъта. Ашагъы тюштим.

— Машинанъыз бозыкъ, ойлеми?— дедим мен ве Каримнинъ о якъкъа, бу якъкъа айлана берген козьлерине бакътым.

— Э!— деди Карим,— чалышалмадыкъ.

Лякин бойле театр левхасы косьтермек ичюн не онда, не менде истидад ёкъ эди. Экимиз де шах-шахэтип кульдик. Башта Карим кульди.

Онынъ экскаваторы озеннинъ ялысында тура, астында Чар-Чакъ увулдай. Айыкъ-Бурун артыкъ дюньяда ёкъ. Андрей Захарович рычаг башында, сигар ичмекте.

— Бизимки азыр,— деди о, кулюмсиреп,— сизинъки?

— Биз гедже чалышмадыкъ,— деди Николай,— ярыкъ олмады. Ярыкъ олгъан сонъ, трос узюльди. Къыскъасы, ишлер масал. Сизден ярдым истеп кельдик.

— Хо-ош!— деди Алмазов, озьбекче,— даа не еринъиз узюльди.

Ялыдаки шпаллар артындан Ирада корюнди.

— Не олды? Не топландынъыз?— деп къычырды о, узакътан. — Сменанынъ битмесине учь саат даа бар!

— Къайда эдинъ, Ира?— деди Алмазов,— дёрт куньден берли кимсеге корюнмединъ!

— Сизге керек олдыммы?— бизге шубэли-шубэли бакъты,— Джураев янынъызда, Токътабаев даима те­лефон башында. Сизге даа не керек?

— Билем. Озюнъ къайда эдинъ?

— Башкъа сменада чалыштым. Мен келем, сиз къайтасынъыз... Магърупов ве Сергеев иле берабер эдим. Электрик кучю етишмеюви хусусында шикяетленгенлер, Анна Яковлевна мени ве Турсуновны ярдымгъа...— о сёзни айтып битирмеди, сусты... мени корьмемек ичюн юзюни четке чевирди. Бир талайдан сонъ девам этти,— ярдымгъа йиберди. Амма ондан бир шей чыкъмады. Чюнки Турсунов озюнинъ подстанциясыны ташлап, кимсеге ярдым эталмады. Бир озюм чалыштым. Шимди бизде машинистлер чокълашты...

Шай дегенде мен энъкъастан къатты оксюрдим. Ирада айланып бакъты, кулюмсиреди.

— Бир шейден хаберинъиз ёкъ,— деди Ирада, когертеге чыкъкъан сонъ,— мен сизге геджелери учь дефа келип кеттим. Кимсеге корюнмедим. Джураев: «манъа ишанмай, келип тешкерип юре» беллер деп сакъындым. Гизлиден келем, йыгъыннынъ артында пусуп, чалышкъанынъызны бакъып турам. Яш экскаваторджыларнен ишлемек къолай дегиль. Сергеев агъыр адам. Сизде... ярдымджынъыз..? Керчек, энди ярдымджынъыз дегиль, экинджи машинист... насыл?— Бу энди манъа аит эди,— оны, гъалиба, къарардан зияде макътадынъыз!— Ирада, шай дер экен, гизлиден манъа козъ этип алды.

— Гузель...— деди Алмазов,— машинистлернинъ эписи онынъ киби чалышса... умумен, бу сонъки куньлерде кишилер буюк реберлер олып кеттилер. Буны бир къайд этмек керек эди.

— Эльбетте. Канал къабул этильсин. Ресмий къысым олсун. Ондан сонъ... Ич итираз ёкъ. Шимди исе ярыкъны сёндюрип, эвге къайтынъыз! Саат он бирде Алмазов адамларынен берабер экскаватор янында ол­сун. Башкъаларынъыз — ярын иштен азатсынъыз. Гедженъиз хайыр!

Къыз элини Алмазовкъа узатты. Сонъ эр кеснинъ элини алды. Энъ сонъунда манъа узаткъанда, яваштан: «саба корюширмиз!» деп ташлады.

О кеткен сонъ биз де турдыкъ. Бу сефер паровознынъ гудогыны беклемедик. «Мавы къая» янындан кечкенде, дивардаки тахтагъа козь ташладым. «Айланма каналнынъ битмесине эки кунь къалды...» деп язылы. Эски сёзлер... тюзетильмеген. Эвнинъ къабургъасына кечтик. Дирижабльнинъ тюбюнде узун джедвель. Зевкълы шей... калошнынъ янашасында къувурчыкъ сачлы, оськюн сакъаллы кишининъ ресими олып, огюндеки экскаватор елькъуваны устюнде: «Сув алласы Нептун» деп язылгъан.

Ичериден Токътабаев чыкъты.

— Сизни хайырламакъ мумкюн,— деди о ве эпимизнинъ къолларымызны сыкъты. Кейфи еринде эди.

— Бундан насыл хаберинъиз олды? — деп сорадым мен.

— Джураев айтты,— деди Мавлян ака,— плотинада корюштик. Шадманованы тапып, сизге ёлламамны риджа этти.

Эвге кельген сонъ эпимиз койкалар устюне йыкъылдыкъ. Кимсенинъ юкъусы кельмеди. Дивардаки саат серт-серт тыкъылдай эди. Зынджырына, демир анахтардан ве тенеке мешребеден гъайры, учь дане саксаул парчасы да такъкъанлар. Энди беш...

— Бугунь ашханеде, аджарлар айткъаны киби, палевезели пляв олмакъ керек...— деди Николай, резина чызмаларыны чыкъараяткъанда. — Мен юкълайджагъым.

— Палевезесини бильмейим,— деди Рашид,— лякин палов пиширгенлер.

— Мен юкъламайджагъым... кезеджегим,— дедим мен, амма ичимден: «бельки ёлда Ираданы расткетиририм» деп тюшюндим.

— Кезеджек...— бу Атакъуловнынъ ошына кетти,— онъа не дейлер? Сен ашханагъа бар! Сабира халагъа айт, бизге экишер чанакъ палов къалдырсын! Каналны битирген бизмиз.

— Меним ишим бар, Басит! Манъа иш буюрма!

— Анълашылды...— деди Николай, башыны ястыкъ астына тыкъып, тынды. Онынъ бойле адети бар эди.

Чокъ кезмеге сыра кельмеди. Ёлда озь башыма доланып безген сонъ, истер-истемез, ашханеге догърулдым. Сабира хала къапуны ачты.

— Отур!— деди манъа,— шимди аш кетиририм!

Стол устюнде, керчектен де, палов пейда олды. Семиз этнен къаве ренкте пиширильген. Ичинде пишик сарымсакъ башлары.

Ашамагъа тутундым. Сабира хала янашамда аякъ устюнде турды. Отурынъыз, дедим онъа. Курсю теклиф эттим. Ёкъ... отурмады.

— Сонъ? Ишлеринъ насыл?— деп сорады менден.

— Макътаныладжакъ киби дегиль...

— Худжурсынъ сен! Пешинъден эки къадын дели-диване олып юрелер, озюнъни сыкъмайсынъ.

— Эки къадын? Ничюн эки? Манъа бир данеси кяфи.

— Ялан айтасынъ. Екатерина Васильевна озь дердини манъа келип тёке... агълана. Бер чанагъынъны, даа къояйым!

Сабира хала текаран палов даа къойып кетирди. Бу сефер эти чокъ, семиз ве паловнынъ озю ягълы... биринджи чанакъ ойле дегиль эди.

— ...Келе, агълана отура,— о сёзини девам этти,— мен эльбетте, бу лакъырдыларны бир себепсиз... бедава динълемейим. Лакъырды этмек истейсинъми, менимнен берабер чалыш! Къазанларны юв, къартоп арчы, динълерим... Я Валька? Озюнинъ нишанлысыны айта-айта къулакъларымны тындырды. Ким экенини айтмай. Озю эр ай янъысыны къабул эте, деп тюшюнген эдим. Албу исе башкъа тюрлю экен. Ичкени догъру, лякин Николай онъа: ичме десе, агъызына ольгендже бир дамла ракъы алмайджакъкъа бенъзей. Оны сыйлайлар. Билесинъми ким? Досты Рахиль. Ра­хиль акъыллы къыз. Амма — башкъа. Омюринде ой­ле чокъ шейлер корьген ки, тасавур этмек къыйын. О да севгинен чекише. Севги олса, къадын гузель корюне. Къадын севгисиз яшаялмай. Эркеклер буны анълап оламайлар. Геобюрода чалышкъан Караматны билесинъми? Техник. Ираданынъ янында айланып юре. Ничюн? Сиз, эркеклер, эпинъиз матювдже келесинъиз. Этрафынъызда не олаяткъаныны корьмейсинъиз. Карамат не? Карим иле Рашиднинъ сизинъ баракта яшагъанларыны бильмей беллейсинъми? Мадамки сенинънен бир баракта яшайлар, ойле олгъанда, Карамат озюни Ирада иле якъын тута. Чюнки Ирада сенинънен якъын... Шимди меселени анъладынъмы? Эгер анълагъан олсанъ, буларны Каримге айт!

— Карим шимди бизде яшамай,— дедим мен.

— Онынъ эмиети ёкъ. Корюшкенде айт! Ашыкъмагъа шей ёкъ. Мансуровнынъ къарысы? Онъа не дейсинъ? Меним козьлерим эр шейни коре. Индемесенъ, башынъа минеджек. Сенинъ артынъдан кезе. Эвини-баркъыны быракъып, пешинъден Соломон адаларына кетеджек. Сизинъ несильни пек севе, лякин сенинънен айрыджа исап кесмек истей. О санъа пек инана. Бир фена джеэти — чалышмай, эркеклернинъ башларыны айландырып юре. Амма озю гузель шейчик. О да севги къыдыра. Къоджагъа яш экенде чыкъкъан, ондан пек тез безген.

— Акъайы оны севеми?

— Севе. Амма ярамай севсе керек, гуналарынынъ эписини багъышлай. Бойле севги оламы? Керчек, сиз эркеклер ичюн бунынъ фаркъы ёкъ, озюнъиз севсенъиз олды. Екатерина Васильевна сени севе. Мен билем. Бер, бираз палов даа къояйым!

Сабира хала бугунь меним иле ничюн бу къадар незакетли..? Фаркъына баралмадым. Онъа сертийдим биле! Екатерина Васильевна меним ичюн ким олгъан? Бельки о, Соломон адаларына башкъа адамларнен де кетмеге азырдыр?! Сонъундан эписини анъладым. Са­бира халанынъ бу фельсефеси меним огюмде Ираданынъ итибарыны котермек ичюн экен. Лякин бу меселеде бизим арамызда пек чокъ анълашамамазлыкълар олды. Сабира хала ильки девирде манъа, Ирада ичюн ляйыкъ киши дегиль, деп бакъа эди. Бугунь исе къадынлар акъкъында мытлакъа фикиримни ишитмек истеди. Ве ишитти.

— Сабира хала! Мен Екатерина Васильевнанъызны ич бир вакъыт севмедим ве севмейджегим. Озюне айтынъыз, онынъ манъа кереклиги ёкъ,— дедим мен, сонъ аджиз гонъюльнен иляве эттим:— Меним хаялым — Ирада. О да мени севмей...

Сабира хала манъа инанмай-инанмай бакъты, лякин инанды.

— Ойлеми?— деди о. — Мен бир бакъышта сизинъ, эркеклернинъ, юреклеринъизде не барлыгъыны билем. Ичинъизни-багърынъызны корем. Мен Ирада ичюн раатсызланам. Даа къойып берейимми?

Ашайыммы экен?— деп тюшюндим мен,— Айды, олмаса, бир чанакъ даа!..

— Ирада меним озь балам киби...— Сабира хала тынмады,— онынъ анасы акъайым тарафындан манъа сой. Ирада пек инанчакъ къыз.

— Инанчакъ?

— Лякин Катянынъ айткъанларына инанды къойды беллеме! Сиз эркеклер...

Кене палов кетиреджекми не, деп къоркътым. Ёкъ, Сабира хала энди, гъалиба, истеген шейлерининъ эписини сорап бильген ве айтып битирген эди. Янашамда бираз даа тургъан сонъ, кухнягъа кирди. Мен бараккъа къайттым.

22

Саба уяндым. Эр кес юкъуда. Тышарыда къаранлыкъ. Турдым, сонъ текрар койканынъ устюне отурдым. Бугунь... «каналда экскаваторджылар ичюн иш ёкъ». Тойгъанджа юкъламакъ мумкюн. Лякин бизим экипаж ичюн дегилъ. Бизге буюк иш авале этильди. Биз Чар-Чакътан айланма каналгъа сув йибереджекмиз. Тез-тез кийиндим. Ярым къалай сувукъ чай ичип, озен бетке чаптым. Юксек къаялар танъ алды сукюнети ичинде юкъсырамакъталар. Гедже сыджакъ ель къарагъачларнынъ ве чинарларнынъ устюндеки къарны ириткен. Даллары чыплакъланып къалгъанлар. Сукюнет? Мен сукюнет дедимми? Ёкъ. Чар-Чакъта сукюнет олгъан шей дегиль. Баракларда... башкъа меселе! Лякин анда — ялыда, бу мумкюн дегиль. Котлованда демир ёл къураяткъан кишилернинъ ве тракторларнынъ давушлары къулакъларны яралар. Озен вира копюре, вира къутура.