Ванна азыр! Санъа ювунмакъ керек!

Турсунов! Эльбетте, Турсунов! Бунъа шубе ола бильмез. Амма бозь козьлериме инанмадым.

— Бакъынъыз, Мавлян ака! — дедим мен. — Ирада иле кетеяткъан ким?

О мени анъламады.

— Турсунов... бана санъа айттым! Ирада иле мында, стол башында отурып, лакъырды этеята эдилер. Станция ичюн давалаштылар. Ираданынъ айткъанына коре, Турсунов ичюн къазанларны сёндюрмек ичюн эмир бергенде ичериде бир шей патлагъан. Кишилер станциянынъ ачылувыны беклеп тургъанлар, амма анда бир шей патлагъан... — Токътабаев элесленип манъа бакъты, сонъ башыны бир къач кере конделен саллап ташлады. — Эр кес беклеп тургъанда... Ирада догърусыны айтты. Эр кес беклемекте эди. Турсунов о къадар адамнынъ фикирине итибар бермеди. Онъа мен де ачувландым. Экиси бу ерде отурып лакъырды эткен вакъытта озюне де айттым. — Токътабаев, бунынънен лакъырдыны кесе къойды, сонъ къапуны ачып, тышары козь этерек, озь башына сёйлене башлады. Не хусуста сёйленди, ишитмедим. Индемей отурдым, сонъ суса берип бездим. Меселенинъ акъибетини бильмек керек эди.

— Даа не олды, Мавлян ака?

— Даа?.. Турсунов, кишилернинъ фикирлерине къаршы кетмеге меджбур олгъаныны айтты. Мен не гьаип эткенимни билем, деди... Анъладынъмы, Бекиров О не гъаип эткенини биле экен? Лякин, эр альде, меселеге къаршы чыкъты. Бундан анъладым ки, биз эпимиз янълышкъанмыз, тек Турсунов акълы экен. Я барып да къаза олгъан олса? Ким джевап береджек эди? Энди иш-иштен кечти. Турсунов дегенини япты: сёндюринъиз оджакъларны, деп эмир этти. Эки кунь кечкен сонъ станция чалышып башлады.

— Я Ирада? — дедим мен.

— Ирада давалаша берди. Къаза олмай да биле эди, дей. Къоркътынъыз, дей... Турсуновнынъ чырайы топракъ киби олды: «Сиз, Ирада, меним айткъанымны анъламакъ истемейсинъиз!» деди онъа. Сонъ лаф башкъа шейге чевирильди. Акъылымда къалмады. Манъа бакъып, гизлиден Ираданынъ къулагъына бир шейлер айтты. «Учь мектюп яздым, тек бир кере джевап алдым...» деди. Бакътым — манъа керек лакъырды дегиль, чыкъып кеттим. Къонушып тойсунлар, дедим. Барып, стрелочниктен чай сорадым. Ташкенттен ялпакъ кесекли мейва чайы кетирген, пычакънен кесип, чайникке къоя. Зевкълы шей. Анда лакъырды этип къалгъаным. Чайы пек къокъулы.

Ирада пенджереден меним келеяткъанымны корьген олса керек, ювурып къапугъы чыкъты, босагъанынъ устюнде турып, кевдесинен кечидни толдырып, мени ичери къоймады! Меселе анълашылды... Ичериде Турсунов отура экен. Бельки бу иш Турсуновнынъ риджасынен олгъандыр?! Индже ве айнеджи иш!

Я бизим севгимиз? Бизим муаббетимиз? Ишитесинъми, Ирада? Улькюн, сессиз... ничюн корюшюв бу ерде олмады? Я Ираданынъ манъа айткъан сёзлери? Олар не? Оюн, алдав эдими? Озюнден сорасанъ — шакъа эттим, дер. Эв ичинде Турсуновнен къапалып отурмакъ... бойле шакъа оламы?

Пенджеренинъ огюнде, анълашыла, чокъ вакъыт тургъаным. Токътабаев меним омузларымдан силькитти.

— Санъа не олды? Сагъырландынъмы? — деди манъа.

Онынъ къыя, къыбырдавукъ козьлерине бакъып турдым, не джевап береджегимни бильмедим.

— Мавлян ака! — дедим онъа, ниает,— насыл беллейсинъиз? Турсунов ве Ирада арасында не ола биле?

— Не ола биле, дейсинъми? — о тааджипленди,— алла бильсин. Индже дуйгъулар хусусында сёз ола биле. Мен чыкъып кеттим. Сен, не? Нормативлер деген эдинъми? Акълымдан чыкъты.

— Эбет, Мавлян ака! Нормативлерни...

— Ярын кетир! Унутма! Енъи реберге керек олып, мени чапкъалатмасын.

• 
  Енъи ребер?
  
• 
  Эбет... Краснянская энди бизден кетти.
  
• 
  Анна Яковлевнамы?
  
• 
  Э! Онынъ еринде Турсунов. Хаберинъ ёкъмы?
  
• 
  Ирада мында Баш Дугюм шорбаджысынен лакъырды эткен экен де. Анна Яковлевна? Оны къайда?..
  

Анна Яковлевна, о аджаип киши... бизден кеттйми? Озь менфааты хусусында тюшюнмеге бильмеген, адамлар арасында айрылып чыкъмагъа истемеген бу къадын, энди бизде ёкъмы? Бизнинъ, кучюк адамларнынъ, бойле вакъытта ич бир шейден хаберимиз олмай. Киши кетеяткъанда бизге бир шей айтмайлар. Онынънен, энъ олмагъанда, сагълыкълашыр эдик.

Ирада? О да кетеджекми?

Эвге кельдим.

Христофор койка устюнде ята. Козю юмукъ. Нико­лай онынъ янашасында отургъан, гитара чала. Экиси де кейфлилер. Николай эм чала, эм йырлай:

— Мио Каро, мио Каро...

Мен сёз къатмадым... курсюге отурып, динъледим:

«мио Каро, мио Каро». Лякин юрегимни кедер басты.

— Ничюн ашамагъа кетмейсинъ? — деп сорады Ни­колай менден.— Тезден ашхане къапаладжакъ. Ач къалырсынъ.

— Истемейим!— дедим мен. — Чал! Йырла!

— Сени анъламакъ къыйын!— Христофор екяне козюнен худжур-худжур бакъты. — Де ойлесинъ! Де бойле. Сени не тишледи?

— Анна Яковлевна артыкъ бизде ёкъ. Сиз исе мио Каро...

— Ишиттик. Билемиз,— деди Николай. — Меним гитара чалгъаныма бакъма. Бу — кейфленюв дегиль. Анна Яковлевна кетти. Янъчыкъ ишиттик. Лякин, къыйметли дост, биз башкъа шей де ишиттик.

— Не ишиттинъиз?

— Краснянская Ираданы да алып кетеджек экен!

— Ким айтты?

— Бир адамчыкъ.

— Ким?! — бедениме кескин демир санчылгъан киби олды. Озюмни гъаип эте башладым. —Ким? Ким?

— Сен къычырма,— деди Христофор. Яралы омузыны ястыкъкъа таяп, юкъары котерильди. — Биз сагъыр дегильмиз!

Мен эп къасеветлендим.

Бир шейлер япмакъ керек. Лякин не? Кетип, Ира­даны къыдырайыммы? Ничюн! О къолайсыз вакъиа дан сонъмы?

Союнып, яттым.

Акъшамны ве геджени юкълап кечирдим. Саба ачыкъып уяндым.

— Бугунь эр кестен эвель кельдинъ, хайыр ола!— деди Сабира хала. Лагъмандан сонъ манъа тенеке къалайны толдырып чай берди,— чырайынъ ничюн сытыкъ? Ишке кетеятасынъмы, ёкъса кельдинъми?

— Кетеятам,— дедим мен,— биз куньдюз сменасындамыз!

— Ираданы корьдинъми? — хала манъа сынайыджы назар атты. Бу назар манъа шубэли корюнди. Хала бир хурназлыкъ даа тюшюнип чыкъаргъангъа бенъзей.

— Корьмедим! — дедим мен. Ялан айттым. — Котлованда иш сыкъынтылы. Пек ёрулам. Вакъыт ёкъ.

27
Сен оны ольдюрдинъ!

Ташкентте Екатерина Васильевнанынъ джеседини тапкъанлар. Мансуров ве Джураев аджеле суретте шеэрге кеттилер. Озь-озюни ольдюрген, дейлер. Сонъундан, бу олюмнинъ дешетли тафсиляты малюм олды. Джеседи, дост къадыны яшагъан эвнинъ янындаки арыкъ ичинде экен.

Дост къадынынынъ бир шейден хабери ёкъ. Озю ёкъ маальде. Екатерина Васильевна «бир кишинен» къач керелер онынъ эвине келип-кеткен. Бу вакъиа олгъан куню акъшамы эвге кельгенде, журналларнынъ озь ерлеринде олмагъанларыны абайлагъан. Кухняда эки дане былашыкъ тарелка, эки вилка, эки стакан бар экен. Демек, Екатерина Васильевна бирисинен келип, отурып, кейфленип кеткен. Кимнен?

Екатерина Васильевнанынъ матем мерасими биткен ве Мансуров иле Джураев эвге къайтып кельген сонъ оларнен лакъырды эттим. Екатерина Васильевна озъ-озюни ольдюрген... дели олаяздым. Чюнки бунъа инанмакъ мумкюн. Сонъ, ольдюрильген деп ишиттим. Къальбим азачыкъ тынчланды, сонъ теляшкъа кельди. Ичимде бир давуш: оны сен ольдюрдинъ! — деп къычырды.

Ольдюрильмезден бир къач кунь эвель Екатерина Васильевна манъа кягъыт язып ёллагъан эди:

«Къыйметли Джевдет! Сизге бойле мураджаат эткеним ичюн афу этинъиз! Мен сизинънен бир адам хусусында лакъырды этмек истейим. Риджа этем, бугунь ишинъизден бошагъан сонъ аджеле суретте бизим эвге келинъиз. Сизни чокъ тутмам.

Акъылынъызгъа фена шей кельмесин. Шай... сизинънен текаран лакъырды этмек, бир шей сорап бильмек истейим. Е. В.»

Яхшы ки, кягъытны йыртып атмагъаным.

Иш бойле олгъан эди: мен орталыкъ къаранлыкълангъан сонъ бараккъа кельдим. Рашид элиме бир кягъыт туттырды.

— Санъа бир киши келип-кетти,— деди о,— бир къадын. Мен юкълай эдим, мени уянтып, бу кягъыт­ны пармакъларым арасына тыкъты.

Рашид кягъытны окъуп бакъкъаны ёкъ. къаранлыкъта, юкъу арасында насыл киши экенине де эмиет

бергени ёкъ.

Тюшюнджеге далдым. Бармайджакъ олдым, сонъ кеттим. Екатерина Васильевна къапуны ачты, гизлиден:

— Яваш ол! — деди манъа,— Мансуров шимдичик кельди. Ашады дегендже юкълап къалды. Бу ерде лакъырды эте къояйыкъ!

— Риджа этем!

— Джевдет! Мен сизге, механик Ломаковнен таныш олдым, деген эдим. Сиз оны Мушукъ, деген эдинъиз. Хатринъиздеми?

Мен индемедим.

— Эльбетте, хатринъизде,— Екатерина Васильевна озь сёзюни озю тасдыкълагъан сонъ, девам этти. — Ачыкъ гонъюллилигим ичюн мени афу этинъиз, о киши бир инсан оларакъ, даа истесенъиз, бир эркек оларакъ меним юрегимни эсир алды. Мен онынънен базы ерлерде, таныш кишилеримнинъ эвлеринде, булунам. — Бойле деген сонъ Екатерина Васильевна сус­ты, мен бекледим.

— Кеченлерде о киши озюне бираз ярдым этмемни истеди. Берабер шеэрге кетмек ве... дейджегим, ярдым этмек... керек. Мен, эльбетте, ред эттим. Лякин элимден ойле иш келирми эди, бильмейим. Сиз о адамны билесинъизми? Екатерина Васильевна не къадар бильсе, мен де окъадар билем, бильгенимни айттым.

Мен айттым, о башыны саллай берди.

— Ярабби, мен де ойле беллеген эдим. Ойле тюшюнген эдим. Ойле олып чыкъар исап эткен эдим.

— Шай... дырылдады отурды. Сонъ козьлерини акъайтып: — мен о адамдан къоркъам, Джевдет! — деди.

Къомшу ода ичинде аякъ давушлары ишитильди. Екатерина Васильевна чар-чабик къапуны ачты. Мен чыкътым. Ондан сонъ, Екатерина Васильевнаны корьмедим.

Окъуйыджы биле, Мансуров яшагъан эв эки къысымдан ибарет. Биринде Мансуровлар яшайлар, дигеринде Алмазовлар... къаршыда — Ирада. Мен тюшкюн гонъюльнен эвге къайттым. Мушукънынъ бир къурунтысы бар.

...Джураевнен берабер юк машинасына минип Ташкентке кеттим. Милиция идареси ве прокуратура Ека­терина Васильевнанынъ ольдюрилювинен пек меракьландылар. Милиция идареси бу къатилликни бир къач адамдан шубэленди. Оларнынъ арасында Мушукъ да бар. Мен бу къадыннынъ ольдюрилювинде сен де белли дереджеге къабаатлысынъ, деп мени сёгер, бель­ки де къапатырлар белледим, ойле олмады. Екатерина Васильевнанынъ озю къабаатлы олып чыкъты... о, эвеля Мушукънынъ ишине иштирак эткен, сонъ къоркъкъан. Къоркъкъаны ичюн оны...

— Кягъытыны сизге, озю сагъ экенде кетирген олсам,— дедим прокуроргъа ве тешкериджиге,— бельки бу вакъиа олмаз эди?!

— Бильмек къыйын. Бойле севги эксери алда фаджианен бите. Мушукъкъа буюк бир иш ичюн дюльбер къадын керек эди...

Джураев мени тынчландырды.

— Оны энди тирильтмек мумкюн дегиль. Мен де даа якъынларда буюк янълышлыкъ яптым. Бизим Турсунов, шубэ ёкъ, аджаип киши. Амма Краснянскаянынъ бизде къалмасы ичюн дженклешмек керек эдим. Фаркъына бармадым. Мен обкомгъа баргъанда, кеч олды, дедилер. Торизогъа, эльбетте, чокъ дарылдылар. Не файда? Анна Яковлевна энди мында ёкъ.

— Къайда?

— Волга къуруджылыгъында. Анда да айны иште. Бизимкинден бир къач кере буюк…— шай деп, Джураев сусты ве бираздан сонъ иляве этти. — Онынъ­нен чалышмакъ къолай дегиль эди. Эр шейден шубэлениджи, раатсыз адам.. Башкъасынынъ ишинден дегиль, озюнинъкинден шубэлене тургъан. Амма акъыллы...

Джураевнинъ хатирине башкъа шей тюшсе керек, кулюмсиреди.

— Коммунист не демек, билесинъми? — деп сорады менден. Ве гуя бирисининъ сёзлерини акъылына кетирген олып, девам этти. — Коммунист латын сёзю: умумий, демек. Коммунистик джемиет — умумий джемиет, яни топракъ, истисал, эмек — эписи умумий. Иште, коммунизм не демек. — Джураев бираз индемей турды, сонъ сорады: — ич де ишитмеген эдинъми?

— Ничюн? Коммунистлер... коммунизм хусусында чокъ ишиттим. Мен «Коммунист манифестини» огрендим.

— Ойлеми? Амма мен демир ёлда догъдым. Йигирми экинджи пост. Бельки биледирсинъ! Урсатьевскнинъ артында. Бабам ве бутюн догъмушларым демир ёлджулар. Он единджиде Къызыл гвардиягъа кирдим. Ачлыкъ сенесинде исе Москвада эдим. Комсомол съездинде Лениннинъ нуткъыны динъледим. Бана комму­низм хусусында сёйлеген сёзлерим — онынъ сёзлери эди. — Сусты, озь лакъырдысыны ольчештирип бакъты, сонъ деди,— Краснянская ве Токътабаев киби кишилерде де коммунист дуйгъусы бар.

...Мансуров мени корьгенде кедерли козьлеринен кулюмсиреди. Элимни сыкъкъан сонъ, йибермей, эппи вакъыт эли ичинде тутып турды. Манъа тешеккюр айтты. Мен онъа бутюн тарихни икяе этип отурмадым, чюнки буны онъа энди Джураев сёйлегенге бенъзей.

— Къатильни тапарлар, мытлакъа тапарлар,— де­ди Мансуров. Башыны четке бурып, козьлерини кийиклендирди, юткъуна-юткъуна зорнен иляве этти,— Катя гъает алидженап къадын эди.

Сонъундан Мансуров пек азапланды. Азды-тозды. Лякин Екатерина Васильевна ольдюрилювине янып-куер экен, энъ зияде озюнинъ бедбахтлыгъы ичюн агълагъан киби корюнди. Мен бир шейни даа эслеп алдым: Мансуров шимди Екатерина Васильевна хусу­сында лакъырды этеяткъанда, сёзлеринде къатиет дуюлды. Къадыны сагъ экенде онда бу хасиет ёкъ эди. Къадыны олюдюрильген сонъ, о янъгъызлыкъ, аджизлик ис этти. Лякин тири адамнынъ кедери баш­къа ола экен.

Бир къач куньлер кечти. Къуруджылыкъта бир янъылыкъ артындан дигер янъылыкъ юз бере башлады. Янъылыкълардан бири конгломерат эди. Котлован къазылаяткъан ерде туташ къатты табакъалар асыл олдылар. Оларны ковшнен парламакъ яхуд аммоналнен патлатмакъ мумкюн дегиль, дедилер. Ким айтты, бильмейим.

Бунынъ ичюн эсас бар эди. Амма бу табакъаларгъа барып етмек ичюн даа вакъыт чокъ.

Котлован даиресинде сув къалмады. Эписини тулумба станциясы чекип алып, айланма каналгъа бошатты. Ялынъыз анда-мында терен чукъурларда би­раз сув бар. Бугунъ Чар-Чакъны бир ялыдан дигер ялыгъа резина чызмаларнен биринджи дефа юрип кечтим. Экскаваторлар, эвелькиси киби, ялыгъа къысылып туралар. Оларгъа арекет этмек ичюн энди эр шей азыр. Къуру ерлерде шпаллар ве рельслер къойылгъан. Бизим ихтиярымызда учь тулумба бар. Экска­ватор ишке башлагъаны ёкъ. Буюклерден бири кечип кетеяткъанда: «тулумбалар насыл?»... деп сорай, Карнакерьян: «Мына...» деп баш пармагъыны тёпеге котерип корьсете. Лякин щит куньде энъ аздан еди-секиз кере бозыла, Карнакерьян оны токътамай тюзетип тура.

Мени корьгенде:

— Насыл? Джинаий ишлеринъни ёлуна къойдынъмы? — деп сорай.

— Къойдым,— дейим.

— Яхшы эттинъ. Менде экинджи номер пек пасравлай...— дей о,— кене фаза ёкъ.

Шимди Чар-Чакъ беттен Алмазов келип чыкъты. Меним элимни сыкъты, селямлашты, бир шей сорамады.

— Сув меселесини тез-тез битирмек керек! — деди ялынъыз, сонъ тулумбанынъ янына кельди. — Шлангны догъурт! — деп джекирди Христофоргъа,— Нико­лай къайда?

— Муфталарны денъиштирмеге кетти,— деди Хри­стофор ве элесленип манъа бакъты, сонъ яваштан: — Бунъа не олды шу? — деп сорады.

Амма биз Андрей Захаровични билемиз. Онынъ ачувы чокъкъа сюрмей. Тезден кечип кетер.

— Манъа бакъ! — деди Алмазов, бир талайдан,— биз экскаваторджылар эдик, шимди киммиз?

— Экскаваторджылармыз,— дедим мен,— эр шей эвелькиси киби.

— Эвелькиси киби олса, бу не? — элинен тулумба станциясыны корьсетти,— бу ишнинъ озь мутехассыслары ёкъмы?

Карнакерьян щит башына кечти. Мен дирекнинъ астында тургъан шлангны котерип, уджуны огге, узакъкъа аттым.

— Къана, кечир! — деди Алмазов. — Бакъайыкъ, не олып чыкъаджакъ?

Карнакерьян резина къолчакъларыны котерип, рубильникке урды, вилкалары озь юваларына кирип кеттилер, мотор кочти, валик арекетке кельди. Пишкеклер ишлей башладылар. Тулумба шлангларгъа сув толдырып, эски Чар-Чакътан юкъары — байыр устюне, ондан исе айланма каналгъа къувалады.

Бойле экен, кестирме аркъасында адсыз-исапсыз адамлар сезильди. Эр бирине айры вазифе берильген. Эр кес озь хызметинен мешгъуль. Ер къазыджыларнынъ кимерси машиналаргъа таш юклей, кимерси чукъургъа баткъан арабаларнынъ астына шпал къоя, сонъра беш-он киши артындан уйтей. Дигер адамлар тизгедже сув ичинде къазыкъ къакъа, эки ялы арасындаки месафени ольчей, участканы болюклерге боле ве олар ичюн месуль кишилер тайин эте, ялыда биринджи блок ичюн мейдан азырлайлар. Мен бутюн кунь ишнинъ кетишатына дикъкъат этип турам, чюнки башкъа ишим ёкъ. Амма бойле десем, янълыш олур. Ишим ёкъ, лякин ташлап кетмеге акъкъым да ёкъ. Керчек, янымда Карнакерьян бар, лякин о — монтёр, онынъ вазифеси башкъа... ондан да гъайры, Карна­керьян сменасыз чалыша. Сув, токътамай, айланма каналгъа акъмакъта.

Бир озенден дигер озенге тулумба иле сув бошатмакъ, догърусыны айтсам, джан сыкъыджы ве бездириджи иш. Лякин не япаджакъсынъ? Бутюн кунь тулумба станциясы этрафында доланып чыкъамыз. Сабалеин ишке кельгенде экскаваторларгъа кедерли алда козь этемиз, терен, кокюс кечиремиз. Оларны сагъынгъанмыз. Котлован къазып башламагъа исе даа

эрте, озеннинъ тюбиндеки зыгъат топракъны саркъытмакъ керек.

Бугунь тулумба станциясына Турсунов кельди. Янында кене Мансуров эди.

— Билесинъизми не, ата? — деди Турсунов Алмазовкъа,— сув чекюв меселесини, керчектен де, битирмели. Бугунь тулумба станциясында чалышувынъыз сонъки кунь олсун. Ярын моторларнынъ янында бир электр монтёр къойынъыз, бу ишнен огърашсын!

— Сонъки кунь...— Андрей Захарович керчектен севинди. — Мен бу сёзлерни чокътан беклейим.

— Догъру,— деди Карнакерьян,— буларнынъ...— пармагъыны узатып, мени ве Алмазовны корьсетти. — Булар мында энди керек дегиллер. Озь ишлеринен огърашсынлар.

— Сен бу якъынларда пек денъиштинъ! — деди онъа Турсунов, кулюмсиреп,— мен энди санъа иш буюрмагъа къоркъып башлайым; буюрсам, ред этеджексинъ!

— Догъру берильсе ничюн ред этеджегим? Къаршылыгъым ёкъ! Догърумы — демек, догъру... джан къурбан!

— Бир монтёр, заныма къалса, бу ишнинъ эписини беджерип олмаз,— индемей тургъан Мансуров, ниает, бу нетиджеге кельди. Ве о акълы эди,— иш, билесинъизми, тек моторларда дегиль. Бутюн объектлернинъ ишини идаре этмек, сёз келими, керек вакъытта шлангларны бир ерден дигер ерге авуштырмакъ...

— Ойле олса, Токътабаевни чагъырынъыз! — деди Турсунов,— тулумба станциясыны адамнен темин этсин! Тулумбада экскаваторджылар чалышкъаныны биринджи кере корем. Ярын, Абдулла Садыкович, котлованда сув къалмасын. Анълаштыкъмы? Ихтиярынъызда бир гедже, бир кунь.

Котлованны къазып башлаймыз.

Кетмеге тедариклегенде Турсуновнынъ хатирине яш экскаваторджылар тюшти. Мектепни битирген енъи машинистлер не ерде ишлегенлерини сорады. Чюнки арарет станциясы монтажынен мешгъуль вакъытында умум къуруджылыкънынъ ишинден бираз узюльген.

— Бир къысымы бизде къалды,— деди Мансуров ве козьлерини манъа тикледи,— меселя, Бекиров... Мен оларнынъ эписининъ мында къалдырылмасыны эмир эттим.

Гуя экскаваторджылар мектеби Мансуровнынъ ихтиярында эди ве о не истесе, оны япа биле эди?! Акъикъатта, бу мектеп Джураевнинъ ве Ираданынъ назарети алтында чалышты. Мансуров меджлислерде сёгюнч ашай берсе де, мектепке адам-акъыллы ярдым корьсеталмады. Шимди енъи ребер огюнде давушы отькюр чыкъмакъта. Экскаваторджыларны мында къалдырмакъ акъкъында эмир берген...

— Мында дегени — къайда?

— Котлованда!

— Эмирни кимге бердинъиз? Краснянскаягъамы? Торизогъамы? — Турсунов кульди. Мансуровнынъ ялтакълана берювинден артыкъ безгени сезильди. Бугунь озюне дуйдырмакъ истеди.

— Афу этинъиз! Чар-Чакъ къуруджылыгъы идареси ихтиярына ёлладым. Андан бельки деривацион каналгъа тюшкендирлер. Оларнынъ бир къысымыны...

— Занымджа, «мен» ерине «биз» денильсе яхшы олур. Хатиринъизден чыкъарманъыз! Мектеп хусусын-да сорагъанымнынъ себеби бар. Инженер Шадманова озь сменасы ичюн алты адам истей. Бу мумкюнми?

Мансуров къарыкъ давушнен кульди.

— Шадманова киши алмакъ истесе, хе-хе-хе, эмин олунъыз, Вахид Саматович, бегенген адамчыкъларыны чокътан сайлап алгъандыр. Къасевет этменъиз!— Ман­суров, пек терен ве акъыллы лакъырды этем деп, озюнинъ бу эки адам арасындаки шахсий мунасебетлерден хабердар экенини сездирип алды. Турсунов буны сезмеген олды.

— Алгъан олса, яхшы... бунынъ ичюн Ираданы макътамакъ керек,— деди Турсунов,— демек, Абдулла Садыкович, сизинънен келиштик. Шаймы? Келиштикми?

— Эр шей эмир эткенинъиз киби олур! — Мансуров сагъ элини кокюсине къойды,— бир экскаваторны ялыда къалдырмакъ истейим. Мумкюнми?

— Бу хусуста лакъырды эттик... Керек олса, къалсын! Ялыны тегизлесин! Акъшам идареде кучюк мушавере бар. Сиз ве смена инженерлери... там секизде. Унутманъыз! Джураевни ве Шадманованы енъи ишлерге таин этмек керек.

Турсунов эпимизнинъ элимизни сыкъты, аджеле-аджеле кетти. Этраф тизгедже сув экенинден, аявъларыны зияде юкъары котерип, ошлы юрмекте эди... Тап, куледжегим кельди. Электриклернинъ буюги олгъанда бойле мукъайт юрмей эди. Сув юзюне сачрай... лякин индемей эди. Хызмет... вазифе адамны чар-чабик тюрлендирип йибере. Турсунов бурун котермеге севген киши олса, не олур эди?

— Трос... насыл? — деп сорады Алмазов Мансуровдан.

— Троснен эпинъизни темин этерим,— деди Ман­суров, озю ашыкъты, сувны шапыртып-копюртип Турсуновнынъ артындан чапып кетти.

Мансуров бойле адам эди. Ребернинъ кольгесини излеп юргендже, къуруджылыкъкъа кельген тросны эрте-ярыкъ складдан алдырып машинистлерге берген олса, фена олурмы эди? «Экскаваторлар ярын чалышаджакълар. Демек, тросны да ярын бермек мумкюн...» Э-э! Абдулла Садыкович!?

Эртеси куню танъда экскаваторгъа кельдик. Мен кене,— лякин бу сефер озь ирадемнен дегиль — ель къуваннынъ устюне чыкъып, валикни майладым; тёпеде бир саат турмакъ керек олды. Ерге тюшкен сонъ, Андрей Захарович манъа троснынъ бир къач еринден ашалгъаныны, бир къач ерден исе къатланып, сынайым-сынайым деп тургъаныны косьтерди. Андрей За­харович Николайны ве Христофорны эрте-ярыкъ складкъа ёллагъан. Олар корюнмейлер. Уйлелик тенеффюсте Бассараба иле Рашид келип, бизим ишлерни козьден кечирип, мыйыкъ астындан кулюп кеттилер. «...бекленъиз-бекленъиз, иш озю олур!» Акъшам олайым деп тургъанда тросны кетирдилер. Алмазов, лафны узатмай, деръал эски тросны чыкъарып, енъисини къоймакъны эмир этти. Манъа не? Уста не десе, оны япмагъа азырым. Япмакъ, эльбетте, къолай дегиль. Хазар-Кенд мектебинде бизге буны... трос денъиштирювни пек енгильден огреттилер. Шимди янымда Алмазов олмагъан олса, не япар эдим, бильмейим? Бассарабанынъ яваштан келип-кеткенининъ себеби де бу экен. Лякин о маальде бизде енъи трос ёкъ эди. Эски трос­ны алып, ерине енъисини къойгъандже гедженинъ ярысы олды.

Андрей Захарович рычагнынъ огюне отурды... па­ровоз энди таш ёл кечитке келип токътагъан экен. Биз­ге гудок бермеди.

— Энди Чар-Чакъны аст-усть этмек мумкюн,— деди Алмазов. Юзю шенъ ве гъурурлы эди.

Экскаваторны хайли вакъыт бош чалыштырды. Экимиз динъленип турдыкъ. Яхшы экскаваторджы машинанынъ алыны, давушындан анълай... муфталарнынъ ве чаналарнынъ ишлеви догърумы, ёкъмы? Буны шу арада сезе. Алмазов машинада телюкели шувулты тапалмады. Ковшнынъ ве барабаннынъ арекети гузель экенине эмин олгъан сонъ экскаваторны токътатты ве бизге, эвге къайтмагъа рухсет этти.

Шай этип, Турсуновнынъ ильки эмирини эда эттик... лякин айткъан вакъытында дегиль. Экскаваторлар ишке биринджи куню тюшалмадылар. Кишилер бутюн кунь-бутюн гедже чалышмагъа меджбур олды­лар. Турсунов, гъалиба, юкъламады.

Саба тааджипли левханынъ шаады олдыкъ. Козьлеримизге инанмакъ къыйын эди. Плотина къуруладжакъ мейданда юзлернен енъи адамлар корюндилер. Десятниклер адамларны ишке таин эттилер. Бу вакъыткъа къадар электриклернинъ буюги оларакъ де анда-де мында чапкъалап юрген Турсуновны шимди Баш Дугюмнинъ ребери вазифесинде корьмек эр кес ичюн меракълы эди. Бир сене эвельси кишилер Чар-Чакъта ильки пейда олгъан вакъытта адымлары джесаретсиз, омузлары къысыкъ эди. Шимди... рузгярда янакълары къызаргъан, кевделери кенишлеген ве озьлери азаматлы кишилер олып кеттилер. Ер къазыджылар мында эллерине тек кетменлерини тутып кельген эдилер, шимди арматурджы ве бетонджылар мектебинде окъумакъталар. Бир къач ай эвельси кетменджилерден ер къазыджылар бригадасы тешкиль этильди. Олар, кет-кете мектепте ве курста окъуй берип, зенаат саиби олдылар. Шимди бирде-бирине ер къазыджы десенъ, джаны агъыра: ойле дегенинъ не? Ким? Ойле киши бильмеймиз! — дей. Аммаллар да ойле, кибирли кишилер олдылар: аркъада юк ташымакъ? Не демек олсун... Оларнынъ ихтиярында транспортёрлар, автомашиналар барлар. Керчек, эльнен чалышмакъ да керек ола. Лякин кетмен ве къолараба ёкъ. Тааджипленмек керекмей. Аятымызда аз шей олып кечмеди. Эгер тааджипленмек керек олса, эвеля меним озюме... кечен сене нижник, шимди машинист олып кеткениме тааджипленмек керек.

Андрей Захарович козюмнинъ огюнде рычагкъа басып, биринджи ковшны ерге тюшюрди... Биринджи дейим, чюнки о плотина котлованына тюшкен бирин­джи ковш.