Ванна азыр! Санъа ювунмакъ керек!

Ойле адамлар барлар ки, тышкъы корюнишине бакъып, зенаатыны тайн этмек мумкюн. Лякин Джураевнинъ зенаатыны таин этмек мумкюн дегиль. Отуз яшында, бакъыр юзлю, къыбырдавукъ, къуру киши. Бойле адамлар ишни сездирмей, «ымпыс-тымпыс» япа къоялар. Кимер адамлар озьлерининъ былашыкъ ишлерини гизлейлер. Джураев исе намуслы ишлерини гизлей. Ишчилернинъ фикирлерини ишитмек, сёз келими, амам, ашхане, бала багъчасы хусусындаки фикирлерни топлап, тедкъикъ этип, догьру нетидже чыкъармакъ... фена шейми?

Онынъ еринде башкъасы олса, якъаны къуртармакъ ичюн деръал бир шей ишандырыр, ялан патлатыр, чыкъар кетер. Джураев... ёкъ! Онынъ озюне аит амелий сёзлери бар: «яхшы... корермиз!» — деп ташлай ве сен янындан кеткенинъ киби, арекет этип башлай, озь ибаресинен сёйлегенде, адамларны, акъикъий большевиклерни, амамгъа... ашханеге, коммунхозгъа къоя», эгер зарурет олса, кене шу ерлерге комсомолларны «ташлай» ве даима бир шейни талап эте:

«ярын акъшамгъа азыр олсун!» Эм, керчектен де, ярын акъшам амамда котёллар якъылгъан, суву къайнагъан ола, ондан юзлердже кишилер ювунып, темизленип чыкъаяткъан вакъытта, коммунхозны, яхут комендант Петя эмджени дюньяда энъ хош, энъ аджаип сёзлернен макътай, амма Джураевни анъгъан киши олмай. Ялынъыз амам меселесинде дегиль, эр шейде ойле.

О Мансуровнен лакъырдыны къыскъадан кесе.

— Манъа бакъ! — дей онъа Джураев,— Сен большевиксинъми? Большевик олсанъ, Лениннинъ саат устасынен эткен лакъырдысыны хатиринъе кетир: «сиз» дей о... анъладынъмы? Ленин! О истеген кишисине: «сен» дие де билир эди, лякин «сиз» дей эди. Айды, джёне! Ярын акъшамгъа иш япылгъан, азыр олсун!

Онъа ады ве бабасынынъ адыны къошып,— Закир Гулямович, деп мураджаат этселер, дарыла: риджа этем, меним адымны ойле узун этип айтманъыз, дей.

Джураев бир къач сене эвель институт битирген. Энди эппи теджрибели инженер. Амма озюне ве костюмине бакъкъанда, бунъа кимсе инанмаз. Шимди азбарда онынънен лакъырды этип тургъан адамнынъ исе керчектен де инженер экени сезильмекте.

Юксек бойлу, сюекли киши, устюнде къара кос­тюм. Якъын кельген сонъ, эллерини корьдим. Оларгъа — темиз эллер демек аз, къарардан зияде темиз... Юэю, о къадар дикъкъатлы, о къадар мукъайт тыраш олгъан ки, темизлиги джеэтинден унер ола биледжек. Кучюк, сюйрю сакъалы ве къыскъа мыйыкълары пек джыйнакълы. Бурунынынъ устюнде пенсне. Ин­женер кимерде башыны ашагъы эгильтип, козьлюгининъ устюнден бакъа. Бакъкъанда, бир шейге даргъын киби корюне. Эр кес киби, о да махорка иче, лякин газета кягъыдындан ясалгъан сигарнынъ ортасындан баш ве ишарет пармакъларынен тута, сигар­нынъ ярысы авучы ичинде, ярысы исе авучынынъ тышында, тютеп тура.

Бу адам ничюн менде бойле худжур... ёкъ, худжур дегиль, кучлю теэссурат догъурды? Бильмейим. Озюни уста тутувы ичюнми экен? Бойле адамлар инкъилябдан эвельки инженерлер арасында чокъ эди. Бу, Мансуровнынъ айткъан инженери — Сигизмунд Генрихович олмалы, деп тюшюндим. Мен янъылмагъаным.

Ирада Хазар Кендке бармакъ ичюн чыкъкъан вакъытта, экскаваторджылар мектебиндеки ильки дерске кирерим деп тюшюнмеген. О, заныма къалса, ялынъыз Комсомол Меркезий Комитетининъ техниканы менимсев хусусындаки теблигъат кягъытларыны такъдим этип чыкъмакъ истеди. Лякин энди чыкъып кетмек къолайсыз кельди. Къарт инженер яваштан быджагъынынъ огюни чезип, жилетининъ джебинден саатини чыкъарды.

— Вакъыт!..— деди о,— башламагъа вакъыт, достлар!

Курсантлар, басамакъларны гурсюльдете, берип, сыныфкъа догърулдылар.

Ирада манъа айланып, тюшюнджели алда бакъты.

 Насыл? Киресинъизми?

 Кирем! — дедим мен. — Бу файдалы шей...— Экимиз оларнынъ артындан юрдик. Бизим артымыздан Сигизмунд Генрихович, Мансуров ве Джураев келип, огдеки курсюлерге отурдылар. Дерс башланмаздан эвель аякъкъа турып, шимдилик соба якъмакъ ичюн одун ёкълугъы себебинден, сыныфта фуфайканен отурмакъ мумкюн экенлигини, лякин къалпакъларыны чыкъарув зарурлыгъыны дерс вакъытында тютюн ичмек ясакъ этильгенини бильдирди. Бундан сонъ, Мансуров шу сёзлерни айтты: тезден парккъа енъи экскаваторлар келеджек. Оларнынъ устюнде эски экскавоторларнынъ машинистлери чалышаджакълар. Ярдымджылар — уйкен нижниклерден таин этиледжек. Амма енъи экскасатор-ларнынъ нижниклери — буны, мектепни битирген, бильгили адамлар олмакъ кереклер.

Мансуров сёзюни битирген сонъ:

Сёз инженер Сигизмунд Генрихович Менжевецкийге бериле,— деди.

Къарт инженер, гуя тышарыдан ишитильген давушкъа динъленип тургъаны алда, бир шейден абдырагъан киби, башыны силькитип алды, эвде энъ алышыкъ адамынен къонушыр киби, сёзге башлады:

— Меним достларым! — деди о, — Тянь-Шань дагъларынынъ тёпесинден ашагъы чокъ сувлар акъып тюшмектелер. Олардан бир къач данесининъ бирлешюви нетиджесинде Чар-Чакъ асыл ола. Ташкент вадиси бу сувларнен гъыдалана. Чар-Чакътан айырылып канал бир чокъ арыкъларгъа даа болюне. Шеэрлернинъ эр бир сокъагъында, азбарында арыкъ бар, ля­кин эр кес, сув етишмей, деп шикяетлене. Сув чокъ, амма табиат сувны догъру такъсим этмеге бильмей. Йылнынъ бир мевсиминде сув чокъ, дигер мевсиминде аз. — Бойле деген сонъ инженер пенснесини чыкъарып, явлугъынен сюртти ве текрар такъкъан сонъ, къолларыны аркъасына къойып, пармакъларыны бир-бирине тиркеди. — Табиаткъа ярдым этмелимиз,— де­ди Менжевецкий — ялынъыз сувны джыювда дегиль, оны турбиналарны арекетке кетирювге де меджбур этмелимиз! — сонъ сагъ элини пенджере бетке сильтеди,— ялыда, тёпеси яныкъ чинарны, эльбет де, корьгендирсинъиз... Биз Чар-Чакънынъ дагълар арасында инъильдеп, къутурып акъаяткъан бу еринде, тар богъаз ичинде, плотина къураджакъмыз. Плотина сувнынъ севиесини юкъары котереджек. Котерген сонъ сув озенден чыкъып, чёллерге кетеджек. Плотинадан балабан сув тыйнагъы асыл оладжакъ. Сув эски ёлунен дегиль, бетоннен ортюли енъи ёлнен кетеджек. Бу деривацион канал боюнда эки гидроэлектростанция къуруладжакъ. Олар азотлы кубрелер чыкъарыджы заводларгъа электрик кучю береджеклер. Заводларнынъ махсул чыкъармалары ичюн ялынъыз ава ве сув керек оладжакъ. Азотлы кубрелер памукъ чёллеринде ёлланыладжакълар. Тасавур этесинъизми? Заводлар укюметтен ич бир тонна хам мал алмайджакъ, лякин бинълернен тонна азотлы кубре ясап чыкъараджакълар.

Янашамда отургъан Ирада гизлиден къулагъыма:

— О Донбасста чалыша эди, — деди, — анда, бельки ишиткендирсинъиз, шахталар процесси олгъан. Сигизмунд Генрихович зиянкяр инженерлерни къорчалагъан. Сонъра... шахтаны терк этмеге меджбур ол­гъан. Мында да ишке алмакъ истемедилер. Эр алда, озюнъиз билесинъиз... шубэли шахс. Кимни къорчалап чыкъкъан? Бир тюшюнип бакъынъыз! Зиянкяр инженерлерни. Амма Джураев инат адам. Москвагъа мектюп язды: Менжевецкий сиясеттен узакъ. Озю намуслы адам. Фена иш япса, озю месулиет чекмеге азыр... Москва разы олды. Менжевецкий, умумен, худжур адам. Аля эвленгени ёкъ... бекяр! Идареде чалышкъан къызлар айталар: кольмегини озю крахмаллап, озю утюлеп кие экен. Амма буюк мутехассыс. Алтын къафасы бар. — Ирада элини терсине сильтеди,— Дюньяда чешит адамлар бар... не дейсинъиз?

Мен индемедим. Агъызымдан бир сёз чыкъкъан олса, кишилер бизге бакъаджакъ эдилер. Башымны саллай бердим, фикирим исе башкъа ерлерде эди. Сонъ, лекция динълеяткъан адамларгъа бакътым: олар кимлер? Лекцияны ойле дикъкъатнен динълемектелер ки, нефес алгъанда, кедер этмейимми экен, деп сакъыналар. Кимерси, манъа бенъзеп, шеэрде ишлери уймагъан, мында кельген. Кимериси Русиенинъ гъарбында яшагъаны алда, шаркъ улькелери вербовкасына язылып, къорантасы такъымынен мында келип тюшкен. Бахтлы кишилер. Дос-догъру мектепке келип киргенлер. Амма мени ильки куню гедже сменасына ёлладылар. Зифт къаранлыкъта, тюбю ёкъ учурым устюне саркъыкъ елькъувангъа тырмаштым.

Менжевецкий Чар-Чакъ къуруджылыгъынынъ эльверишли джеэтлерини исбаткъа кечти.

— Топракъ, суний кубре иле ишленильгени такъдирде памукъ берекети юксек севиеге котериледжек. Саде тильнен айткъанда, мемлекетимизде эр бир адам он алтышар метр басма ве модепалам арткъач оладжакъ, яни эр кеснинъ алтышар кольмеги оладжакъ. Алты кольмек! Къайсымызда алты кольмек бар? Кимер кишиде эки, кимерсинде  учь. Амма бунда — бирден алты кольмек...

Кириш сёзюнден сонъ Сигизмунд Генрихович про­ект устюнде токъталды. Юкъары ве ашагъы бъеф, истикъамет, плотина, окче не демек экени хусусында изаат берди. Муим схемаларны анълаткъанда базан тахтагъа киши чагъырды. Мен озюмнинъ курсант олмагъаныма базанып, гъафлет отурдым. Фикирим узакъларда — Казатин, Жмеринка, Фастов шеэрлерининъ этрафларындаки чамлы дагъларда доланмакъта эди. Лякин бу къадар адам арасында инженер мени бегенген... Бегенгенми? Ёкъса, хаялсырагъанымны сезгенми? Тахтагъа давет этти.

Мен, шпорлы чызмаларымнен полны гурсюльдете берип, ортагъа чыкътым.

— Сёйленъиз: ашагъы бъеф не демек? Юкъары бъеф не демек? — Сигизмунд Генрихович бойле дегенде, авучынынъ бирини юкъары, дигерини ашагъы къойып корьсетти.

— Юкъары ве ашагъы уфкъий чизгилер арасында сувнынъ севиесиндеки фаркъ,— дедим мен. Онынъ бана айтып кечкени акъылымда эди.

Менжевецкий меним джевабымдан мемнюн къалды. Мен къайтып, ериме отураяткъанда, «джесюр ка­зак» деп ташлады. Ирада шенъ давушнен кульди. Ву арада Мансуров парторгнынъ енъинден явашчыкътан силькитип, козьлеринен мени корьсетти. Сонъ экиси де кулюмсиредилер. Ирада оларнынъ бир-бирлерине козь къыпкъанларыны эслеп, къашларыны тююмледи, хайли вакъыт индемей, ачувлы отурды. Меним исе бу арада хатриме, ничюндир, Эльпиде кельди. Тюшюнджеге далдым.

Бир даа къулакъларыма деренден Менжевецкийнинъ сеси кельди.

— Сизден сорайым! Ишитесинъизми, кавалерия? — Деп шашмаладым. Козьлерим сагъгъа-солгъа айландылар. Зорнен эсимни топладым.

— Плотинанынъ кенълиги не къадар олмакъ керек? Бу хусуста шимдичик айтып кечтим.

Мен фикримни топлайджакъ олып тырышкъан арада курсантлар кулюштилер.

— Булутлар ичинде эдинъиз, ойлеми? — деди инженер,— олуджы шей.

Дерстен сонъ, Ирада мени ер патлатыджылар идаресине алып кетти. Оны тапмакъ къолай дегиль экен. Къышлакънынъ дживарында багъчанынъ ортасында джаювдан буюк чадыр... ичинде къызарып тургъан чёюн оджакъ. — Биз оны къышлакъ сокъакъларында къыдырып юрдик,— Мудирнинъ кабинети, бухгалтерия, теминат болюги — эписи бир ерде. Меним ичериде отураджагъым кельмеди. Чыкътым. Ирада мудирнен давагъа тутынды, эки сааттен зияде иддалашты. Эписини ишиттим.

Багъча ичинде, агъызымда сигарым — тютюн ичмеге мында огренип башладым — долангъанда, озь-озюме тааджиплендим: Ирада мени мында ничюн кетирди аджеба?

...О вакъытта Ирада манъа фыкъырдавукъ къыз олып корюнген... онда юрекни хошландырыджы шей тапмагъан эдим. Янына кельгенде зеджанланмай, атта оны севмей эдим. Сонъундан... апансыздан севдим. Севген сонъ, къальбимде топланып къалгъан кедер, севинч, опьке, эеджан — эписи бирден арекетке кельди.

Ничюн севгенимни анълатмакъ къыйын. Манъа ойле келе ки, о вакъытларда Ирада, гъалиба, азачыкъ огълан балагъа бенъзей эди. Комсомол хызметинде йигитлернинъ ве къызларнынъ омюрлери бир-бирлеринден пек айрылмай эди. Урба хусусында лакъырды этмек, яхуд дюльбер урба киймек — мещанлыкъ сайыла эди.

Къызлар сачларыны бурдырып, юзьлерини пудралап, дудакъларыны бояп... яхуд, шимдики киби, ней­лон кофталар кийип чыкъкъан олсалар, тасавур этесинъизми, ким биле, не къадар лаф чыкъар эди? Шеэрлерде комсомоллар — эрлер ве къызлар — юнг-штурм костюмлери кийип, портупейли къушакъ багълап кезе тургъанлар.

Ираданынъ табиатында бойле джерянларнынъ тесири... огълан адетлери бар эди. О, зевкълы адисе корьсе — мытлакъа куледжек, кедерли шейге раст-кельсе, козьлеринден яш кельгендже азапланаджакъ. Ойле алышкъан. Кимерде эсли-башлы олып корюнмеге истей, зий-чув лакъырды этеяткъан еринде бирден суса, чырайыны сыта ве ясама — джиддий давушнен лакъырды эте. «Севимли огъланчыкъ» дейим мен шимди, о девирдеки Ираданы хатырлап, озюм исе Сейяренинъ дюльбер чересине козь этем... Анасына пек бенъзей. Мода хусусында лакъырды чыкъса, эпимизни бастыра, лякин онда, эр алда, Ирададан чокъ шей бар.

Огъланчыкъ... лякин, дуйгъу деген шейни сакъламакъ мумкюн дегиль огъланчыкъмы? Къызчыкъмы? Инсан ислери буны тез таин эте.

Ирадада, инсанны кендине чекиджи хусусиетлерден бири даа — онынъ намуслы, виджданлы олувы ве мемлекетнинъ алидженап гъаелерине садыкълыгъы. Бу аляметлер онда даима биринджи ерни ишгъаль эте эдилер.

...Къыз чадырдан чыкъкъан маальде къышлакънынъ сокъакълары узерине къаранлыкъ эне башлагъан эди. Ираданынъ юзю манъа пек ёргъун корюнди.

— Бекиров, бу не? — деп къычырды о. — Бойле кеч олдымы? Ашыкъмакъ керек, склад къапалыр.

Склад багъчадан узакъта, къышлакънынъ дигер четинде эди. Чаптыкъ. Эски, услупсыз бинагъа келип еткенде экимизнинъ де талагъымыз шишкен эди. Ира­да къарт Костягъа нарядны узатты.

— Нафиле замет...— деди о, кягъытны Ирадагъа къайтарып берди. — Кеч олды. Машинанъыз къайда? — деп сорады сонъ, — Аркъанъызгъа алып кетеджексинъизми?

— Машина? Раатсыз олманъыз!

Костя эмдже чапчакъ устюндеки керосин лампадыны якъты, журналны ачып, наряднынъ номерини, айыны-кунюни яза башлады. Складчынынъ эллери такъатсыз, козьлери зайыф экенлигинден, язув-чызув узады. Ираданынъ сабыры етишмей, чыкъып кетти. Мен къалдым. Наряд муджиби, роликлер, демир къамутлар, электрик шнуры къабул этип алдым.

— Яп-яш къыз, амма незакетни бильмей, — деди Костя эмдже. — Склад къапалы дейим, вира ичери сокъула. Куньдюз коммунхоз машинасынен келип алып кетсе не ола? Эр шейни озю бильгени киби япа. Не битмеген клуб олды... складчы опькеленип токътагъан сонъ, козьлерини манъа тикледи. — Сен кимсинъ? Экспедитормы?

— Ёкъ, мен нижниким!

— Нижник?.. Шадманованынъ малайы. Ойлеми? — лампадны элине алып, складнынъ тёрюндеки таш басамакъларгъа догъурылды. Мен онынъ пешинден кеттим. Подвалда къаранлыкъ. Коридорда оба-тёпе устюнден атлап, кенъ одагъа кирдик. Кошеде толу кягъыт чуваллар туралар. Тюртип бакътым, цемент... Бир данесини аркъама урып, тёпеге алып чыкъаята эдим:

 Э! Ягьма ёкъ! — деп къычырды Костя эмдже.  Чувалларгъа токъунма! Анъладынъмы?

Мен тааджиплендим.

— Ничюн?

Чырайым зияде ачувлы корюнсе керек, къарт йымшады.

— Айды, яхшы! Мынавы алты данесини ал, къалгъаныны обадан... Мына къопкъа!

Давалашып турувда мана ёкъ эди. Алты чувалны бирер-бирер тёпеге алып чыкътым. Ямпийип къалгъан къопкъаны элиме алгъан сонъ, складчы манъа диваргъа асылы брезентни корьсетти. Цемент обасы устюне чыкътым, ломнен урып, къалын табакъны парладым, асттаки йымшакъ цементни къопкъагъа толдырып, брезент устюне тёктим, сонъ теразеге къойдым. Кладовкаджы цементни чекип, дефтерге язды, мен тёпеге ташладым.

Эппий вакъыт кечти. Подвалнынъ ичинде тоз-думан котерильди. Нефес алманынъ чареси олмады. Складчы тозгъа бонъайгъан сонъ, атты-тутты, сёгюне-сёгюне чыкъып кетти. Таш мердивенлерден юкъары котерилеяткъанда:

— Озюнъ толдыр, озюнъ чек! Журналгъа да озюнъ яз! — деп джекирди, сонъ къапу тарс этип ортюльди.

Тышарыда машина давушы ишитильди. Азбаргъа чыкътым. Шофер, эллери узун киши, устюмдеки арбий урбанынъ тоз иле ортюнгенини эслеп, элимдеки брезентни къакъып алды, подвалгъа тюшип кетти. Ма­шина янында долангъан Ирада, меним кольгемни корьди.

— Халат кийдинъизми? — деди манъа джиддий сеснен ве джевабымны беклемей, иляве этти: — Акъыллы иш япкъансынъыз!

Складчы кульди, индемеди.

— Халат? Насыл халат? — тааджипленип къычырдым, сонъ дудагъымны тишледим: — Эбет. Халат кийдим! — дедим.

Гедженинъ бей вакъытында цементни ве дигер малларны машинагъа юклеп, Социалист шеэрчикке кельдик. Ашхане янындан кечеяткъанда Ирада машинаны токътатты. Кабинадан ерге тюшти.

— Эписини клуб къаравулына теслим этинъиз,— деди о манъа,— мукъайт олунъыз, цемент ачыкъ авада къалмасын! Ярын акъшам ве гедже сменаларынынъ комсомоллары клуб къуруджылыгъына чыкъаджакълар. Экскаваторджылардан башкъа... Анълашылдымы? Сизни чокъ заметке къойдым, афу этинъ­из! Иш бу къадар чокъкъа сюрер беллемедим. Гедженъиз хайыр, Джевдет!

О инженерлер ичюн къурулгъан эвлернинъ арасындаки къаранлыкъ аралыкъ бою кетти. Мен мал­ларны теслим этип, бараккъа къайттым.

«Сизни чокъ заметке къойдым, афу этинъиз... Гедженъиз хайыр, Джевдет!» Бу сёзлер Ираданынъ агъызындан чыкътымы? Тевбе! Мен онъа ялынъыз фамилиямны айткъан эдим, адымны къайдан бильди? Сус, Джевдет! Сен Чар-Чакъта даа чокъ шейлер кореджексинъ!

7

Мен баракнынъ омюрине алыштым. Диварлары тозлы, полы былашыкъ бу къолайсыз ода — козьлеримизге аджаип сарай олып корюне. Нукъсанларны энди мен де сезмейим... не эвимизнинъкини ве не де озюмизнинъ. Рашид Махкамов, Христофор Дураниди, Архипка, Николай Кандыба... озюмни де къошсам — беш киши. Эпимиз бир экскаваторда ишлеймиз. Бизимкилернен ян-янаша тургъан дигер учь кроватьнынъ саиплери... машинист Михаил Бассараба, ярдымджысы Карим Ёлдашев ве уйкен нижник Басит Атакулов... булар башкъа машинада. Амма чокъкъа бармады, бизим эркян денъишти. Рашид Бассарабанынъ ярдымджысы олды. Басит ве Рашид — экиси чешит ерлерде — бири шеэрде, дигери къышлакъта догъгъан олсалар да, бир-биринен достлар... Чар-Чакъкъа кельген вакъытта, бир сене чалышып, сонъ Ленинграддаки технология институтына кетмек ниетлери бар экен, чалышкъан сонъ, не адамларны, не баракны, не де хызметни терк этеджеклери кельмеди, мында къалдылар. Аят оларнынъ огюне енъи вазифелер къойды, оларны эда этмей тура чыкъып кеталмадылар.

Ильки вакъытларда баракта, «бизим» иле «олар» арасында айырдылыкъ сезильмекте эди. Учь киши ве беш киши... Биз кезгенде олар хызметте ола, биз юкълап раатлангъанда олар иштен келе, давуш чыкъармай, учю де къайдаларгъадыр чыкъып кете, гедже келип, индемей, ёргъан астына кирелер. Бойле омюр кечирюв бизге де, оларгъа да эльверишли. Биз пек сийрек, корюше, корюшкенде исе бир-биримизге, хатир ичюн, азачыкъ сёз къата, сонъ ишимизге девам этемиз. Сёз келими, Кандыба Каримден: «Топракъ насыл? Къаттымы? Йымшакъмы?» деп сорай. Карим: «Топракъ бугунь йымшакъ эди, лякин трос эки дефа узюльди. Бир бучукъ саат токътап турдыкъ!» деп джевап бере.

Бизде... де трос узюле, де электрик кучюнинъ бир фазасы олмай. Ойле олса да, биз кимерде айлыкъ планны арткъач толдырамыз. Алмазовнынъ машшалласы бар. Биринджиде, о — аджаип машинист. Оны эпимиз севе, сая, сёзюни тута ве такъдири ичюн къайгъырамыз. Экинджиде, бизде ншни ташлап кеткен киши олмай. Учюнджиде, Алмазов даимий суретте техникий кадрлар азырлай, зира шимди эр шейни кадрлар аль этелер.

...Мен бойле дегенде окъуйыджынынъ чересинде гизли тебессюм пейда олаяткъаныны сезем. Кельгеним даа эки ай олмай, теджрибели экскаваторджы киби лакъырды этем. Кимер адамлар манъа: нафиле ерде макътанасынъ, энъ олмагъанда, учь-дёрт ай чалыш къайсы экипаж яхшы, къайсы фена экенини сонъ та­ин этерсинъ, дие билирлер. Бунъа джевап бермек кучь дегиль. Лякин ондан эвель башкъа шей сёйлемек истейим.

Ким олса-олсун меним яшымдаки киши дженк куньлерини унутып оламай. Бинъ докъуз юз къыркъ эки сенеси, сувукъ къышта биз Старая Руссада къар куртюги ве зыгъат топракъ ичинде тура эдик. Мен бу денъиз бригадасына госпитальден сонъ тюштим. Тасаввур этесинъизми? Мен — Дженюбий джебэде атлы аскерде хызмет эткен киши, госпитальден сонъ, денъиз бригадасына тюштим. Бунынъ тарихы буюк. Лякин бу хусуста сонъ...

Немселер топракъта дженк эткен денъизджилерге «къара эджель» дей эдилер. Керчектен де, мен бизим денъизджилернинъ атакагъа кетип де, гъалип кельмегенлерини бильмейим. Къарнен ортюли алчакъ чам тереклери арасында ерлешкен бизим къытанынъ буланчыкъ сув толу окопларында, тыпкъы геми когертесиндеки киби, бозулмаз, къатый низам сакъланылмакъта эди. Бир кунь-бир геджеден сонъ вахта денъишкенде кучюк чёкючнен рельс парчасыны секиз дефа чала эдилер. Чам пытакъларындан ясалгъан чалашларгъа — кубрик дениле эди. Кепер хасталыгъындан къуртулмакъ ичюн сабадан акъшамгъа къадар чам япрагъы чайнай, кубрикте булунгъан вакътымызда тышарыдаки къар устюне тюкюрмеге рухсет этильмей, чюнки: «когертеден тышкъа тюкюрмек ясакъ!» деген геми къануны бар. Командирнинъ блиндажына кают-компания дениле эди. Кельгенимден бир къач саат кечер-кечмез мен озюмни денъизджи ис эттим.

Арды-сыра бир къач шиддетли чатышмалардан сонъ, бизим бригада пек хырпаланды, сагъ адам аз къалды. Тула шеэри беттен аскерий ярдым кельди. Эписи бир райондан джыйылгъан къырмызы янакълы, сагълам йигитлер. Устьлеринде саде шинеллери, аякъларында агъыр потюклер, саргъылар... кельгенлери киби, шинеллерининъ енълерине алтын ренкли дёрт коше, къара чугъа парчалары тикип къойдылар. Оларнынъ узеринде ленгер бар эди. Мен йигитлерни, «когертеден тышкъа тюкюрмек ясакъ!» деп тенбиледим. Бир-эки кунь кечкен эди, олар да, бизим киби, былашыкъ окоплар ичинде аякъларыны кенаргъа зияде кере берип ве сагъгъа-солгъа янтая берип юре башладылар... гуя гемидеки матрослар эди.

Алидженап къылыкълар тез эльде этиле. Мен де онынъ киби... шимди мына къуруджылыкъта бу кишилер ортасына тюшкен сонъ...— оларны, эльбетте, дюньяда энъ нумюневий адамлар деп оламайым, эр алда, баракта меним аркъадашларымнынъ адетлерине чар-чабик алыштым.

Хазар-Кендтен къайтып кельген геджем баракта Карим Ёлдашев ве Басит Атакъуловны корип, айретте къалдым. Олар Николай ве Христофорнен берабер стол башында карта ойнамакъта эдилер.

Кандыба мени эслеп, Христофоргъа гизлиден пысырдады, сонъ оюнына девам этти. Христофор манъа кулюмсиреп алды. Пек илекяр кулюмсиреген киби кельди. Сонъ карталарны ерге ташлап, пармагъыны саллады. Архипка кошеде кроваты устюнде серилип яткъан, насылдыр мектюпни къычырып, эджелеп окъуй. Юзюнде мас-мавы яра ве къан тамгъалары бар. Онынъ янында токъталдым.

— Юзюнъде бу орьнеклерни ким ясады?

— Мушукъ...— истемей-истемей джевап берди Ар­хипка, сонъ иляве этти. — Элиндеки пычагъыны чекип алаяткъанда олды... эписи сенинъ себебинъден!

— Меним? — айретте къалдым,— ничюн озюнъни къорчаламадынъ?

— Къорчаламакъ? Кимден? Мушукътанмы? — Ар­хипка манъа козьлерини тикледи,— насыл этип?

— Оны бильгенинъ чокътанмы?

— Чокътан. — Архипка туюльди. Сеси узюлип-узюлип чыкъты. — Сен алланы бильгенинъ чокътан­мы? Къайда о? — деп сорады менден ве озю джевап берди. — Кок юзюнде. Мушукъ къайда? Ер юзюнде. Не ерде олсанъ — анда! Сенинъ янынъда.

— Мушукъ мында къайдан кельди?

—Чокъ бильсенъ, тез къартайырсынъ! — деди Ар­хипка. Кроватындан къалкъты, меним яныма келип, бурунымнынъ астында насылдыр бир кягъытны сагъ­гъа-солгъа чевирди,— демек шай! Бир къызны быракътынъ, дигерине япыштынъ, ойлеми? Дызман фрайер экенсинъ!

Конвертке бир козь эттим. Эльпиденинъ язысы. Къаным юзюме урды.

— Бер мында!

— Ойна... сонъ беририм!

— Бер! Манъа кельген мектюп!

— Ёкъ. Санъа кельген мектюп дегиль. Манъа кель­ди...— деди Христофор, оюнуны токътатып. — Санъа мектюп ёкъ...— Христофор бу сёзлерни, языкъсынып ве опькеленип айтты.

— Ойле олса, мектюпни Архипкагъа ничюн бердинъ? — деп джекирдим мен.

— Бермей, не япаджакъ эдим? Сени ольдюрмек истеди! — деди Христофор,— кетип, сени къыдыраджакъ олды. Мектюпни берип, токътаттым. Ахмакъ, акъылдан азаджакъ эди.

— Бер онъа мектюпни..! — деп къычырды Кан­дыба.

— Ойнасын... беририм.— Архипка дегенинден къайтмады.

Кандыба кульди. Меним ойнагъанымны кореджеги кельди гъалиба.

— Ойнасанъ не? Белинъ сынаджакъмы? Кавалерлер сагъ тарафтан, ханымлар сол якътан!

— Ойна шуны! — деди Карим.

— Ойна, Джевдет! Сизинъ оюнларынъыз дюльбер ве араретли олалар... ойнасанъ не? — Басит тюшкюн давушнен ялварды.