Ванна азыр! Санъа ювунмакъ керек!

Шеэрнинъ бир еринде, дживарьнда,

Ишчи аилесинде догъдым мен.

Бир талайдан сонъ Мушукъ бунарлы козьлерини Зюзагъа догърултты, музыка токътады. Кандыба индемей еринден къыбырдамай отурмакъта эди.

— Некельдинъ? — деп джекирди Архипка манъа.

— Сагъ омузынъны докъсан дередже айландыр да, къапугъа догъру адымла... Тез! Буруны бокълы казак! Къаным тап мийиме урды.

— Насыл казак дединъ? — эллерим озь башына сыкъылып, юмрукъ шекилини алгъанлар. Дуймадым.

— Буруны бо...

— Сен? Озюнъ?

— Менми? Буны Мушукътан сора. О анълатыр!

— Мушугъынъа тюкюрмек истедим. — Шай дегенде Мушукъ йылдырым сурьаты иле атылып турды, пычагъыны чыкъарып, устюме сычрады, лякин Кандыба онынъ элинден тутты.

— Мушукъ!— деди онъа Николай. — сен бугунь ишни янълыш башладынъ. Бойле шакъа олмай...

— Шакъа? Екъ... менде эр шей джиддий!

— Ойле олса... башындан башлаймыз! — Николай онынъ элини бошады, фуфайкасынынъ огюни чезип башлагъан эди, Мушукъ къайтып ерине отурды.

— Яхшы... Биз даа корюширмиз,— деди Мушукъ ве манъа юмругъыны корьсетти. — Акъылынъда тут!

— Гусар бизде... баракта,— деди Архипка,— къачмагъа ери ёкъ.

Ве эчки давушынен кульди.

— Штанынънынъ авыны дёгмеле,— дедим мен Архипкагъа,— инсаннынъ къусаджагъы келе...

Бойле кергин муитта мен, озюмни къоркъакъ косьтермемек ичюн, бир шейлер айтмакъ керек эдим. Айта бильгенимни — айттым. Догърусы, Архипканен къавгъа этмек дегиль де, тез-тез Николайнынъ манълайындаки къанны сильмек, оны къолтыкълап, озюмизнинъ бараккъа алып кетмек истедим. Буны манъа яптырмадылар.

— Менми? — Архипка эки адым аркъагъа, дивар бетке, чекильди, этрафында демирге бенъзер агъыр бир шей къыдыраяткъаны сезильди,— Мен дёгмелейджегимми?

— Илише берме, Архипка! Быракъ кишининъ якъасыны! — Бу, сары сачлы къызнынъ сеси эди. О кевдесини азачыкъ юкъары котерди, эки элининъ тирсеклерине таянды, саргъуш козьлеринен манъа бакъты. Мен, бана джансыз алда яткъан бу къызнынъ шимди дюльбер мавы козьлерини корип, айретке кельген арада, джакъыма къатты юмрукъ энди. Тентиреп, эки-учь адым аркъагъа кеттим, диваргъа урунаракъ, таянып къалдым. Башым айланды, аякъларым зайыфлады, мына-мына ерге йыкъыладжакъ эдим. Амма, йыкъылмадым.

Муреккеп шараитта озюнъни тез эльге алмагъа бильмек керек. Онынъ ичюн беш сание кяфи. Деръал эсимни башыма топладым. Кевдемни догърулткъан сонъ, сагъ элимнен Архипканынъ кокюсинден уйтедим, сол элимнен исе печка огюндеки демир курекни илиндирип алдым... Архипка сюрюнди, демир койканынъ аркъалыгъына урунып, ерге йыкъылды. Лякин тез-тез аякъкъа къалкъты.

Мушукъ индже дудакъларыны аралыкъ этип кульмекте ве башыны огге догъру салламакъта эди. Мен, арекетимни догъру таныды беллеп, янына кельдим. Джебимден пошумны чыкъарып, Кандыбанынъ ярасыны сюрттим. Орталыкъ энди ятышкъан киби кельди. Эр шей битип кетеджекке бенъзеди. Амма, ёкъ... Янымда текрар Архипка пейда олды. Къолунда фин­ка... Мушукъ бана манъа япкъаны киби, онъа да кулюмсиреп, башыны саллады.

Тирсегимнен Николайны арткъа уйтедим, столны къапкъач этип алып, тёпеге котердим — инсан бу къадар къуветни къайдан ала, бильмейим,— столны тёпеге... башымнынъ устюне котердим, Архипканынъ устюне йибереджекте, онынъ аякълары къыйышты, вуджуды йиберильди, ерге отура къойды. Элиндеки пычагъы пол узерине тюшип кетти. Бу арада къолумдаки стол бирден енгиллешти. Бакътым — оны Му­шукъ иле Кандыба чеккелемектелер. Мушукъ озюне алмакъ истей, Кандыба озюне... Къапу ачылды, ичери комендант кирди. Онынъ узун шинелининъ огю чезик эди. Кирген сонъ токъталды. вазиетке къыймет кесер киби, эвнинъ ичини козъден кечирди, сонъ меним яныма кельди.

— Бу не демек? — деп джекирди о,— Келир-кельмез баштакълыкъкъа урундынъмы?

Учевимиз, эллеримиз устюндеки столны яваштан ерге тюшюрдик. Архипка меним акъкъымда шикяетленди.

— Бу адамда намус ёкъ,— деди о, коменданткъа мени косьтерип,— О, бельки абсханеден къачкъандыр, тешкерип бакъмакъ керек. Бойле унсурны бизим арамызгъа йибересинъиз де, сонъ бизге — ахлякъий джеэттен бозукъ адамлар дейсинъиз!

— Сен сус, Архипка! — деп къычырды сары сачлы къыз. — Котекни чыкъаргъан озюнъсинъ. Петя эмдже, манъа бакъынъыз! Бу йигит...— къыз боялы, узун кирпиклери астындан манъа ине киби назар атты,— Казакнынъ къабааты ёкъ. — сонъ еринден турды, эллерини аркъасына къойып, балдырларыны сагъгъа-солгъа ойната берип, Архипканынъ янына кельди.

— Рахиль! Меним шейтанларымны къозгъама! — Деп джекирди онъа Архипка. — Бильген шейинъ ёкъ. Къарышма!

— Къарышмайым? Ничюн аджеба?

— Бир киши айтсын. Эпинъиз чанкильдешменъиз! — комендант козьлюгини тюртип манълайынынъ тёпесине котерди ве сары сачлы къыз бетке чевирильди,— сёйле, Рахиль! Мен санъа инанам. Бекиров не япты?

Шай дегенде, баракнынъ тёрюнден, къаранлыкъ кошеден дигер сес ишитильди. Сонъ яш, дюльбер къыз пейда олды. Къашлары тыраш этилип, оларнынъ ерине, тушнен сулюкке бенъзер чизгилер ясалгъан. Къыз быланыкъ козьлерини эвеля манъа, сонъ коменданткъа догърултты, саргъуш давушнен де­ди:

— Бек... Бек... фу! Бекиров аджаип олян. Мен оны чокътан билем. Бекиров кимсеге токъунмады. Амма Архипка оны соймакъ истеди. Эвеля Кандыбанынъ башыны урып тешти, сонъ Бекировгъа атылды. Ничюн десенъиз... Мушукъкъа базанды.

— Валя!

— Не? Санъа не керек, Мушукъ!

— Кетинъиз, Петя эмдже! — деди Рахиль де.

— Не? Къоркътынъмы, Мушукъ? — Валя шакъылдап кульди. Мушукъ онъа пармагъыны саллады. Лякин Валя ардыны кесьмеди.

— Къоркътынъ! Къоркътынъ! Бургъучланма!

— Риджа этем, мадмазель, лафны къыскъадан кесинъиз! — деди Мушукъ. — Бойнунъыз пек индже, бир парча сыкъсам...

— Къоркътым, пыстым къалдым. Не къадар буюк дешет. Жорка Цыган, Васька Стрекоза... сенден мешур эдилер. Олардан озюмни сыкъмадым.

— Етер, беломорка!

— Беломорка олсам, не? Мында къачып кельгеним ёкъ. Амма истесенъ, сенинъ ким экенинъни айтайым. Истейсинъми? Балалар... бу адам ким, билесинъизми? О, Мушукъ дегиль! Онынъ ады...

Рахиль чапып кельди, элинен Валянынъ агъызыны къапады.

• 
  Чекиль! Кедер этме! Мен бу бешарет адам хусусында
  

Лякин пенджереден тышары козь этеяткъан Архипка богъазыны кере берип къычырды:

— Атанда! Ира келеята!

Озю йылдырым сурьатынен азбаргъа чыкъты. Сонъ Мушукъ сыптырылды. Комендант къапугъа догърулгъан эди, тарс токътады, кепкасыны тюзетти, шинелини дёгмелей башлады. Зюза печка янында отургъан алда къалды. Рахиль кровать узерине сычрады, узанып ятты.

— А-а! Къоркътынъызмы? Апакъайдан къоркътынъызмы? — деп къычырды Валя бираздан сонъ ве хахылдап кульди.

— Сен, къыйметли къыз! Чокъ хоразланма! — де­ди онъа Рахиль. — Ира мында кирсе, озюнинъ насыл ренкке киреджегинъни кимсе бильмей. Ят, сесинъни чыкъарма!

• 
  Эп бир сёйлерим... эписини сёйлерим. Эписини...— саргъуш Валя тынмакъ бильмеди.
  

Мушукъ ве Архипка корюнмедилер. Комендант ба­ракнынъ огюндеки орьге тырмашаяткъанда, къомшу баракнынъ кошесинде Ира пейда олды. Комендант сол элининъ эки пармагъынен козьлюгини тута берип, Ирагъа догъру ювурды. Баракта олып кечкен адисени ондан гизлемек истегени сезильди.

Ничюн? Мен онынъ еринде олсам, буны смена инженерине мутлакъа сёйлер эдим. Ёкъ, бельки де сёйлемез эдим... Эгер мен комендант олсам ве баракларда низам-интизам къорчалав меним вазифем олса, бельки сёйлемез эдим. Ёкъ, эр алда... сёйлер эдим... Амма бойле левхалар баракларда сыкъ олып тургъангъа бенъзей. Петя эмдже бундан буюклернинъ хабери олгъаныны истемей.

Буюклернинъ? Ира буюклерденми? Шубэсиз... Инженерлер Джураев ве Шадманова — истисал реберлери исапланалар. Мен полкта адий казак рутбесинде хызмет эткенде энъ зияде къоркъкъан кишим — болюк командири Будяк эди. Полк ве эскадрон командирини севе — сая, олар бизим ичюн телюкели дегиль. Амма Будяк бизни джезалай эди. Мында да ойле. Краснянская, башы пек айланыкъ вакъытта, бизни корьсе, танымай кечип кете. Амма Ира ойле япмай.

Петя эмдже Иранынъ янына чапып барды, селям берди, сонъ кевдеси иле барак ёлуны кестирип, огюнде къадалып турды.

— Фурунны не вакъыт ачаджакъсынъыз, Пётр Васильевич? — сорады Ира, ресмий давушнен. — Секиз юз грамм отьмек ичюн эр кунь Искандерге барып келеджекмизми? Эр кес ёрулды. Безди. Ишчилернинъ сизге джанлары агъыра.

— Салы куню печь якъыладжакъ,— деди комен­дант,— Джанлары ничюн манъа агъыра? Ничюн коммунхозгъа агъырмай? Къапунынъ огюнде цементтен басамакълар ясап беринъиз, дедим. Ред этти. Шимди джанлары агъырамы?

— Салы куню? — Ира къанаатсыз алда къайтарып сорады,— Искандерге дёрт кунь даа къатнайджакъмыз. Ойлеми? — Фуруннынъ ачылувыны къалдыра бергенинъиз — бу учюнджи дефа. Сизге «Енгиль кава­лерия» ны ёлламакъ керек...

Иранынъ «кавалериясы» ич комендантнынъ кейфини бозар беллемеген эдим. Амма о акъикъатен, къоркъты.

— Кене таъзикъ... кене кягъыт былаштырувмы? Сизнинъ ёлакълы кягъытынъызны ким окъуй? Кимсе де! Айткъаным кейфинъизге уймаса, фурунны озюнъиз ачынъыз! Баракларны, фурунны, базардаки павильонларны эписини меним бойнума юклединъиз. Къана? Материал къайда?

Комендант юрегиндеки дердини бирден тёкти. Бу, сёгюнч ве даргъынлыкъ дегиль, бу — смена инженери огюнде озюнинъ чыкъымсызлыгъыны акълав ичюн ынтылув эди. Эгер бу хусуста «Молния» чыкъса, ишчилер комендантнынъ джаныны якъаджакълар: «Вай-вай, Петя эмдже! Бизге баят отьмек не къадар вакъыт даа ашатаджакъсынъыз?» — деп, гедже-куньдюз пешинден юреджеклер.

— Ойле олса... яхшы! — деди комендант. Гурьдели сёзлери Ираны къандырды беллеп, бирден йымшады,— Базар куню печке отьмек къойып бакъайыкъ... насыл олур экен?

Ира индемеди. Саатына бакъты, козюнинъ устюне тюшкен бир топ сачыны явлугъынынъ астына джыйыштыргъан сонъ, манъа чевирильди.

— Юкълап тойдынъызмы?

— Юкълап? Э-эльбетте!

— Сизге бир хызмет...

Баш устюнде...— дедим мен. Азачыкъ кулюмсиредим.

— Не? Меним сёзлерим о къадар кулюнчлими? — деп сорады Ира,— кетмеге разы экенлигинъизни бильдирмек ичюн бираз земанедже сёзлер тапалмадынъызмы?

— Афу этинъиз! — дедим мен, сесимни алчакълатып, — земане сёзлер тапкъан олсам биле, берген джевабым айны шу мананы ифаде этеджек эди.

Иранынъ юзю къызарды.

— Азыр джевап экенсинъиз. Бильмедим,— деди къыз, озю де кульди,— мен Хазар Кендке кетем. Складда ярдым ичюн адам керек. Сиз бунъа келишиклисинъиз.

— Бу эмирми?

— Эмир!

Бизим бараджакъ къышлагъымыз сол ялыда, къаялар астында эди. Социалист шеэрчикни эвеля Ха­зар Кендде къурмакъ истеп, анда бир къач умумий барак ясагъанлар. Шимди оларнынъ биринде экскава­тор машинистлери ве далгъыджылар мектеби, дигеринде исе техника донатмасы булуна.

— Тез олунъыз, Бекиров! — деп къычырды инже­нер,— вакъыт аз къалды.

Къыз, чалылар арасындаки, тар сокъакъ бою юкъары джёнеди. Мен онынъ пешине тюштим. Сагъ тарафта уфакълы-ирили къаялар, топрагъы тайып, астлары ачылып, астындан сувлар акъып тургъан байырлар. Сол тарафта — алчакъ тереклик ве учурумлар. Инженернинъ башындаки явлукъкъа козь этем. О перишан багъланылгъан киби, аман ярашыкълы... уджлары гуя бойнуны къучакълап алгъанлар.

Къыз шимди не тюшюне аджеба? Япышкъакъ балчыкъ ичинде тобугъына къадар батып, абына-сюрюне кетеяткъан бу дюльбер къызнынъ юрегинде не бар?

Къолтугъы тюбюнден, узакъ атыджы топнынъ агъызы киби узанып тургъан бир рулон кягъытны къайда алып кетеята? Чертежлар, проектлер...

Ниает, эсине мен тюштим. Адымларыны явашлатты, артына айланып бакъты.

— Сиз тез юрмеге билесинъизми? — деп сорады менден. Мен джевап бермеге сёз тапалмадым.

Дюльберлик! Джазибе! Сен не къадар табиийсинъ! Ер юзюнде аят асыл олгъандан берли ичтимаий къурум къач дефа денъишти... дюльберлик ислерини ич бир къурум денъиштире бильмеди. Ира меним хаялымдаки фикирлерни окъуды, белледим. Ёкъ, о мени беклемекте эди.

— Сизни атлы аскерден кельди, дедилер. Шимди бунъа эмин олдым,— деди къыз ве илекяране кулюмсиреди, сонъ ёлуна девам этти.

Онынъ артындан беш дакъикъа индемей юрдим. Джевап бермек ичюн сёзлер къыдырдым. Тапкъан сонъ тешкерип бакътым, бегенмедим.

Тар сокъакъ битти. Кениш ел башлады. Энди Ира иле ян-янаша юрмек мумкюн. О токъталды... козьлери меним козьлериме догърулдылар.

— Сизни гъаип эттим деп къоркътым,— деди о, ве бир аздан сонъ иляве этти: — куледжегим келе... бизим якъларда, чёльде керван юргенде, энъ аркъадаки девенинъ бойнуна чанъ такъалар. Огде етекчи девенинъ устюндеки киши динълене бере, арттан чанъ сеси ишитилеми, демек, керваннынъ иши сырасында. Чанънынъ сеси ишитильмесе... керванда фена иш олды. Мен де ойле... юрем-юрем, сонъра токъталып, динъленем. Шпорларынъызнынъ давушы чыкъамы? Де­мек, меним джансакъларым келеята. — Ира, озюни туталмай, шакъылдап кульди.

«Деве» дегени ичюн манъа ачувланмакъ керекми эди? Бильмейим. Мен де кульдим.

— Билесинъми, Ира,— дедим сонъра,— мен, акъикъатен, атлы аскер къытасында хызмет эттим. Анда манъа даима эскандрон командирининъ артындан юрмекни огреттилер.

Къызнынъ череси денъишти. Сёзлеримни бегенди, гъалиба.

— Мени де эскадрон командири беллединъизми? — деп сорады о. — Бенъзейимми?

— Эр алда, геджелери, бизим къардаш киби, рельс... шпал ташыгъанлардан дегильсинъиз.

Биз энди кениш ве тюз ел бою ян-янаша адымламакъта эдик. Кенардан манъа онынъ бетининъ бир якъы корюне. Къашы гурь, янагъы топач эт япыштырылгъан киби тыгъыз, къып-къырмызы.

— Чар-Чакъкъа кельгенинъиз чокътанмы? — тынч давушнен сорады къыз,— Гедже сизни биринджи де­фа корьдим. Къайдан кельдинъиз?

— Узакътан! — дедим мен. — Пек узакътан, Ира!

— Меним адым Ирада! — деди къыз ве козьлериме азачыкъ даргъын киби бакъты. — Сизде бойле ад бармы?

— Ирадэ, деген сёз бар, амма ад ишитмедим. Ме­ним догъып оськен койимизде Эдае деген къыз бар эди. Хасталангъан сонъ, адыны Ирадэ къоймакъ истедилер, бабасы разы олмады.

— Ничюн «бар эди», дейсинъиз? Къызгъа бир шей олдымы?

— Эбет!

— Бу узун тарих. Сизинъ ичюн эмиети ёкъ!

— Аксине... башкъа кишининъ аяты меним ичюн пек меракълы. Сёйленъиз, къызгъа не олды?

Мен инженерге Эдаенинъ тарихыны икяе эттим.

...Бизде энъ салкъын сув — койнинъ дживарындаки чокъракъта эди. Ады — Теселли. Куньде эки дефа: саба ве акъшам элинде гугюм, сув алмагъа бара... Эдае деген къыз иле корюшип къайта эдим. Вакъытлар кечти. Биз экимиз де осьтик. Бир кунь саба хатриме Эдае тюшти. Гугюмни алып, Теселлиге кеттим. О чокъракъ башында ёкъ эди. Уйле маали кельдим — кене ёкъ эди. Акъшам кеч олгъанда учюнджи дефа бардым. Эдае анда эди. Къаранлыкъта берабер эвге къайткъанда онынъ янагъындан опьтим. Тек бир кере... Ондан сонъ къыз менимнен лакъырды этмеди. Мен окъумагъа кеттим, о исе хасталангъан. Язда татиль вакъытында бардым, койде ёкъ эди.

— Ольгенми? — деп сорады Ирада ве ёлнынъ ортасында токътады.

— Ёкъ. Ольмеген. Чёль бетте яшагъан догъмушы келип алып кеткен... Къымызнен тедавий этмек истегенлер.

— Бу ильки севгинъиз эдими? — Ирада къальбимдеки эеджанны сезди. — Вакъинаы ойле икяе эттинъиз ки, гуя эписи кечип кеткен.

Мен кедерли кулюмсиредим ве Ираданынъ шубэли фикирини тасдыкъ эттим.

— Эбет, эписи кечип кетти?

Ел орьге чыкъа башлады. Ирада токътады, тонынынъ дёгмелерини чезди, омузлары узерине тюшкен явлугъыны ачып, башына гъайрыдан багълады.

— Биз хызметте къулакълы къалпакъ киемиз,— деди о, меним бакъа бергенимден утанып,— къалпакъ онъайтлы. Явлукъ баш устюнде турмай, ашагъы джылыша бере,— огюмизде пейда олгъан эвлерни эслеп, деди: — иште, Хазар Кенд!

Ве хош чере иле кулюмсиреди.

— Ашагъы тюшейик!..— дедим мен онъа, озен ялысыны косьтерип,— анда ёл тегиз... ве якъын.

Теклифимни гуя ишитмеген киби, индемеди.

— Эгер инсаннынъ арзусы ерине кельсе, о кечкен бутюн кедерлерни унута, ойле дегильми? — деп сора­ды Ирада менден.

— Ким бильсин? Бельки ойледир...

— Биз кельдик! — деди къыз. Бу сёзлерни о эки саат эвельси Петя эмдженен насыл лакъырды эткен олса, ойле ресмий давушнен сёйледи. — Сиз комсомол-сынъызмы?

Мен башымны къакъыттым.

— Пек гузель. Ярын дёртюнджи бараккъа, ком­сомол комитетине келинъиз! Сизге учёткъа кирмек керек.

— Комсомол комитетининъ де буюгисинъизми? — деп сорадым ондан.

— Эбет! Лякин секретарь дегилим. Секретарь промакадемиягъа кетти. Мен мувакъкъатым. — Ирада манъа хышымлы назар быракъты.

• 
  Меним акъкъымда эппи шейлерни бильдинъиз, ойлеми?
  

6

Хазар Кенд юксек къая астында пысып тургъан эски къышлакъ. Къуруджылыкъ куньлеринде эалиси пек осьти, аяты гурьленип кетти. Шимди шеэрге бенъзей.

Бу, къышлакънынъ меркез сокъагъы. Бир вакъытта бунда ялпакъ таш тёшельген экен, юк ташыйыджы буюк машиналарнынъ копчеклери оны ойгъалагъан, тешкелегенлер. Сув толу чукъурларнынъ устюнден зорнен атлап, таштан-ташкъа сычрап кетеятамыз. Ди­гер диварларгъа ве къапуларгъа асылы чешит кягъытларнынъ устюнде «Тедкъикъат къытасы», «Геология экспедициялары болюги», «Автомобиль мектеби», «Планлаштырув шубеси», «Механизмлештирюв шубеси» ве саире козьге чарпа. Базы болюклернинъ адлары манасыз арфлерден ибарет. Буларны алышмагъан адамгъа окъумакъ да кучь. БМШ — баш механик шубеси. ИИ — иншаатлар идареси. Ильки бакъышта муреккеп корюнген бу сёзлерге сонъундан алыштыкъ.

Кетеяткъанда де юк машинасынынъ, де девелер керванынынъ, де юксек копчекли арабанынъ, де тракторнынъ кечип кетмелери ичюн тосатта бир токъталып, ёл бермек керек ола.

Сокъакъларда ве кучюк аралыкъларда чешит миллетлер тилинде лакъырды ишитиле. Мавы ренкли памукълы халат кийген къарт, пенджереге бакъып, озьбек тилинде лакъырды эте. Башларында тельпеклери эки киши... бири ёлнынъ бир четинде, экинджиси дигер четинде токътагъан, бутюн кучьлеринен къычы-рып, къазах тилинде бир шейлер хусусында иддалашмакъталар. Устюне кок быджакъ, сантрач штан, эслиджерек киши енъи эвнинъ софасы огюнде токъ­тагъан, сары плащлы яш адамны — ярдымджысы олмалы — араретли итальян тынчыкътырмакъта. Бу, Италия проект ишлерини эда этиджи, Исвечре фирмасынынъ консультанты. Лякин, дикъкъат этинъиз! Сув иле толу араба изи бою тери пальтолы киши кетеята. О, кепкасыны чыкъарып, бизге саллай. Ирада юзюни онъа таба чевирип, деръал токътала.

— Селям алейкум, Ирада! — киши озьбекче бир-шейлер даа айта, сонъ гурульдеп кулерек, бизге догъру адымлай. Ираданынъ хатиринден шаркънынъ незакет къаиделери чыкъты. Эвеля, ал-хатыр сорайджагъы ерде, бирден хызмет хусусында лакъырды башлады.

— Механизмлер схемасыны диваргъа тюневин асып къойдыкъ,— деди киши — ятакъхане чокътан азыр, тек... койка ёкъ.

Киши сигарыны бир-бири артындан сыкъ-сыкъ ичине чекти, тютюнини бурунындан думанлатып чыкъараракъ, тюпчигини ерге быракъты, резина чызмасынен устюне басып эзди, элини эвеля Ирадагъа, сонъра манъа узатты.

— Джураев! — деди о ве элесленип бетиме бакъты.

— Бекиров! — деди Ирада,— путёвка иле кельген. Комсомол! Алмазовда нижник...

— Гу-зель! — деди Джураев, соза берип,— сонъки вакъытларда комсомол аз келе. Сен анда Меркезий Комитетте бу хусуста бир-эки сёз айт. Меним адымдан...

Шай дегенде Ирада, юкъудан уяныр киби, сескенди. Элесленип бакъты.

• 
  Озь адымдан айтсам не ола?
  

— Бир шей де... Истесенъиз, озь адынъыздан айтынъыз,— лякин Ираданынъ гъуруры азачыкъ тырналгъаныны сезди.

Бизнен сагълыкълашкъаныны унутып, эллерини омузларымыз узерине къояракъ, бизимнен берабер ёл бою джёнеди:

— Гедже насыл? Муджизесиз кечтими?

— Трослар узюле бердилер,— деди Ирада. — Бу — бир. Ондан сонъ, электриклер де баштакълашкъан киби корюнелер.

— Баба эвден чыкъса, огълу таванны теше экен. Турсунов кеткенден бери, энергия керчектен де, аз. — Джураев, сезилир-сезильмез кулюмсиреп, Ираданынъ юзюне бакъты. Къыз азачыкъ къызарды, лякин озюни тез-тез эльге алды,— амма къабаат тросларда дегиль. Юк агъыр. Троснынъ диаметри кучюк.

Къыз меракъланды.

— Сиз, Закир Гулямович, буны озь теджрибенъизге эсасланып айтасынъызмы?

— Онынъ эмиети ёкъ. Сабыр этмек керек,— Джу­раев эллерини омузларымыз устюнден алып, ёлнынъ четине чыкъты. — Бу буюк сыр. Мен оны Агаповда арарет уянтмакъ ичюн яптым. Юкълай бере... Хаберинъиз бармы? Амма озюме къыйын олды.

— Тросларнынъ диаметри?.. Бу хусуста мен сизге къач кере айттым... унуттынъызмы?

— Мукъайт олунса, эльбетте... чюнки шимди трос тапмакъ пек кучь. Бу машиналар бизге Днепрден кельдилер. Сен оларны проект муджиби ишлетмек истейсинъ. Оладжакъ шейми? — Джураев папирос якъты, бир талайдан сонъ мени эсине кетирип, джебинден экинджи папиросны чыкъарып, индемей, манъа узат­ты. Озю Ирададан сорады: — экскаваторда ишлейсинъизми?

— Ёкъ.

— Эльбетте! Лякин... бу джеэттен озюмни пек кучьлю ис этмейим.

— Бу ери фена. Эвеллерде инженернинъ элинден эр шей келе эди. Плотина-нынъ дивары устюнде къол арабанен юре, элинде мала, диварларны сылай, акълай тургъан. Биз... яш инженерлер, олардан артта къалмакъ керекмизми?

— Къасветленменъиз, Закир Гулямович! — деди Ирада,— эписи къолумыз-дан келир. Тек вакъыт ке­рек. Кечкен афта Баш Идареде меджлис олды. «Сен — ильки инженерсинъ...— деди манъа Торизо — ильки инженер озьбек къадыны! Бу — догърумы?

— Бильмейим,— Джураев омузларыны къысты,— бельки ойледир. Лякин сиз — совет инженерисинъиз. Техниканы эгерлемек керексинъиз! — о тез-тез юрди, тувар тезеги тютюни баскъан кичик аралыкъ ичине кирип кетти.

Сонъ биз Мансуровнен корюштик. О аякъкъап устаханеси огюнде умютсизден пейда олды.

— Ирадахан! — деди о, къолуны кокюси устюне къойып,— дерсхане азыр. Сигизмунд Генрихович де мында. Лякин ятакъхане ичюн койка ёкъ ве якъында оладжакъкъа бенъземей...— озю теренден кокюс кечирди.

— Буны, Абдулла Садыкъович, манъа айткъанда не файда? — деди Ирада,— койка тапып берир беллейсинъизми?

Мен кенарда индемей турдым, эки инженер арасындаки мунасебетлер парлакъ олмагъанына языкъсындым.

— Риджа этем,— деди Мансуров,— Анна Яковлевнагъа эки сёз айтынъыз...

— Эки сёз? Ничюн?

— Меселени Торизо иле чезсин.

— Насыл меселени?

— Озюм анълатырым... мени чагъырсын! Машинистлер мектеби, менден зияде, сизге керек.

Мансуров, юксек тахта къапу огюнде токътады, аягъынен тепип, бир къанатыны ачты.

— Кирип коресинъизми?

Азбар ичинде, тёпеси тольнен ортюли эвнинъ огюн­де йигирми къадар яш киши турып, махорка ичип, кунешке къызынмакъта эди. Джураев, насыл эткен-насыл этмеген, мында келип еткен. Къара шляпалы кишинен субет этмекте.