Ванна азыр! Санъа ювунмакъ керек!

— Даа? Къызлар оны къап-къач этип алды, яткъызаджакъ олдылар. Элини бир сильтеди, къызлар анда-мында сепилип кеттилер. «Манъа Николайны тапып кетиринъиз!» деп къычырды. «Санъа Николай ничюн керек?— дейлер къызлар.— О шимди сменада!» «Къайда олса-олсун, тапып кетиринъиз! Кетирмесенъиз, озюм барып кетирем...» дей. Опладыкъ-топладыкъ, бираз ятыштыргъан киби олдык, кене къы­чырды: «Шакаллар! Джоюлынъыз козюмнинъ огюнден!» — Стол устюндеки къашыкъларны, чанакъларны урып парлады. Аз къалды, вилканен козюмни чыкъараязды.— «Не къутурасынъ?— дейим онъа. — Инсан киби отурсанъ олмаймы?» Алды-кочти: «Сен эркек дегильсинъ! Санъа штан дегиль, Сабира халанынъ йыртыкъ туманыны киймек керек...» Зий-чув. Карамат манъа дарылды, чыкъып кетти. Ничюн дарыла, бильмейим. Ондан сонъ, эки киши даа чыкъып кетти.

— Валя... матюв къыз!— деди Кандыба тюшюнджели алда,— онъа Николай неге кереккен?

— Бир лакъырды этип бакъсанъ не ола?— деди Рашид.— О сени севе. Озю акъыллы, дюльбер махлюкъ... Бельки ичмез эди.

— Керекмей...— Кандыба къолунен аваны кесип ташлады.— Барсын, истегени киби яшасын. Сен исе... юкъла! Эм пек хырылдама, дженаб Архипканы уянтырсынъ!

— Архипканы... топ атсанъ уянталмазсынъ!— дедим мен.

— Фаркъына бардынъмы, Джевдет?— деди Канды­ба яваштан. О бугунь не хусуста лакъырды этсе-этсин, кедерли давушнен башлай эди.— Бу баракта секиз адам яшаймыз. Эр биримизнинъ озь дюньясы бар. Эр кеснинъ озь къасевети ве севинчи. Рашиднинъки бир тюрлю, менимки бир тюрлю, сенинъки даа бир тюрлю...

— Меним къасеветим ёкъ...— дедим мен,— ондан да гъайры, билесинъми?.. Севинч ве къасеветни ялынъыз севгиде къыдырмакъ олмаз.

— Даа къайда къыдырмакъ мумкюн? Аятта севгисиз бир шей ёкъ. Ава биле ёкъ. Севгисиз дюньяда сен, мен, Карим, Бассараба… кимсе олмаз эди. Марга­рита биле. Чар-Чакъ къуруджылыгъыда севгиден асыл олгъан. Севги де саадет, де кедер. Кедерни корьмемек мумкюн дегиль. Корьмеге истемесенъ озю келе. Бахт, саадет исе... Сен ананънынъ этеги астында чокъ яшагъансынъ. Шимдиге къадар корьгенлеринъ — къарындан янъ чыкъкъан баланынъ корьгенлери эди. Бу му­зыка энди битти. Энди ананънынъ огъулгчыгъы дегиль­синъ.

— Анамнынъ огъулчыгъы?— ичтен юрегимни не-дир тырнап алды,— Э! Къардаш! Сен мени ат устюн-де... элимде къылыч, атакагъа кеткенимни корьдинъми?

— Арбий хызмет башкъа...— деди Николай.— Огюнъде душман. Тек къувет ве чевиклик керек. Амма Чар-Чакъкъа кельдинъ, этрафынъ чытырман дагъ, бир шей бильмейсинъ. Бильгендже башынъны гъайып эттинъ.

— Башымны? Ёкъ! Нени-нени, лякин башымны гъайып этмедим.

— Энди гъайып эттинъ. Менде анда... саильде кезинген вакъытымда сенинъ киби эдим. Сонъундан эр шей башлы-аякълы олып кетти. Гизлегенинъ не? Мен билем, сенинъ къафанъда шимди тек бир адам бар.

— Эбет... юрегим Эльпиденен яралы...— ялан айттым мен.

— Эльпиденен?— Николай козьлерини къыбырдатмай, ачувлы чере иле зорнен кулюмсиреди,— о яранънынъ тюзельгени чокътан.

Архипка уянды, турып печка бетке кетти, сонъ стол устюнде чайникни корип, токътады. Тенеке мешребеге сыджакъ сув къойып, дивардаки кучюк кузгю огюне барды, сакъалыны джибитти, фин пычагъынен тыраш ола башлады.

— Мына, инсан!— деди Николай, Архипкагъа ишарет этип,— дюньяда эр шейге тюкюрген. Мен онынънен буюк лакъырды этеджегим... Тезден. Эй!— деп къычырды о, Архипкагъа перишан сеснен,— къулакъларынънынъ ичлерини де тыраш эт! Пре бийлемесинлер!

Николайнынъ адети ич бир севиеде турмай. Дакъикъа сайын денъише бере ве ич текрарланмай.

О, ильки корьген вакъытымда, первасыз денъизджи эди. Эр эки сёзюнинъ бирине франсызджа къарыштыра эди. Сонъ агъызындан франсыз сёзю чыкъмады. Не озю, не табиаты текрарланмаз бир адам. Амма гитарада андалузия тюркюлери айтмагъа севе. Айткъан да, эр бейитнинъ сонъунда, испан тилинде. «Мио Каро, мио Каро» деп текрарламагъа севе. Сонъундан анъладым: «Меним севгилим» демек экен. Ля­кин испанджа дегиль, итальянджа...

Койканынъ устюне чалкъагъа тюшип яттым, дерсликлерни элиме алдым. Мектептеки аркъадашларымнынъ артына тез етерим беллеген эдим, лякин къолай иш дегиль экен. Олар тек окъуйлар... амма мен чалышам, сменадан сонъ, Хазар Кендке ювурам, лекциялар динълейим, башкъаларнынъ эски конспектлерини язып алам, сонъра балчыкълы сокъакълар бою бараккъа чапам, эвге берильген вазифелерни чезем, схемалар чызам ве... механика къаиделерини эзберлейим.

Ильки куньлерде манъа мектепте скемле устюнде дёрт саат отурув ич къыйын корюнмеди, атта дерстен эвель ве сонъ, ёллар боюнда тазе авада юрювге файдалы шей деп бакътым. акъикъатта, бу кезинтилер мени ойле къыйнадылар ки, дерс вакъытында юкъсырай бердим, эвге къайткъан сонъ, геджелери тёшегимде юкъусызлыкъ басты ве маддем кесильди.

Кандыба манъа къач дефа мектепни быракъмакъны тевсие этти, къулакъ асмадым. Имтианларнынъ эпсини берип, мектепни эр кеснен берабер битирмеге емин эттим. Имтианларнынъ башламасына эки афта къалгъанда ишнинъ муим тарафыны анъладым. Мен экскаваторда чалышам, теджрибем буюк. Лякин назарий бильгим аз ве бу себептен имтианда йыкъыла билем. Ишнинъ акъкъындан насыл кельмели? Бу хусуста тюшюнип отура эдим, ярдымнынъ озю келе къойды.

Апансыздан Ирада мени комсомол комитетине чагъырды, берабер Новороссийскке командировкагъа кетеджегимизни айтты.

— Не? Севинесинъми?— деп сорады о, манъа бакъып ве кулюмсиреди.— Ничюн?

— О тарафларда чокътан олмагъан эдим. Эр альде Бадемликке якъын...

Ирада кулеяткъан еринде бирден кусти.

— Кетеджекмиз... Насыл ишнен, деп сорамайсынъ!

— Бунынъ не эмиети бар?— дедим мен.— Энъ муими... берабер кетеджекмиз.

Иш шундан ибарет: Новороссийскте Америкадан кетирильген кранлар ята экенлер. Тезден плотина ичюн керек донатманынъ монтажыны башламакъ керек, амма кранлар ёкъ. Чар-Чакъ къуруджылыгъы Баш Идареси ве комсомол комитети экимизни Новороссийскке ёлламагъа къарар бергенлер. Биз анда бу донатманы тапып, аджеле суретте мында ёлламакъ керекмиз.

— Не къадар муим вазифе, хаберинъ бармы?— Ирада, Анна Яковлевнанынъ онъа не теклиф эткенини, сонъра Ираданынъ озю комсомол Меркезий Комитети­не телефон чекип, не сёйлегенини, анда, Меркезий Комитетте насыл этип, Новороссийск порты комсомолларына мураджаатнаме язып азырлагъанларыны озюне хас тамлыкъ ве ачыкълыкънен анълатты.

Ондан сонъ Ирада:

— Мен Мансурованы... Екатерина Васильевнаны корьдим,— деп ташлады,— онынъ бу меселеден хабери бар. Хабери олгъаны бир шей дегиль, халкъ арасында чешит ошеклер даркъатып юрмекте... гуя биз экимиз кезинтиге кетеята экенмиз.

Бу не демек? Екатерина Васильевна Ирададан не истей? Керчек, Ирада зайыф кишилерден дегиль. Дюльбер кишининъ табиаты да кучьлю ола. Мен бунъа къач дефалар эмин олдым. Ирада менден бир шей гизлемей. Манъа якъын ве садыкъ олмакъ истей. Ира­да истей. Буны къолдан къачырмакъ мумкюнми? Мен буюк бир иш... ишми? Бир къараманлыкъмы? Япмакъ кереким. Ойле ки, Ирада корьсин, бегенсин, айретте къалсын. Буюк иш... Насыл буюк иш? Эльбетте, янгъын ичине кирип, биревни олюмден къуртармакъ дегиль. ...Мында янгъын олмай. Къапугъа бир козь этип алдым, сонъ яваштан Ираданы къучакъладым, лякин бираз къолайсызджа къучакъладым,— юзюмни онынъ юзюне таядым, онынъ... дюньяда энъ гузель къызнынъ, Ираданынъ, дудакъларындан опьмек истедим.

О чар-чабик башыны кери чекти, мучесини четке янтайтып, пенджереге догърулды ве кетеяткъанда, башыны биле чевирип бакъмайып:

— Сиз мени башкъа тюрлю анъладынъыз, Джевдет!— деди.

Шу геджеси мени идареге чагъырдылар. Краснянская ве теминат болюгининъ башлыгъы экиси менимнен лакъырды этти, эр шейни анълатты, менден: кранларны къайда ве насыл къыдырып тападжагъым ве мында насыл ёллайджагъым хусусында талиматны текрарламамны талап этерек, репетиция япып бакътылар.

Кабинеттен чыкъаджакъта Анна Яковлевна мени токътатты.

— Бир озюнъиз кетеджегинъизден хаберинъиз бармы?— деди о манъа,— Ираданынъ бетон заводында иши бар. Экинджи сефер берабер кетерсинъиз. Ишинъизде кучьлюк олса, телеграмма беринъиз! Биз почтамткъа язармыз.

Анна Яковлевнанынъ сёзлерини динъледим, анълап оламадым. Къафамда фикирлер къарыштылар.

Ираданен лакъырды эткеним секиз саат олды. Чар-Чакъкъа кельген ильки кунюмден башлап, бу дакъикъагъа къадар экимизнинъ арамызда юз берген муамелелерни тюшюнип бакътым. Мен Ираданы керчектен де севгенимни анъладым. Буны къызнынъ озюне айталмай юрем. Бугунь муаббеттен нефесим тутула язды. Амма, бакъынъыз! Ирада кетмей! Ничюн? Онынъ иле мутлакъа лакъырды этмек керек. Бельки кетер.

— Тезден меним машинам келеджек,— деди Анна Яковлевна.— Ашханеге кирип, озюнъизге ёллыкъ эрзаркъ алынъыз. Бухгалтериягъа эписини анълаттым.

Бир сааттен сонъ «Фордкъа» минип, ашханеге кельдим, андан — бараккъа, сонъ паромгъа джёнедим. Ирада иле корюшалмадым. О къачып, сакъланып юрди. Лякин къайсы якъкъа насыл адым аткъан олсам, эписини корьди. Секиз кунюм-секиз геджем поездда кечти.

...Иште, Новороссийск. Адрес муреккеп дегиль. Порт, комсомол комитети. Мен — ишлерни уйтейиджим. Русча бунъа толкач дейлер. Лякин тек мен дегилим. Якъында мында Криворожье ве Магниткадан да келип-кеткенлер. Мени гузель къабул эттилер. Кранлар къар астында яталар. Оларны платформагъа юклемекни кимсе тюшюнмей. Къабулханеде невбетте тургъан юзлернен кишилернинъ къабургъаларыны къакъыштырып, скеле башлыгъына кирдим. «Мен Шаркътан... кельдим. Беклемеге вакъытым ёкъ», дедим онъа, «экинджи бешйыллыкънынъ энъ буюк къуруджылыгъы...»

Скеле башлыгъы графикни элине алды, онълы-соллы айландырды, айландырды, бизим кранларнынъ платформаларгъа йигирми куньден сонъ юклениледжегини бильдирди.

Чешит муэссиселернинъ къапуларыны къакътым, файда бермеди. Кельген донатма чокъ. Юклемеге адам етишмей. Меним исе беклемеге вакъытым ёкъ. Меним дегиль, Чар-Чакънынъ. Эгер бу ишнинъ астындан чыкъалмасам... Чар-Чакъкъа къайтмагъа, Ираданынъ козюне корюнмеге юзюм къалмайджакъ.

Бир кунь комсомол комитетининъ секретарынен берабер скелеге чыкътыкъ. Адамларнен лакъырды эттик, ишнинъ муимлигини анълаттыкъ. Бунъа социа­лизм дейлер, дедим мен. Мадамки ойле, социализм беклеп оламай. Йигитлер мени анъладылар. Эки кунь­ден сонъ Анна Яковлевнагъа телеграмма бердим. «Кранлар аджеле юк тарифинен Чар-Чакъ къуруджылыгъы идаресине ёлланылды».

Бу ишлернинъ пешинден чапкъалап юрген куньлеримде аз юкъладым. Куньде эки-учь саат... Комсомол комитети одасында динар янында юксекли-алчакълы дёрт курсюни бир-бирине тиркеп, оларнынъ устюнде ята эдим.

...Ташкентке келип еткендже сабырым тюкенди. Эр шейни... эр кесни сагъындым. Энъ зияде Ираданы... Вокзалда берберханеге кирдим. Кузьгюден манъа, осюк, чуллы сакъаллы пек таныш бир киши козь эт­ти. Бербер сачларымны кескелейяткъанда: «етмиш яшыма кельсем, тыпкъы бойле оладжагъым» деп тюшюндим ве озь башыма кулюмсиредим.

Озюмни энъ аздан къыркъ беш сене яшаргъан ис этип, вокзал алдына чыкътым. О вакъытларда вокзалнынъ огюнде кучюк тереклик бар эди. Акъылыма зевкълы фикирлер кельдилер. Археологнынъ бири: «инсаннынъ фаджиасы вокзалда башлай, пантеонда бите» деген. Фаджиа!? Меним ичюн вокзал даима эрлик омюрининъ башлангъычы олып кельди. Старый Константинов, Тамбов, Новороссийск вокзаллары... не? Олар меним аятымда енъи девирлер ачмадылармы?

— Бу ким? Джевдетми?— янашамда умютсизден таныш давуш ишитильди.— Манъа сиз керек эдинъиз... Сиз, сиз!— давуш чыкъкъан бетке чевирилип бакътым, Екатерина Васильевна эллерини кере берип, манъа догъру ювурмакъта эди,— къычырам, къычырам, ишитмейсинъиз! — О элиндеки зембильни аякъларынынъ уджуна, ерге къойды.

— Эслемедим, афу этинъиз!— дедим мен.

— Эслемегенинъизни корьдим. Тюшюнджеге далгъансынъыз... Кимни тюшюнесинъиз?— Агъызымны ачтым: «Ираданы...» дейджек эдим, бунъа фурсат бермеди, зембильге ишарет этип: — ярым саатлик вакъытынъыз бармы?— деп сорады.— Олса, ярдым этинъиз! Бизим эшьяларымызнынъ ярысы мында, шеэрде, ярысы — Чар-Чакъта.

Кеттик. Зембиль ойле-бойле зембиллерден дегиль, агъыр. Екатерина Васильевна бутюн ёл бою насылдыр чыбалыкъ меселе хусусында лакъырды этип кельди.

— Ташкентте чокъ отураджакъсынъызмы?— деп сорады менден, тап сонъунда.

Новороссийсктен кельгенимни ве кранлар аджеле юк тарифинен келеяткъанларыны бильдирдим. Чюнки къапап туралмадым.

— Машшалла! Машшалла!— деди Екатерина Ва­сильевна.— Сизни чокътан котермек... Краснянскаягъа муавин къоймакъ керек. Айса?! Мансуровкъа къач керелер айттым.

— Краснянская?— мен энъкъастан мемнуниетсиз чырай ясадым — энъ эйиси... Торизогъа муавин тайин этсинлер,— дедим мен.

— Мумкюн!— деди Екатерина Васильевна. Мени анъламады.— Торизогъа да мумкюн.

— Билесинъизми, Екатерина Васильевна? Сиз мени пек котерменъиз. Мен юксек первазларгъа алышыкъ дегилим.

Екатерина Васильевна шахылдап кульди.

— Билем. Сиз адден ашыкъ намуслы къыз балагъа бенъзейсинъиз!

Енъи йыл акъшамында бу къадын манъа пек дюльбер корюнмеген эди. Шимди бакъам... дешэт!

— Мында меним достым яшай... яш къадын. Япялынъыз. Шимди онъа бенъзеген къадынлар пек аз. Бир мунасебет кельгенде онынъ акъкъында сизге тафсилятлы сёйлерим.— Лякин Екатерина Васильевна му­насебет беклеп турмады, дост къадыны онъайтсыз севги нетиджесинде пек тюшкюнленгенини, бир якъкъа чыкъмакъ, кимсенен корюшмек истемегенини, ялынъыз кутюбхане хызметинен мешгъуль олып, сабадан акъшамгъа къадар анда вакъыт кечиргенини айтып къойды. «Чокъ дюльбер... джазибели къадын!» деп битирди сёзюни.

Салар четинде шарап заводы къаршысында алчакъ эвнинъ азбарына кирдик, Екатерина Васильевна къапуны къакъты, джевап берген киши олмады.

— Эвде ёкъ,— о, элини сокъуп, босагъанынъ астыны къарыштырды,— корьдинъизми? Бутюн сырларыны билем!— Элиндеки анахтарны манъа коръсетти. Биз кениш коридордан кечип, джамлы софагъа чыкътыкъ. Кучюк къапунынъ огюнде токъталдыкъ,— къойынъыз ерге!

Зембильни ерге къойдым, чар-чабик сагълыкълашып кетмек истедим. Къайсы къапудан, насыл чыкъып кетеджегимни тюшюнеяткъан арада, омузларымнынъ устюне Екатерина Васильевнанынъ эли тюшти.

— Ашамакъ истейсинъизми?— деп сорады о мен­ден ве джевабымны беклемей,— баре, сизни бир сыйлайым!— деп кульди.— Сонъ берабер шеэрге чыкъармыз! Не дейсинъиз бунъа?

Кичик оданынъ ичине кирип кетти. Онда, асыл да, башкъасынынъ сёзюни динълемек, манасына коре джевап бермек деген адет ёкъ эди. Тек суаль бере... сонъ унутып, чыкъып кете.

О шимди бир шейлер даа тюшюнип чыкъармакъ истей. Не ола билир? Э! Мадамки чыкъып кеталма-дым, чаре ёкъ, сабыр этмек керек. Отургъан сонъ, эльбетте, азачыкъ къапынмакъ да мумкюн. Къашкъыр киби ачым...

Екатерина Васильевна текрар пейда олды. Устюнде пальтосы, башында шляпасы энди ёкъ.

— Не? Аля еринъизден къыбырдамадынъызмы?— деди манъа,— тез шинелинъизни чыкъарынъыз! Ас-къыч! Ичериде... Мен де пек яхшым. Сизге тешеккюр биле айтмадым. О къадар агъыр юкни... гъарипчик!

Манъа эгильди, шап этип янагъымдан опьти. Бунъа тааджипленмек керек эдимми? Бильмейим. Озю софагъа чыкъты.

— Тахта устюне ят, раатланынъыз! Сакъынманъыз! — деп къычырды манъа андан,— стол устюнде тазе журналлар бар.

Керчектен де, стол устюнде «Красная новь» ве чешит газеталар ятмакъта эдилер. Оларны къарыштыра башладым. Мен къачмакъ истей эдим. Неден? Не ичюн? Кельди, тутты — янагъымдан опьти. Сонъ? Не олды?

Екатерина Васильевна къайтып, ичери кирди, элимден тутып, крангъа алып кетти. Ювунмакъ керек. Мени бала киби чеккелеп юргени озюнинъ де ошына кетти...— ха-ха-ха! — этип кульди.

Тарелкаларнен борщ кетирди. Тюневинден къалмалы. Экимиз стол башына отурдыкъ.

— Ракъы ичесинъизми?— деп сорады менден,— сиз арбий кишисинъиз.

— Ичем!— дедим мен.

Яш бала исап этмесин деп айттым. Ичтик.

Ашайяткъанда меним бу къадын хусусында шубэлерим гъаип олып кеттилер. Козьлеримнинъ шефаатыны алыджы бакъышлары, стол устюндеки савутларны джыйыштыргъанда, балдырынен, бир кере дегиль, аягъыма токъунып кечюви, сачларыны къакъытып, уджларыны юзюме тийсете берюви ве, ниает, битмез-тюкенмез хахылдылар, шубэсиз... эркеклерни, хусусан яш кишилерни, пек севгенинден делялет экенини сездирдилер.

Биринджи къадеден сонъ, башым айланып кетти, сонъ шорбагъа зыкъарладым. Бир тарелка этли борщ ашадым.

— Даа къояйыммы?— деп сорады Екатерина Ва­сильевна.

— Къойынъыз!— башымны салладым. О мени янълыш анълады. Къадеге кене ракъы толдырды. Мен исе, акъылсыз... ичтим. Сонъ гъалиба, бир шейлер даа ашадым, бельки де ичтим, акъылымда ёкъ. Не олды, бильмейим. Козьлеримни ачкъанда Екатерина Василь­евна аякъларымдан чызмаларымны чыкъараята... гим­настёркам кушетка устюнде эди.

— Ят, раатлан!— деди Екатерина Васильевна. Онынъ бети ве боюны къып-къырмызы эди.

Мен аякъкъа къалкътым, гимнастёркамны кийдим.

— Кетмек... тез-тез поездгъа етишмек керек.

Екатерина Васильевна мугъайды. Мен сезмеген киби олдым. Берабер сокъакъкъа чыкътыкъ.

— Сизинъ бу къадар гунахсыз экенинъизни бильмей эдим...— деди манъа,— багъышланъыз!

Мен джевап бермедим. Вокзалгъа барып еткендже не онынъ, не меним агъызымдан сёз чыкъмады. Вагонда о пенджеренинъ янында отурды, мен учюнджи полкагъа чыкъып яттым... деръал юкълап къалдым. Чар-Чакъта паромдан тюшеяткъан вакъытымызда Екатерина Васильевна тез-тез огге юрди, сонъ аркъасына чевирилип, шенъ ве ойнакъ давушнен къычыр­ды.

— Манъа борджлы къалдынъыз, Бекиров! Хатиринъизден чыкъмасын!

Кишилер тааджипленип, эвеля онъа, сонъра манъа козьлерини акъайттылар. Бетим къызарып кеткенини озюм дуйдым. «Мен борджлым. Кимге? Екатерина Васильевнагъамы?»

— Къадын, деп бойлесине айтыла...— деди джалос къалпакълы киши. Туркмен эди гъалиба... агъызыны къулакъларына къадар керип кульди.

Кишилер арасында Мушукъ пейда олды. О, манъа кулюмсиреп, козь этип алды. Екатерина Васильевна оны корьди... зевкъындан ирип кетеязды.

Акъшам Ираданы коралмадым. Экинджи куню саба комсомол комитетинде расткелиштик. Насыл бардым, насыл кельдим — эписини эеджанлы сёзлернен, тафсилятлы икяе эттим. О меним сёзлеримни сувукъ, лякин дикъкъатнен динъледи, сонъ озюнен берабер Краснянскаянынъ кабинетине кирмемни риджа этти.

Ёлда кетеяткъанда:

— Мен сизни пек сагъындым, Ирада!— дедим мен,— бир айдан бери...

Къыз индемеди.

— Билесинъизми, Ирада? Новороссийск скелеси комсомол комитетинде... Кене сусты.

— Менимнен лакъырды этмек истемейсинъизми, Ирада?

— Истемейим!

Анна Яковлевна ишимден мемнюн къалды. Мени макътады. Ирада исе индемеди. Онынъ бойле тюшкюнлигининъ себебини сорадым.

— Озюмни фена ис этем...— деди.

Анна Яковлевна бизни бойле куськюн алда корьген сонъ ачувланды.

— Ойле олса, барынъыз, экинъиз де авада бираз кезинъиз, араретинъизни бираз ятыштырып келинъиз!— деди, аркъаларымыздан уйтеклеп,— мен даргъын адамларнен лакъырды этип оламайым.

Авада кезмек? Анна Яковлевна шай деген сонъ, Ирада менимнен адым атмакъ истемеди. Эвине къадар озгъардым. Къапусы огюнде токъталып, башыны ашагъы эгильтти, пошусынынъ уджунен гизлиден козьлерини силип алды.

— Джевдет,— деди о манъа. Сеси асретли ве кедерли эди.— О кахпе... инсан ташламасы сизге не ичюн керек олды?

15

Сонъки куньлерде, мектептен бараккъа дегиль, дос-догъру «Мавы къаягъа» къайтып келем, смена вакътынадже мында конспектлеримни козьден кечирем ве экинджи куньге берильген вазифелерни азырлайым.

Бунъа ачувланаяткъанда, къулагъыма худжур сёз кирди.

— Оны машинадан азат этмек керек...— деди ким-дир. Сесни Мансуровнынъкине бенъзеттим,— чокъ зайыф...— деп иляве этти киши.

— Ничюн зайыф?— Ирада тааджипленди.

— Зайыф... насыл этип анълатайым!?

— Ойле экен, къайсы машинистинъизни кучьлю исап этесинъиз?

— Киши бутюн йыл чалышып кельди,— деди Токътабаев,— шимди азачыкъ сурюнгенинен... зайыф олдымы?

— Зайыф... башкъа лакъырды ёкъ. Лякин онъайтлы ёлу бар...— деди Мансуров.— Бассарабаны Андрей Захаровичке ярдымджы этмек мумкюн. Шимди Бассарабанынъ экскаваторында эдик. Машинистлиги осал. Пек чий. Ярдымджы оларакъ яхшы.

— Озюнен лакъырды этип бакъмакъ керек...— Ирада элиндеки блокнот устюнде нелердир язып къойды, тюшюнджели алда еринден турды, эвнинъ тёрюне юрюш этти. Устюме басмасын деп, диваргъа таба чекильдим.

Бунда, чибин неджасетинден ве тоздан къарарып къалгъан чатлакъ шишели лампанынъ улькюн ярыгъында инсанны ялынъыз давушындан танымакъ мум­кюн. Худжур шей... Буюк экскаваторлар, карьерлер ве бетон заводы электрик кучюнен чалышкъанлары, эр объекттте дюнья электрик кучю сарф этильгени алда, невбетчи механиклер одасында, бир бучукъ айдан бери керосин лампаты янмакъта. Бу не икмет, бильмейим. Машинистлер: Токътабаевнинъ инатлыгъы... дейлер. Чюнки бир дефа онынъ: «Бу — идаре дегиль. Язув-чызув ери, меджлислер залы дегиль. Къызындынъмы, ачыл!» дегенини ишиткен эдим.

— Ёкъ, ёкъ, Абдулла Садыкович.— Кене Ираданынъ давушы...— Бассараба, сиз айткъан киби, чыкъымсыз дегиль, онъа ярдым этмек керек. Сиз озюнъиз...

— Мен? Сиз кимерде худжур шейлер айтып йибересинъиз, Шадманова... айретте къалам. Экскаватор паркы башлыгъынынъ рычаг башында отургъаныны къайда корьдинъиз? Билесинъизми не? Эгер маши­нист чалышмагъа бильмесе, курскъа кетсин, окъусын! Керчек, анавы... не эди шу? Бекиров!..— меним адымны аселет чокъчып-къазгъалап отурды,— о да маши­нист олмакъ истей.

— Истесе, не?— деди Токътабаев.— Кимден эксиклиги бар? Сен тез Бассарабаны чагъыр, лакъырды этип бакъайыкъ! Ярдым керек олса, озюм ярдым этерим. Инсаннынъ такъдирини бойле, аякъ устюнде, аль этмек олмаз. О къадар вакъыттан берли чалышып, планыны толдырып кельген машинист, шимди, ничюндир, бегенильмей къалды. Машина эски, бир кунь чалышса — дёрт кунь тура. Бунда Бессарабанынъ къабааты ёкъ. Адамларгъа, Мансуров аркъадаш, Адам муамелеси керек. Кадрлар... озюнъиз билесинъиз, эр шейни аль этелер!

— Меним биревге осал муамелем олдымы?

— Сиз къуру адамсынъыз,— деди Токътабаев,— машинистлер огюнде итибарынъыз ёкъ. Лякин бу хусуста сонъ лакъырды этеджекмиз. Шимдилик Бассарабанынъ меселесини чезмек керек.

Токътабаев чыкъты. Эвнинъ ичини сукюнет басты.

Мен турып кетмек истедим, мумкюн олмады. Текрар Мансуровнынъ сеси ишитильди.

— Сизинъ кавалерия юзсиз киши экен,— деди о Ирадагъа. Мен буз-бузладым.

— Кимнинъ кавалериясы?— Ирада ачувланды,— кавалерия — экскаватор паркынынъ нижниги, паркнынъ башлыгъы исе сизсинъиз. Менден, Абдулла Садыкович, не истейсинъиз?

— Сизден? Ич бир шей!— Шай деген сонъ сусты. Хайли вакъыт артына-огюне юрди, сонъ девам этти,— айтмайджакъ эдим, амма сабырым тюкенди. Эльбетте, бу шахсий меселе. Бекиров меним къадыныма, билесинъизми, не деген? «Мансуровта не таптынъ? Быракъ о харабени! Ташкентке кочейик, берабер яшайыкъ!» деген. Анъладынъызмы?

— Я сизинъ къадынынъыз не джевап берген?— деп сорады Ирада,— о якъы да меракълы...

Ираданынъ давушы эеджанлы чыкъты. Демек, Мансуровнынъ сёзлерине чокъ инана къоймады! Бу, эр алда, бир шей демек. Екатерина Васильевна намуссыз адам экен. Новороссийсктен кельгенимнинъ ильки куню Ираданен корюше бильген олсам, эписини олгъаны киби айтыр эдим. Ирада манъа инаныр эди. Де­мек, Екатерина менден эвель орталыкъны къарыштырып етиштирген.

Оданынъ ичи бирден ярыкъланып кетти. Козьлеримни аралыкъ эттим. Мансуров серник черткен, сигарыны якъаята.

— Екатерина Васильевнамы? О бойле алчакълыкъкъа даянсынмы ич!? Айып дегильми санъа, кучелек?!— деген онъа,— мен эвли-баркълы къадыным. Ананъ кибим. Бу не сенинъ айткъанынъ?— Шарт этип бир шамар япыштыргъан.

— Ялан!— атылып аякъ устюне турдым,— къа­дынынъыз ялан айта. Инсафсыз киши... озю мени тутып, зорнен опьти.

Ирада абдырап, еринден къалкъты. Мен столгъа якъын кельдим.

— Сиз бу ерде эдинъиз... эр шейни ишиттинъиз, ойлеми?— Ирада титрек сесинен къычырды.

— Мен ич бир шей ишитмедим. Юкълай эдим.

— Юкълай эдинъиз? Ничюн? Биревнинъ лакъырдысыны динълемек... бир шейлер уйдурып-чыкъарып, озюнъизни акъламакъ ичюнми?— къапуны шарт урып, тышары чыкъып кетти.

— Демек, опюштинъиз!..— Мансуровнынъ къалын, узун къашлары экишер ерден сынып-сынып кетерек, арекетсиз къалдылар.— Чокъ ашагъы инсан экенсинъ!

Шырх этип ерге тюкюрди. О да чыкъып кетти.