Ванна азыр! Санъа ювунмакъ керек!

Меним ойнамагъа истегим ёкъ эди. Койкамнынъ четине отурып, чокъ тюшюндим.

— Ойнамасанъ... озюнъ билирсинъ,— деди Архипка, мектюпни къатлап Христофоргъа берди.

Багъырыма къызгъын демир басылгъан киби ол­ды. Атылып турдым, достымнынъ янына кельдим.

— Христофор, бер мектюпни!

— Ойна! — деди Христофор, екяне козюни липильдетип,— Ничюн ойнамайсынъ? Эр кес ялварып отура... Утанасынъмы?

Шай деген сонъ мен ачувландым. «Къана, Джев­дет! Ойна! Ойна, бир корьсинлер!» дедим озь-озюме. Устюмдеки шинелимни чыкъарып, гимнастёркам устюнден багълы портупейни тюзеттим, аягъымны полгъа къатты урып, кочьтим. «Оларгъа бир корьсетейим... Къайтармамы? Ёкъ… мен рус оюны да билем.

Червоный казак олып, русча ойнамагъа бильмейджегимми? Эллеримни котердим, окчелеримнен полны енгильден дюбюрдете берип, столнынъ этрафында бир айланып чыкътым, ондан сонъ сагъ аягъымны ерге урып, де тизлеримни къатлап, де догърултып, эллеримни четке узатып ойнай башладым. Кет-кете сурьатны арттырдым. Къызышкъан сонъ, шенъленип кеттим. Эм ойнадым, эм тюшюндим: «Мен къыямет экеним де! Озюмнинъ хаберим екъ экен! Ничюн? Я Винницада, корпус авескярлары олимпиадасында иштирак эткеним... унуттынъмы?»

Ойнап башлагъаным он дакъикъа олды, аякъларым талды, терледим-пиштим, баракнынъ ичиндеки адамлар, стол ве кроватлар козюмнинъ огюнде башлы-аякълы фырланмакъта эдилер. Сонъ токътадым. Христофоргъа догъру энтир-тентир эки адым атаракъ:

 Мектюпни бер! — деп айкъырдым.

Кандыба аякъкъа къалкъып, манъа эль чырпты. Архипка индемеди, елькесини къашыды.

— Бу къадарына козюм батмай...— деди о. Бу онынъ энъ акъыллы шакъасы эди. — Полкта бойле шейлернен огъраштынъызмы?

Мен индемедим. Индегенде де, Архипка эп бир айткъанымны анъламайджакъ эди. Ондан да гъайры, юрегим ойле кучьлю дукюльдемекте эди ки, мектюпнинъ сатырлары козьлеримнинъ огюнде сычракълай башладылар. Енъимнен юзюмдеки терни сюрттим, чибин баджакълары киби индже арфлернен язылы мектюпте озюме аит ерни тапкъандже чокъ чекиштим. Окъуп битирген сонъ, теляшкъа кельдим.

— Демек, эр шей битти! Эр шей битти. Меним севгим... умютлерим эляк олдылар!?

Эльпиде, Христофорнынъ менимнен корюшкенинден пек мемнюн экенини, якъында меним мектюбимни алгъаныны, тезден джевап язмагъа тюшюнгенини, лякин язмакъ ичюн бир шей тапалмай чекишкенини, къач сенелер девамында меним севгимнен азапланып юрип, шимди энди бу хасталыкътан къуртулгъан сонъ, умютсизден келип чыкъкъанымны ве, ниает, манъа ич бир вакъыт ачувланмагъаныны бильдирмекте эди. «Кенди козълериме, кенди юрегиме ачувланайыммы? Бу мумкюн дегиль!» — деп яза эди. Мектюпте шойле

сатырлар да бар эди: «Джевдетке сейле, мен онынъ бахтлы олувыны истейим...» «Къыйметли Христофор шимдилик сёйлемеге даа эрте, лякин, эр алда, кендими бахтлы ис...»

Мектюп элимден тюшип кетти. Кроватнынъ четине отурдым. «Бахтлы? Эльпиде мени унутып, бахтлы олдымы?»

— Сонъ, насыл? — деп сорады Архипка.

Мен джевап бермедим.

— Азапланма, Джевдет! Бу — ишнинъ ниаети дегиль,— деди Христофор. Мени рухландырмагъа тырышты. — Козырьлер эписи менде. Коресинъми?— текрар манъа мураджаат этип,— бутюн козырьлер менде! Сен де козырьлерни алмакъ керексинъ! — деди.

Кандыба ойнайяткъан еринде токъталып, кейфлидже козьлерини манъа догърултты.

— Козырьлерни оюннынъ башында алмакъ керек,— деди о,— сонъунда олувнынъ файдасы ёкъ. Иш — иштен кечкен сонъ?..

— Янъы кон иле ойнамакъ... ата енъмек биле мумкюн,— деди Карим.

— Бар, энъ олмагъанда, урбаларынъны темизле, дегирменджи! — деди Архипка манъа ве хихылдап кульди,— дюньяда Эльпидеден башкъа къызлар да бар.

Архипка эки элинен омузларымдан къап-къач этип тутты. Къоллары, демир киби, агъыр ве кучьлю эди­лер.

— Лякин... манъа бакъ! Ираданынъ этегини быракъмасанъ ишинъ фена оладжакъ! — деди о,— бутюн сыр бунда.

— Бу не? Телюкеми? — деп сорадым мен Архипкадан,— телюке олса, яхшы биль: меним эллерим пек назик дегиллер, кыкырдагъынъны бир сыкъсам, билесинъми, къардаш?! Дюлъгерлер барагъында корьсеткен темашанъ унутылды беллеме! Эписи хатиримде.

Бу иште комендант къабаатлы. Меним Ирада иле Хазар Кендге кеткенимни эр кеске айтып чыкъкъан. Дивардаки саатке козь эттим. Зынджырына багълы демир парчалары энди полнынъ устюне саркъып тюшкенлер. Николай эр вакъыт ишке кетеяткъанда зынджырны чекип, демирлерни тёпеге котерип, кете тургъан. Бу — онынъ мустесна укъукъы. Кимсенинъ саатке токъунмагъа акъкъы ёкъ. Бугунь саатны унуткъан. Ничюн аджеба?

Фуфайкамны кийдим, шинелимнинъ устюндеки тозны къакъмакъ ичюн азбаргъа чыкъаяткъанда, токътап, саатнынъ зынджырыны юкъары чектим. Манъа юрегимдеки дертни бирде-бир шейнинъ, яхуд кишининъ устюне тёкмек керек эди.

Озюм не саба, не акъшам — бутюн кунь агъызыма аш алмадым. Чайник бом-бош, печканы бугунь кимсе якъмагъан. Ашхане исе энди къапалы. Догърусыны сёйлесем, джебим де пек къалын дегиль. Ичине сычан тюшсе, башы тешиледжек. Маашлыкъ парадан пек аз къалды. Мукъайт тутмасам, эки куньден сонъ ишлер зевкълы оладжакъкъа бенъзей. Ичери кирген сонъ печканы якъып, чай къайнатмагъа къарар бердим.

Николай манъа кимерде бир элесленип-элесленип козь этип ала, бир шейлер сёйлемеге истеген киби келе, лякин джесарет эталмай. Христофор чокътан берли меним арекетиме тикленип бакъып тура, не демек истейлер, бильмейим. Машаны элиме алдым, печканынъ ичини къарыштырып бакътым... кульден башкъа шей ёкъ.

Оданынъ арт кошесинден Архипканынъ къарыкъ сеси ишитильди.

— Ма! Ал, аша!

Столнынъ устюне доп этип къатты шей тюшти. Башымны котерип бакътым, ярым къаталакъ кол­баса.

— Бу улькеде не колбаса, не ракъы  бир шей ёкъ,— деди Архипка.

— Ничюн? — Басит тааджипленди, — Кок-Богъазда олмаса Акъ-Чолакъкъа кет. Анда толу.

— Озюнъ кет. Паромда о якъкъа кечмек бир беля, бу якъкъа кечмек дигер беля. Донатма ташыйлар.

 Турсунов кельгенми? — деп сорады Рашид.

 Озю кельмеген, донатмасы кельген. Бутюн ялы электрик станция къысымларынен ортюлю.

Архипка паромнынъ ишинден даима хабердар. Къаршы ялыгъа куньде эки дефа барып келе. Гедже олсун кунъдюз олсун... Ничюн? Кимсе бильмей.

 Демек, тезден станция чалышаджакъ,— деди Христофор,— Лякин бир шей тааджипли: Архипка бугунь ничюн джюмерт?

— Къызгъанч олгъанымны корьдинъми?

— Сенинъми? О! Буны анълатмагъа вакъыт керек! Колбасаны беш кесекке больдим. Бир кесегини озюм алдым.

— Дюльгерлер барагында олып кечкен шейден Ираданынъ хабери бармы?— деп сорады Архипка. — Онъа бир шей айтмадынъмы?

— Уфакъ-тюфек меселелернен огърашмайым,— дедим мен,— къавгъанынъ себепчиси ким экенини Озюм де бильмейим,.

— Мына, ким себепчи! — Кандыба козьлеринен Архипкагъа ишарет этти. Архипка бу арада эгилип, тумбочка ичинде недир къыдырмакъта эди. — Мушукъ олмагъан олса, Архипканен исап къыскъа олур эди.

— Мени исап-къасапнен къоркъузамазсынъ. — Ар­хипка стол устюне бир пачка да пряник атты: — Архипкада эр шей бар,— деди о. Сонъ меним яныма келип отурды.

— Аля аджизлик ичиндесинъми? — деп сорады менден ве иляве этти: — къадын деген къабиле исте­ген кишисини бахтлы яхуд гъарип эте биле.

Эр кес озь мешгъулиетини токътатты, стол башына отурып, озь иссесине тюшкен колбасаны ве пряникни ашады.

— Сакъын, Ирадагъа токъунайым деме! — Архип­ка эгилип гизлиден къулагъыма бу сёзлерни айткъанда, тюкрюги къулагъыма сачрады, ичи ракъы иле шыплы экенини сездим,— токъунсанъ, ишинъ яхшы олмайджакъ!

— Эвеля колбаса ве пряник, артындан телюкеми? — деп сорадым ондан.

— Хайыр,— деди Архипка, ырджайып,— бирининъ дигерине алякъасы ёкъ.

Сонъра Архипка баржанен олып кечкен тарихны икяе этти.

...Баржанынъ устюнде амонал бар эди. Озю пек буюк дегиль, тюби тегиз, ялпакъ. Сув ташкъыны олгъан вакъытта катерге такъып кетирген эдилер. Хазар Кенд янында кучюк корьфезчикте багълы тура эди. Сув баягъы азлашты, лякин баржа еринде къалды. Оны къайда алып кетеджексинъ? Юкъарыда сув сай. Ашагъы джылыштырайым десенъ — озен боюнда бир такъым босагъалар. Бир кунь буны ер патлатыджылар коре къалдылар: «склад ичюн аджаип шей» дедилер. Патлайыджы мадде керек олдымы, трюмни ач, ал кет! Эр джеэттен эльверишли... Чевре-чет чым-чырт, кимсе ёкъ. Энъ муими шу ки, озю бутюнлей сув ичинде. Ич бир вакъыт янгъын ола бильмейджек. Бу вакъытларда, пакъыл киби, Чар-Чакъ устюндеки асма йип ёлны тамир этеята эдилер. Асма ёл къаршы ялыдан уфакъ-тюфек материалларны ташув хызметини коре эди.

Бир кунь мен Николайнен берабер болт ве планкалар алмакъ ичюн складкъа кеттим. Склад исе тамам асма ёл астында эди. Къапудан кирейик дегенде огюмизде Ира пейда олды. Не ишнен кельген? Алла бильсин. Бельки бир шейни тешкермек истегендир? Мен о вакъытта къуруджылыкъкъа янъы кельген эдим. Ира меним ичюн ким? Инженер... адий бир къыз. Онъа бенъзегенлернинъ чокъуны корьдим. Юзюне бакъкъанда бир джорукъ, амма озю... Сонъундан магазинге териден тикильген къыскъа пальтолар кетирильди, буюклернинъ эписи олардан алып кийди; ондан эвель эр кес истеген урбасынен юре, Иранынъ устюнде бре­зент плащ, башына явлукъ багълы ола тургъан. Дейджегим, бирден огюмизде пейда олды... мен онъа къулакъ асмадым.

Озюм Рахильнен тутунгъан, онсыз бир адым атып оламай эдим. Фена къыз дегиль. Ялынъыз, анавы меселеде... зайыфлыгъы бар. Ондан сонъ, ичмеге де севе. Мен онъа: «Кезме, ичме!» десем, чар-чабик быракъаджакъ. Анъладынъмы? Эгер эки сёз айтсам — эписи битип кетеджек. Беклей... лякин манъа не? Къыскъасы, о вакъытта кимсеге къулакъ асмай эдим.

Складкъа кельдим. Ич бир шейге козюмиз ёкъ. Нарядны узаттыкъ. — Бу ресмий ишлерни Николай яхшы биле эди,— бакъсам, атыны чаптырып бир киши кельди: бойле-бойле, баржа зынджырдан къуртулды, устюнде янгъын бар.

— Насыл баржа?

— Къуруджылыкъта насыл баржа бар? Сорап отургъанынъ не? Хазар Кендде.

Чар-Чакъ озю, умумен, терен озен, лякин онынъ боюнда чешит бентлер, къаялар, айланмалар барлар. Олардан баржа кечалмаз. Кечсе биле, къаягъа урунып чиль-парча ола биле. Лякин меселе онынъ чиль-парча олувында дегиль. Устюндеки патлайыджы мадделер сарсып, яхуд бир шейлерге урунып — неге урунаджагъыны къайдан билесинъ?— бир кяфирлик олып, жаркъ этип патласа, тек баржаны дегиль, этрафындаки бутюн барлыкъны кокке учурыр... ялынъыз бир думан къалыр. Бельки думан да къалмаз. Онынъ устюн­де патлайыджы шейлер чокъ.

Кладовкаджы, Ираны рухландырмакъ ичюн, че­шит риваетлер тюшюнип чыкъара башлады: «Биринджи кестирме тамам бу асма йип ёлнынъ астында. Баржа юкъарыдан догъру мында кельмеге борджлы. Эгер кельмесе, демек, баржаны патлагъан, деп биледжекмиз. Мында тек кесеклери келип чыкъаджакълар.

— Ким бильсин...— деди кладовкаджы,— ким бильсин, бельки де патламаз. Лякин патламайджагъыны къайдан билесинъ? Энъ эйиси — бу ерден тез-тез къачмакъ керек.

Ат устюнде кельген кишининъ озю взрывпром кишиси экен. О Ирагъа иззат береята: «къышлакъ балалары баржанынъ янында ойнай экенлер. Къуру япракъларны топлап, серникнен туташтыргъанлар...»

Къыскъасы, бу меселе сезильгенде баржа энди озеннинъ ортасында экен. Кучьлю рузгяр атешни уфюре берген. Къыгъылчымлары учушып сувгъа тюшкенлерини корьгенлер. Хазар Кендден асма йип ёлгъадже, тахминен, эки бучукъ километр. Озен бою келинсе — даа аз.

Иранынъ чырайы топракъ киби олды. «Тез, идареге етиш! — деп къычырды атлы кишиге,— догъру идареге бар, ашагъы паромгъа адам йиберсинлер». Озю исе къапунынъ янашасында яткъан къыйыш-къунгъыр сырыкъны манъа косьтерип: — буны вагонеткагъа алып кетинъиз! — деп эмир этти.

Сырыкънынъ уджуна индже трос парчасы багълап, беш метр юксекликте салланып тургъан вагонетканынъ четине илиштирип къойдыкъ.

Кандыба менден: «баржа асма ёлгъа илишсе, узьмезми?» деп сорай.

Ира исе шакъылдап куле:

«Олар балабан гемилерни чекип алып кетелер,— дей ве кнопканы басып, машинистке сигнал бере — айды, кеттик!» Сонъ, озю вагонеткагъа тырмаша.

Иранынъ ерине Кандыба минмек истеди, Ира рухсет этмеди:

«Сен машинистке бу меселени яхшы анълат,— деди о,— машинист яш ве теджрибесиз киши».

Мен Иранен берабер вагонеткагъа минмеге ниетлендим, лякин кеч олды — кочип кетти. Баржа къайсы тарафтан кечип кетеджек? Буны бильмек керек. Эгер бизим ялыгъа якъын ерден кечсе — вагонетканы бу якъкъа джылыштырмакъ мумкюн. Эгер обир тарафтан кечеджек киби олса, о якъкъа чекмек керек. Кандыба бу шейлерни машинистке анълатаята. Рузгяр вагонетканы сагъгъа-солгъа саллай. Машинист исе асма ёл тросларыны арткъа — огге джылыштыра.

Узакъта... Айикъ Бурун бетлерде баржа корюнди. Келеята... когертесинден, акъикъатен, тютюн чыкъмакъта. Бельки атеш энди ящиклернинъ озьлерине якъынлашып башлагъан, шимди жаркъ этип патлайджакъ? Къайдан билесинъ? Баржа де бизим ялы бетке бурула, де озеннинъ ортасына чыкъып кете.

Кандыбагъа бакъып алам. О, машинистнинъ ерине кечкен, рычагларны озю ишлетеята. Вагонетка бир, озеннинъ ортасына ювурып кете, бир, бизим тарафкъа къайтып келе. Ялыда бизден, учь кишиден башкъа, кимсе ёкъ. Дёртюнджиси — машинист. Баржа корюнгени киби мен ялыдан узакълаштым, байырнынъ устюне чыкъып, козь этип турдым. Эр шей корюне, Ира вагонетка ичинде. Кучьлю ель оны саллай бере. Лякин сонъундан гузель олып чыкъты. Кандыба вагонетканы бирден токътатты, баржа онынъ тюбюнден кечеяткъанда, Ира сырыкъкъа багълы ильмекли тросны узатып, баржанынъ когертесиндеки демир ыргьакъкъа илиштирди. Бу пек онъайтлы олды... Баржа сагъгъа-солгъа айланды, сонъ токътады.

— Николай! — деп къычырды Ира,— чап, атешни сёндюр!

Кандыба баржанынъ устюне чыкъты. Когертеде узун, къалын йип янмакъта эди. Николай резина чызмаларынен атешни таптап бакъты. Йипнинъ эзик уджу ельден даа кучьлю яна башлады.

— Не япасынъ? Тез сувгъа ат! — деди Ира, иддетленип,— башынъ ишлемейми?

Николай йипнинъ янаяткъан уджуны сувгъа атты, иш бунынънен битип кетти. Мен олсам, акъылым етмез эди.

Николай когертени чевре-четлеп айланып чыкъты: бирде бир еринде атеш къалмагъанмы экен? Маши­нист вагонетканы яваш-яваш ялыгъа чеке берди. Ирада топракъкъа келип янашты.

— Анъладынъмы сен? Ира бойле липильдевик къыз...— деди Архипка ве отургъан еринден, тиреле берип къакъырды, тюкрюги юксек форточкадан кечип, азбаргъа чыкъып кетти. Озюмни туталмай кульдим.

Архипка кульгенимни сезмеди, Эппи вакъыт индемей отурды, сонъ теэссюф иле деди:

— Бу вакъиадан сонъ базы адамлар... буюклер, къаршы ялыгъа асма ёлнен къатнай башладылар. Ель кучьлю олмаса мумкюн. Эльбет де, телюкесизлик техникасы бунъа рухсет этмей, лякин кишилер бунда буюк телюке корьмейлер. Ель кучьлю олса — башкъа меселе. Ондан сонъ, билесинъми не? Бу акъылсыз... Кандыба эр кеске айтып чыкъкъан: мен гуя, къачып кеткеним. Къайда къачкъаным мен? Склад янында турдым. Илле бир шей уйдурып, меним къуйругъыма басмаса олмай.

— Эр алда, хавфлы...— дедим мен Архипкагъа, тек лакъырды олсун, деп.

Ишке Христофорнен берабер кеттик. Кандыба ве Архипканы бекледик, корюнмедилер.
***
— Мен энди не япаджагъым? — деп сорадым Христофордан. Ойле нетиджеге кельдим ки, не десе, оны япаджакъ эдим.

— Эльпиде меселесими? Онынъ акъкъында мен де чокъ тюшюнем,— деди Дураниди. Онынъ козьлерине бакътым мен. Христофор хусусындаки тюшюнджелеримде ич бир вакъыт алданмагъан эдим. Чюнки онда алидженап юрек бар. Христофор сёзюни девам этти: — Эльпиденинъ джумерт экенини билесинъ! Сонъки антерини чыкъарып достына берир. Сени насыл севе эди? Сени Граф пляжында ильки дефа корьгенде насыл ашыкъ олгъан эди? Хатиринъдеми? Делирир беллеген эдим. Сени мен де севем, валлаи-билляи! Лякин сен, Джевдет... сен джумерт дегильсинъ. Севгиге кельгенде, сей джумертлик корьсеталмадынъ. Сен Эльпидени бельки севгендирсинъ, лякин фурсатны къачырдынъ. Джумертлик, эльбетте, Архипканынъ...— шай дегенде о кульди,— Архипканынъ сандыгъындан чыкъкъан колбаса дегиль. Онынъ кенарыны кесип, котерип аталмазсынъ... ойле мушкуль вакъыт ола, бир шей хусусында битик къараргъа келалмайсынъ. Эбет, ойле ола. Амма учь сене зарфында бир-биринъизге къач мектюп яздынъыз!? Эльпидеге: «Меним къадыным ол!» деп, учь сёзни такъыштырып айталмадынъ. Шимди кедерленесинъ... ничюн? Буны санъа Эльпиде сёйлейджек эдими. Севги меселесинде мен къалпазаным... о догъру. Сен менден де бетерсинъ, Джевдет!

Бундан сонъ, ёл боюнда Христофорнынъ агъызындан сёз чыкъмады.

Экскаватор токътагъан. Чалышмай эди. Кене трос узюльген. Нижниклер чукъур ичинде, чёкючнен ковш устюндеки копюрчикнинъ болтыны чыкъараджакъ олып чекишмектелер. Смена биткени ёкъ. Христофорнен берабер чукъургъа тюштим. Частлы экеним: чёкючни котерип, бир урдым — болт чыкъты. Сонъра троснынъ уджундан тутып алкъа ясадыкъ, ичине болтны кирсетип, бекиттик. Мен чукъур ичинден чыкъ­къан сонъ, машинист Семён Агаповнынъ юзю кедерли экенини эследим.

— Смена белялы олды...— деди о,— бойнумда биревнинъ къаргъышы баргъа бенъзей. Экскаваторны дёрт кере токътатмагъа меджбур олдым.

Тёпеге бакътым. Агапов рычагларгъа элини узатты дегенде, паровоз окюрди.

— Ана, корьдинъми? — деди Агапов,— бар да, ачувланма!?

Бизге асабий алда бакъты, айтмагъа сёз тапалмай, ерге тюкюрди... тьфу!

— Бойле инсафсызлыкъ олсунмы? Янъы тюзеттик, дегенде.

Машина болюгинде Алмазов пейда олды, бизге компрессорны тешкермеге эмир этти. Ашагъыда Рашиднинъ ве Кандыбанынъ сеслери ишитильдилер. Эр кестен сонъ Архипка кельди.

Агапов топракънынъ къатты экенлиги хусусында шикяетленди; сонъра Алмазовнен берабер топракъ йыгъынындан ашагъы, ялыгъа тюшип, тизгедже балчыкъкъа батып, Хазар-Кенд бетке юрдилер. Бир талайдан сонъ текрар чукъур ичинде пейда олып, бир шейлер акъкъында лакъырды этип тургъан сонъ тёпеге чыкътылар.

— Топракъ къатты дегиль,— деди Андрей Заха­рович, энди эвге къайтмагъа ниетленген Агаповгъа. — Лякин топракънынъ бойле олувы эм яхшы, эм де фена.

Рашид рубильникни кечирди. Иш башлады. Мен, топракъ йымшакъ олса ничюн фена экенлигини бильмей эдим. Бу гедже огрендим.

Экскаваторнынъ астында, рельслер ве шпаллар ичюн, эрте-ярыкъ ер азырлап къойдыкъ. Бизимкинден сонъ эки-учь сменагъа даа етишеджек.

Дейджегим, ер шей сырасында. Бир даа бакъсакъ... гузель-гузель чалышаяткъан машинагъа не олды?

Кенълиги етмиш беш, теренлиги отуз метр чукъ­ур... Бу — айланма канал. Отуз метр юксекликте, топ­ракъ обасынынъ тёпесинде — рельслер устюнде экска­ватор тура. Вагонгъа бенъзей, лякин вагондан азачыкъ кучюк. Ичинде мотор, компрессор, лебёдкалар. Огюнде — юксек, узун елькъуван. Шпалларны сийрекче къойсанъ, рельслер сынып кетеджеклер.

Эр къыркъ-элли саниеде елькъуван чукъурнынъ ичине ковшны далдырып топракънен толдырып чыкъара, янашадаки топракъ обасы узерине быракъа.

Саба якъынлагъанда... агъыр ковш чукъурдан тёпеге котерилеяткъанда, кок юзюне узанып тургъан елькъуваннынъ салангъаныны ве кенаргъа янтая башлагъаныны эследим. Бу арада машина ичинден гурульти ишитильди. Ковш авада, башымнынъ устюне саркъып, токътады. Сагъгъа-солгъа салланды, ичиндеки топрагъы устюме тёкюлеяткъанда четке къачтызм. Экскаваторнынъ когертесинде тургъан Христофор ве Николай, башларынен диваргъа урунып, ерге юварланып тюштилер. Сынгъан ве тешильген ерлери олмады. Олар, ичериден Алмазовнынъ давушыны ишитип, Экскаваторнынъ ог тарафына чапыштылар. Бу вакъиа бир ань ичинде олып кечти.

— Николай! Рашид! — деп худжур къычырды ма­шинист,— елькъуван силькине бере... не олды? Копчек рельстен чыкътымы? — Андрей Захарович, фелякетке огърагъан гемининъ капитаны киби, машинаны терк этеджеги кельмей, кабина ичинден команда бермекте эди,— Николай, экскаваторнынъ астына тюш! Барабаннынъ бакъ... Трос узюльмегенми?

Кандыбанынъ къыдыргъаны да бойле хызмет эди. Мышыкъ киби, дёрт букленип, огге сычрады, машинанынъ астына кирип кетти. Лякин тезден къайтып чыкъты.

— Трос еринде, узюльген шей ёкъ!

Бу къыямет ичинде козюме Архипка чалынды. О топракъ йыгъыны тёпесине тырмашмакъта ве артына сыкъ-сыкъ айланып бакъа бермекте эди. Елькъуваннынъ ашагъы къысымында текрар шытырды чыкъты, ковш Архипканынъ башы устюнден кечип кетти, аз къалды урып эзеджек эди. Николай машинистке «вира! деп къычырды. Алмазов рычагны чекип, тросны зайыфлатты. Ковш гурс этип, топракъ йыгъынынынъ ар­тына тюшти. Андрей Захарович ковшны озюне таба чекмек истеди — чекалмады.

Экскаватор кимерде-кимерде къалтырай ве саллана берди. Не олды? Не япмакъ керек? Христофор бир талай учурымнынъ четине кельди, айрет ичинде аша­гъы бакъып турды. Мен де онынъ янына кельдим: топракъ йыгъыны яваш-яваш ашагъы таймакъта эди. Бираз вакъыт кечкен сонъ, балабан топракъ кесеги еринден къуртулды, каналнынъ ичине авдарылып тюшти. О авдарылды дегенде, экскаваторнынъ астындаки рельснинъ уджу юкъары котерилип къалды.

Кабинанынъ ичинден Рашид чыкъты. Ерге тюшер-тюшмез, елькъуваннынъ астында токъталып, козьлерини тёпеге тикледи. Елькъуван салланмакъта эди. Бана зайыф быракъылгъан трос энди тартылгъан. Елькъуван гуя къуртулмакъ истей, лякин топракъ йыгъыны артында оны кимдир-недир тутып турмакъта.

— Чап! — деди Рашид Христофоргъа,— тез ол! Экскаватор ашагъы авдарылаята.

Мен кене учурымнынъ кенарына кельдим. Ашагъыда топракъ табакълары ерлеринден кочип, увулдап сув ичине тюшмектелер. Экскаваторнынъ копчеклери, рельслернен берабер учурым бетке янтая башлайлар.

Биз о якъкъа, бу якъкъа юремиз. Машинаны къуртармагъа чаремиз ёкъ. Машинист, топракъ йыгъыны эшилеяткъаныны корип:

— Экскаваторнынъ астына шпаллар къойынъыз! — деди Рашидке.

Буны ким айтты? Алмазовмы? Атамызмы? Не демек олсун! Янымда яткъан эки шпалны алып, экскаваторгъа ювурдым. Арекетсиз тикленип къалгьан копчекнинъ астына къойдым. Сонъ кене чаптым... ке­не кетирип, рельснинъ астына конделенлеп тыкътым. Экскаваторнынъ аркъасында обанен шпаллар ятмакъта эди. Николай оларгъа кетти. Аркъасына учь шпал сыкъынгъан, энди кочейим деп тургъанда усттекисини чекип алдым. Шай эткеним ичюн Николай дарылды: «Сенинъ мында эшегинъ бармы? Ничюн эгилип ерден алмайсынъ да, азырына апышасынъ?» демек истеди. «Ёкъ, къардаш! — дедим мен, ичимден,— иш эгилип, ерден алувда дегиль. Бойле учер-дёрдер дане сыкъынып кетеберсенъ, кобегинъ тюшеджек...»

Тезден башкъа усулгъа кечтик. Шпалларны эльден-эльге бердик.

Къыркъкъа якъын шпалны ташып, копчеклернинъ астына къоймакъ ичюн не къадар вакъыт керек олды? Билесинъизми? Бу иш бизде дакъикъалар ичинде олып кечти.

Учурым бетке джылыша берген экскаваторнынъ ог копчеклери ернинъ устюнден юкъары котерильмектелер. Драгляйн тезден теренлик, къаранлыкъ ичине тюшип, эляк оладжакъ.

Бойле, къасеветленип тургъанда, экскаваторнынъ кевдесини орткен тахта диварларнынъ чатырдысы бирден токътады. Машина джансызланып, сусып къалды.

— Джевдет! — деп къычырды Николай. — Бу не демек?

Топракъ йыгъынынынъ тёпесине чыкътыкъ. Ковш­ны корип, айретте къалдыкъ: о озюнинъ азаматлы тишлеринен балабан чакъмакъ ташкъа илишкен, трос адден ашыкъ тартылып къалгъан: Бу, бекленильмеген адисе, учурымдан ашагъа саркъаяткъан экскаваторны токътатты. «Мавы къая» беттен давушлар ишитильди. Трактор келеята. Айдавджынынъ артында, аякъ устюнде, Христофор тура. Сонъ Токътабаев ве Ирада пейда олдылар. Ирада учурымнынъ четине кельди, тюпсиз къаранлыкъкъа козь этти: топракъ кесеклери ве ташлар аля авдарыла бермекте эдилер.

Ирада бу дешетни корьсе эсини гъаип этер. беллеген эдим. Ёкъ... гъаип этмеди.

— Мен сизге, Мавлян ака, не деген эдим? Тёпеси яныкъ къарагъач хатиринъиздеми? Онынъ янындаки участкада экскаваторны арткъа джылыштырмаздан эвель топракъны тешкеринъиз, демегенми эдим? — къыз ичиндеки эеджанны сездирмемеге тырышса да, базан сеси къалтырап, базан нефеси тутулып, озюни эльге бермекте эди. — Сёйленъиз, Мавлян ака, топракъны тешкеринъиз дегенми эдим? Демегенми эдим?

Токътабаев индемеди. Чарпынып къалгъан экскаваторгъа козьлерини тиклеп, бакъып турды. Ирада девам этти:

— Иш япмамакъ, эльбет де, япмакътан эльверишли. Бойле чыкъымсызлыкъ зиянкярлыкъ демек ола.

Токътабаев бир шей айтмады.

— «Мавы къаяда» секиз саат юкълап, сонъ турып эвге кетмеге алышып къалдынъыз! — деди Ирада. — Лякин бундан сонъ бойле олмайджакъ.

Токътабаев онъа аркъасыны чевирди, къулагъыны котерип, негедир динъленди. Мен демир копюр бетке бакътым: бизим тарафкъа учь трактор даа келеята эди.

Ирада вира къызышты, ачувланды. Озь фикирлерини топлап оламай, акъылына не кельсе, оны айтты. Токътабаев онынъ адетини биле экен, джевап бермей, индемей тургъанынынъ себебини шимди бильдим.