Ванна азыр! Санъа ювунмакъ керек!

— Трос бармы? — деп сорады Ирада. Биз когертеде, ящик ичинде къалын трос барлыгъыны айттыкъ. Бу къызнынъ гонълюне хош кельди. — Тракторлар кельгендже экскаваторнынъ кевдесини троснен багълап къойынъыз!

Токътабаев Рашидни ве Христофорны янына чагъырып, трос кетирильмесини эмир этти. Рашид когертеге чыкъып, тросны ерге ташлады. Токътабаев, озюни бу иште керчектен де къабаатлы ис этсе керек, деръал эгильди, тросны чезмек истеди. Мен онынъ элинден троснынъ уджуны чекип алдым: «бу бизим нижниклернинъ иши!»

Тракторлардан бири ковшны артына такъып, элли-алтмыш метр огге чекип ташлады, сонъ елькъуваннынъ йипинден чекип турды. Экскаватор деръал къыйышып къалды. Дигер тракторлар демир ыргъакъларны, машинанынъ кевдесине багълы троскъа илиштирип, къабургъагъа тарттылар. Бетимнинъ терини силеяткъан вакъытымда козюме Токътабаевнинъ саати чалынды: энди алты олгъан. Сыра дагълар устюнде ярыкъ ёлакъ корюнди. Лякин поэзиядан зевкъланмагъа вакъыт ёкъ. Бутюн кучюмизнен ерни къазып, тегизлеп, шпалларны тизе ве рельслерни ерлештире бердик. Енъи демир ёл ясадыкъ.

Юк котериджи кранны тракторгъа такъып кетирдилер. Экскаваторнынъ кевдеси догърулмасы ичюн, астындаки ерни къаздыкъ. Саба сменасынынъ нижниклери бизге ярдым эттилер. Машина этрафында адам чокълашты. Архипка да пейда олды. Ярыкъ етерлик. Электрик лампалары ве прожекторлар... Танъ маалинде, электрик ярыгъы кунь ярыгъынен къарышкъан сонъ, орталыкъ ком-кок олды.

Христофор бир козюнен Архипканы коре къалды. Не олып кечти, бильмем, экиси киркаларыны котердилер, аз къалды, бир-бирининъ башларыны парлайджакъ эдилер. Николай чапып кельди, оларны айырмакъ истеди. Христофорнынъ агъызындан силекийлери акъып кеткен, рус ве урум сёзлери къарышыкъ ибарелернен Архипканы лянетлемекте эди. О, Кандыбанынъ эллеринден озюни къуртарып, киркасыны ойле аджизлик иле котерди ки, Архипка керчектен къоркъып, кери чекильди.

— Къана, урчы бакъайым! Ураджакъ олып корьчи бакъайым! — дей берди Архипка. Айтмагъа башкъа сёз тапалмады.

— Айдут! Авантюрист! — деп къычырды Христо­фор,— Мунафыкъ!

Оларнынъ эллериндеки киркаларыны чекип алгъандже эсимиз кетти. Алгъан сонъ биле, хайли вакъыт, джульбарслар киби, бир-бирлерине тикленип турдылар.

— Токъта сен...— деди Архипка,— мен Мушукъкъа эписини айтырым...

«Мушукъ..? — мени бирден кедерли ислер басты,— Архипканынъ имаеджиси. «Хавфлы тип».

....Къушлыкъ маалинде ишни битирдик. Аркъагъа чекилип къойылгъан экскаватор энди бутюн кучюнен чалышмакъта, санки бир шейге огърамагъан киби эди.

Куньдюз бу ерлерде джиллыджа ола тургьан, шимди бу сезильмей. Къалтырай берем... ялынъыз сувукътан дегиль, асабий иш ве ёргъунлыкътан да. Башыы ашагъы эгильген, бир озюм эвге келеятам. Огюмде апансыздан резина чызмалар пейда олдылар. Башымны котердим — Джураев. Янашасында Ирада.

— Санъа не олды, Бекиров? — деди Ирада. Джу­раев Ирадагъа ялкъ этип бакъты, Ирада кулюмсиреди.

Меним кульмеге меджалым ёкъ эди. Индемедим.

— Киринъиз,— деди Джураев, козьлеринен «Мавы къаянынъ» къапусыны косьтерип,— къызынырсынъыз.

Мен анъладым. Олар келеяткъанымны пенджереден корип, тышары чыкъкъанлар. Мени беклеп туралар.

Кирдим. Кучюк чёюн печка кене къып-къырмызы.

...Лякин хатириме башкъа вакъиа кельди. Кечкен афта бизим райком инструкторынынъ механика заво­ды партия тешкиляты секретарынен субетини эшиттим.

Инструктор секретардан сорай: партия тешкилятынъызда ачыкъ юрек иле къонушылгъан къач мусаабе кечирильди, дей. Мен инструкторнынъ ачыкъ юрекнен кечирильген мусаабелер хусусында малюмат топлаяткъаныны сезген сонъ, лакъырдыгъа къарыштым. Мусаабе ачыкъ юректен олып чыкъмасы ичюн эвеля озюнъе ачыкъ юрекли, саде олмакъ, огюнъдеки адамларны сенинънен къонушмагъа авес эттирмек керек, дедим. Ильки корюшювимизде Джураевнинъ менимнен къонушувы пек ресмий олып чыкъты.

О озь хызметиндеки кучьлюклер хусусында менимнен фикирлешти. Акъикъатта, парторгнынъ ишинде кучьлюклер чокъ эди. Джураев — смена инженери. Онынъ участкасында чокъ адам чалыша. Ондан гъайры, партия ишлеринен де мешгъуль олмакъ керек. Коммунистлер азджа. Сёз келими, Ираданынъ сменасында эки коммунист бар: Токътабаев ве Алмазов. Керчек, комсомоллар аз дегиль. Оларнынъ комитети башында Шадманова озю тура.

— Мен комсомол секретары дегилим. Муавиним,— деди Ирада.— Арада фаркъ бар.

— Аль азырда секретарь сенсинъ,— Джураев итираз этти,— бургъучлай берме! Озюнъ меркезкомнынъ азасысынъ.

Ирада къашларыны тююмчикледи, индемеди. Джураев девам этти. О кимсени аяртаяткъаны ёкъ, акъ-икъатта олгъан шейлер хусусында самимий лакъырды эте. Ялынъыз Баш Дугюмнинъ озюнде, мемлекетнинъ тюрлю кошелеринден кельген учь бинъ адам ишлей. Айланма канал... оны баарьге къадар битирмек ке­рек...

• 
  Чешит адамлар. Сёз сырасы, Архипка...
  

— Архипка олмаса, ятакъханемизни — мен «баракъ» сёзюни аселет къулланмадым — нумюневий япмакъ мумкюн эди.

— Архипка олса не? — Ирада тааджипленди,— бу яхшы фикир. Меселени комитетте музакере этмек ке­рек.

— Я Архипка?— деп сорады Джураев тюшюнджели алда, сонъ иляве этти: — оны иштен бошамакъ мумкюн, лякин... Мушукъ бизде чалышмай... Оны насыл бошайджакъсынъ? Чалышмай, амма Архипкагъа ве къадынлар барагъындаки къызларгъа тесири буюк. Эписини бирден иштен бошамакъ мумкюн дегиль. Мушукъны... о, гиенаны хавфсыз бир муитке къоймакъ, онынъ ичюн исе Архипканы хавфсыз киши япмакъ керек,— Джураев сусты, тишлеринен аст дудагъыны тишлеп алды,— ёкъ... меним санъа сёйлемек истеген шейлерим бу дегиль.

Печка янында пек къызышып кеттим. Устюмдеки фуфайканы чыкъарып, янашамда скемле устюне къойдым.

— Бир меселе бар...— деди Джураев,— Сизнинъ баракны нумюневий барак деп илян этмеге даа эрте ондан эвель, Архипкагъа, озь къылыкъларыны унутмакъ, сада, инсан олмакъ ичюн ярдым этмелимиз.

— Инсан? Инсан олмакъ ичюн дединъизми? Пек кучь меселе...— дедим мен,— эльбет де... эр кестеки эки эль, эки аякъ онда да бар. Амма... бильмейим, тырышып бакъмакъ керек.

— Тырышып бакъынъыз! — деди Джураев. — Сёз келими, бугунь экскаваторда олгъан къазаны Токътабаевке о келип бильдирди... Бу да бир иш алямети. Ойле дегильми?

— Не вакъыт... бильдирди?

— Токътабаев озю айтты.

— Меракълы шей...— мен айретте къалдым, — «Мавы къаягъа» чапып кеткен Христофор олып да, Токътабаевке хабер эткен Архипка олсун!? Бунда бир хата бар! Бельки къоркъкъанындан, мында къачып кельгендир!?

— Бельки ойледир,— Джураев меним иле разы олды,— Токътабаевке барып, къазаны бильдирген... демек, озюнинъ алчакълыгъыны анълагъан. Онынъ ичюн мен бунъа... бир иш деп бакътым. Къыскъасы, бу хусуста озюнъизде, баракта, лакъырды этинъиз. Ярын акъшам нетиджесини манъа бильдирирсинъиз!

— Лакъырды этип бакъарым! — дедим мен.

— Башкъа иш екъ. Мен кеттим. — Джураевнинъ, ничюндир, бирден кетеджеги кельди. Эм, акъикъатен, эллеримизни къатты сыкъаракъ, чыкъты.

Биз скемле устюнде къалдыкъ. Бу сукюнетте, насылдыр, бир онъайтсызлыкъ сезильди. Амма онъайтсыз вазиеттен къуртулмагъа да себеп тапыла. Токъ­табаев кирип кельди. Ираданы корьген сонъ тутарланды. Ичери сокъулгъан сувукъ ель пол устюнде юкълагъан Карнакерьянны уянтты. Мен шу вакъыткъа къадар оны эслемей отургъаным. Къапу текрар ачылды. Босагъа устюнде демирёл хадими пейда ол­ды. Бу къулюбеге ким кирсе — бизни корип, гизлиден кулюмсирей берди... Юзлерине бакъкъанда: башкъа вакъыт, башкъа ер тапалмадылармы аджеба деп тюшюнгенге бенъзедилер. Ирадагъа да бойле кельди, гъалиба, турды, башына явлугъыны япып, тышары чыкъты. Мен онынъ пешинден кеттим. Баракларгъа якъынлагъанда Ирада токъталды.

— Шпорларны аля чыкъармадынъызмы? — деп сорады менден, озю кулюмсиреди. Кулюмсирегенде череси къып-къырмызы олды.

— Ёкъ! — дедим мен.

• 
  Ничюн?
  
• 
  Бу, адий шпорлар дегиль. Командир шпорлары...
  

— Эбет... взвод командири эдим. Лякин меним ордудаки хызметим тез битти.

— Себеби?

— Яраландым. Мени арбий хызметке келишмей, деп демобилизе эттилер.

— Шимди насыл? Яранъыз тюзельдими? — деп сорады Ирада.

— Кимерде къызара, солкъылдап ала.

• 
  Демек, даа тюзельмеди, ойлеми?
  

• 
  Баягъы тюзельген эди. Кене тазерди.
  
• 
  Ойле олса тедавий этмек керек.
  
• 
  Тедавий этмек... лякин насыл?
  

8
Низам? Не демек олсун! Одамыз ичинде эр кунь невбетчи ола. О гедже хызметтеки адамлар ичюн, ашханеден емек кетирип къоя, чай къайната, одун кесе, оджакъны якъа ве полны сипире. Керчек, полымыз темиз олмасы ичюн оны сипирмек дегиль, демир къыргъычнен къырып, сыджакъ сувнен ювмакъ керек, лякин... бизде пол айда эки кере ювула, ювулгъан сонъ бир къач саат темиз ола, кишилер сменадан къайтып кельген сонъ кене эвельки ренкни ала.

Биз бунъа алыштыкъ. Тумбочкаларымыз къапатылмай, ичлериндеки шейлеримиз джойылмайлар... бунынъ озю кяфи. Ятакъханемизде, язылмагъан-чызылмагъан кодекс яшай. Керчек, онда мадделернинъ мыкъдары сонъ дередже аз. Сёз келими, адамны котеклешкени ичюн къабаатлав хусусында мадде ёкъ.

Джураевнен олгъан лакъырдымыздан къач кунь кечкен сонъ, мен котекни махкюм этиджи проектини «умумхалкъ» муакемесине чыкъардым. Кроватьлар устюне багъдаш къурып отургъан эвимизнинъ эалиси меним лекциямны сабырнен динъледи, лякин агъызларыны ачып, бир шей айтмадылар. Мен, дюльгерлер барагында олып кечкен котек — айып шей экенини ве бунынъ артыкъ Джураевге ве Краснянскаягъа етишкенини сёйледим. Бу — сонъ дередже айып шей, чюнки эпимизге айдутлар деп бакъаджакълар, дедим.

Мен, эльбетте, дюльбер нуткъ сёйлемеге бильмейим, «мына», «анълашыламы», «демек» сёзлерини текрарлай берип, эки-учь джумле къураштырып айттым, сонъ койкамнынъ устюне отура къойдым.

— Топлашувны янълыш алып барасынъ,— деди манъа Николай. — Мадамки сен комсомолсынъ, бизни, битарафларны, тербиелемеге борджлысынъ. Топлашувда рейс ве секретарь олмакъ шарт. Реис меджлиске реберлик япсын, секретарь протокол язсын. Бу сенинъки не? Отурырмыз, лакъырды этермиз, даркъар кетермиз. Ич изи къалмаз. Не дейсинъ бунъа?

— Бир шей де, — дедим мен. — Догъру фикир!

— Ойле олса, меджлисни къапалы илян этем, — деди Николай.

Николай дюльгерлер барагындаки котек хусусында лакъырдыны тазертмеге истемегени сезильди. Чюнки бундан сонъ Архипка даа алджырайгъан киби олса, чаресини корьмекни озь бойнуна алды. Мушукъ олмагъан олса, Архипканен чатышувы не иле битер эди, бильмейим.

Дейджегим, эр кес озь ишине тутунды. Бу арада Архипканынъ нуткъ сёйлейджеги кельди.

— Котеклешювни ничюн быракъмакъ керек? — деп сорады о,— бир адам дигер адамнынъ такълетини азачыкъ сийпап алгъанынынъ не зарары бар? Буны да япмасакъ, джак сыкъысындан олюп кетермиз. Мында корьгенимиз не? Тек ашхане. Анда не бар? Бифштекс ёкъ. Де-валяй ёкъ. Антрекот ёкъ. Анъладынъмы? Ялынъыз экши къапыста... Магазин къайда? Ракъы къайда? Бир шей ёкъ... Не? Ёкъса бу Чаткъал этегинде бир монастырьми?

— Манъа бакъ, Архипка! — деди Кандыба. — Бизге сенинъ сентименталь фикирлеринъ... фельсефенъ керекмей.

Архипка бу сёзлернинъ не демек экенини анълады. Сусты.

Биз эпимиз ашханеде ашаймыз. Сабира-хала бизни яхшы бакъамы, яман бакъамы, бильмейим, лякин даима токъмыз. Этрафымыздаки къышлакъларнынъ чёллери тап-такъыр, занларда богъдай, арпа сачылмагъан, дехкъанларнынъ къурсакълары толу дегиль. Дехкъаннен лакъырды этип бакъ: «Сизде, Чар-Чакъта, ашханеде куньде учь кере аш бериле, сиз дженнетте яшайсынъыз»,— дей. Дехкъангъа догъмуш къышлагъыны терк этмек къыйын, лякин дехкъан оны быракъып, бизге келе, ер къазыджылар бригадасына ишке кире. Чюнки мында, ашханеде, куньдюз учь кере емек ола.

Дигер адиселерни де корьдик. Джураев алты колхозда балалар ичюн бедава сыджакъ аш тешкиль этти. Бу хусуста чокъ лакъырды олды. Къуруджылыкънынъ озюнде ашхане зар-зоргъа чалышкъанда, ишчилернинъ эрзагъындан къытып, колхоз балаларына емек берилеяткъаны ишитильгенде, кимсенинъ чырайы кульмеди. Амма Джураев умумий меджлисте бу февкъульаде меселени кишилерге ойле тез ве уста анълатты ки, эрзагъымыз эсабындан балаларгъа аш берилювине эр кес разы олды.

Гидромониторлардан бири: ашнен ялынъыз колхозджыларнынъ балалары темин этильсин, шахсий мулькиет саиплерининъ балаларына берильмесин, деп бакъты, парторг онынъ теклифини деръал тюзетти: «Бала-бала демектир. Эписини темин этейик!» деди. Эртеси куню алты колхознынъ балалары сыджакъ аш едилер.

Бунынъ ичюн, Архипканынъ нуткъы кийик давуш олып ишитильди.

— Мен озь фикиримни айттым,— деди Архипка,— кейфинъизге уймаса, къабул этменъиз, лякин сёзюни кери алды беллеменъиз!

Архипка къысмен акълы эди. Зевкъ, эглендже джеэтинден бизде, керчектен де, макътанмагъа шей ёкъ эди. Баракта кимерде гитара, яхуд гармонь давушлары ишитиле, амма чокъкъа бармай, тыналар. Ишчилер я ишке чыкъып кете, я да хызметтен ёрулып келе, алель-аджеле ашап, юкъламагъа ятакъоялар. Истраат куньлери гидромониторлар ве экскаваторджылар паромгъа минип, сагъ ялыгъа кете, анда магазинден апайларына о-бу сатын/п алалар. Машинистлер акъшам саргъуш къайтып келелер.

Клуб къурулаята. Не вакъыт битеджек? Кимсе бильмей, чюнки клуб план муджиби, девлет парасынен дегиль, комсомолларнынъ озь кучьлеринен... бедава къурула. Торизо онынъ диварларыны къаламакъ ичюн бир батакъ тенеке... шифер бермеди. Клуб бинасы умумий иншаатнынъ икътисады эсабына къурулмакъта. Бир кунь ярым тонна ганч, яхуд цемент тапыла къойса, Христофор, Николай, Рашид, мен  бош вакъытымызда ювурып барып, раствор ясай, бинанынъ бир кошесини, къалап ве сылап келемиз. Сонъ бираз агъач тапылгъандже беклемек керек ола.

Архипка турмуш проблемалары хусусында чокъ давалашып отурды. Оны динълеп ёрулдым. Сонъ къулагъыма Баситнинъ хурултысы кельди. Рашид тумбочка огюнде насылдыр бир мектюп язмакъта, озю ичюн дегиль, чюнки тосат-тосат башыны сол тарафкъа чевирип, Каримден бир шейлер сорай, сонъра козьлерини тавангъа тиклеп, гизлиден пычырдай, енъи келимелер тертип этерек, къалемини яваштан мерекепке батырып, башыны текрар кягъыт узерине эгильте.

Николай Кандыба койка устюне отургъан, Христофоргъа козь эте бермекте. Христофор исе тумбочкасынынъ ичини къарыштыраята. Николай беклей-беклей безди, диварда асылы гитарасыны алды, чала башлады. Биз онынъ даима чала ве йырлай берген андалузия тюркюсини чокътан огрендик. Кимерде Ни­колай испаньол тюркюлеринден безе, юнан яхуд портегиз таверналары акъкъында икяе эте.

— Сингапурда булундынъмы? — деп сорай менден,— анда бутюн джадде отеллерден ве ресторанлардан ибарет. Керчек айтам — ялынъыз отель ве ресторанлардан. Музыка ве оюн гедже-куньдюз тынмай. Емеклер... о! Текаран даа юрсенъ — мааллелерде адамларнынъ сокъакъларда аякъ астында яткъалагъанларыны ве ачыкъ авада ач-чыплакъ омюр кечиргенлерини коресинъ. Скеледе адамлар янымыздан кечкенде «большевик», «Ленин», «корошо» деп пысылдайлар. Олар билелер... эписини билелер. — Николайнынъ пармакълары гитара теллери узеринде ойнагъанлары алда, сёзюни девам этти: — Даа не? Испаниямы? Барсе­лона, шубэсиз дюльбер шеэр. Ялыгъа аякъ бастым дейсинъ, сени аджаип испан къызлары сарып алалар: «юр, юр, кетейик!» — дейлер. — «Ёкъ, къызлар, меним шеэрде аджеле ишим бар» — дейим. — «Ишинъ бармы? Ойле олса, кет! — дейлер. Насыл истесенъ, ойле яп: истесснъ кет, истемесенъ — кетме. Истесень тавернагъа барайыкъ!» Олар гедже-куньдюз матросларнен кезелер… Яп-яш къызлар. Я тюркю айтып башласалар? Э-э! Оларнынъ тюркюлери асретли, кедерли аэнкнен башлай, сонъундан араретленип ве шенъленип кетелер.

Николай сабыр эталмады. Кене тюркю сёйледи. Юксек дуйгъунен сёйледи. О испан сёзлерининъ сонъларыны созып йырламагъа севе. Лякин тек бир йыр... сёйледи. Христофорнынъ сандыкъ ичинден китап чыкъараяткъаныны корьген сонъ, музыкаль момент битти.

Христофор аркъасыны янтайтып, китапны козьлеринден узакъта тутып — чюнки ярыкъ гъает зайыф эди — окъуй башлады. Николай сусты — динъледи. Христофор дудакъларыны бурюштире, козюни къысып ала... Николай бакъып отура. Сонъки дёрт йыл ичинде Христофор пек денъишкен... шимди эследим. О атешли арекетлер, шенъ кулькюлер къайда? Кенъ омузлары ашагъы саркъкъан, тик ве тюзгюн мучеси чёке башлагъан.

Рашид мектюбини битирген сонъ, меним яныма келип отурды.

— Бир адам котеклешсе... менимдже, башына сопанен урмакъ керек,— деди о,— хусусан, мына бунынъ,— козьлерининъ арекетинен Архипканы косьтерип,— па-ат этип.

Архипка пенджереден тышары бакъып, индемей, рузгярнынъ инъильтисини динълемекте. Бельки Ра­хиль келир, бельки де бу ерден кечип кетер, деп беклемекте.

— Ира... сен, не? Киевсинъми? Акъылым етишмей,— деди Рашид,— онынъ кишиси бар. Мен билем. Турсунов... Вахид Турсунов. Электрик болюгининъ башлыгъы. Шимди командировкада. Ираны севе. Тур­сунов Ташкенттен Ирадагъа багъшышлар кетире. Манъа Сабира хала айтты. Ира айнеджи къыз. Багъшышларны къабул этмеген. Шимди Турсуновкъа эр кунь мектюп ве телеграмма ёллай.

— Мумкюн дегиль. Ялан айтасынъ! — Кандыба иддетленип айкъырды. Христофор исе ачувланып, китапны кровать устюне атты. Эр вакъыт ойле ола. Кандыба китаптаки шейге инанмаса, баса къавгъа эте.— Ася ничюн къалмады? Ничюн чыкъып кетти?

— Мен санъа о ерини окъугъан эдим... Агъасы алып кеткен.  Христофор онъа сабырлы-сабырлы анълатты. Николай къызышты.

Дава Тургеневнинъ «Ася»сы устюнде эди.

— О не? Эсире эдими? — Кандыба, аз къалды, Христофорнынъ гъыртлагъына япышаязды. — Дели къыз... Бойле худжур севги олсунмы? Адресини бильмегени не? Мен къызнынъ еринде олсам...— О печканынъ янына кельди, одунларны къарыштырып бакъты, сылакъ экенлигини корьген сонъ, ачувланды... Къакъырып полгъа тюкюрди, сонъ кетип койкасы устюне йыкъылды.

Печканынъ къапагъы ачыкъ къалгъан сонъ, дам устюнде увулдай берген ель трубагъа кирди, баракнынъ ичи тютюнге толды.

Архипка, дюньяда не къадар песнут сёз олса, эписини джыйыштырып, бизни сёгерек, печканынъ огюне ювурып барды, саксаул парчасынен тюртип къапакъны япты, сонъ аягъынен тепип къапуны артынадже ачты. Кандыба, Карим ве Рашид онъа шубэли-шубэли бакътылар: — Делирдими, не? — деп тюшюндилер олар, сонъ меселе анълашылды. Христофор асыл да сесини чыкъармады. Гедже иштен къачып кеткенинден берли Архипканен лакъырды этмей эди. Бассараба да индемеди. Асыл да сийрек лакъырды эте.

— Санъа енъи хабер айтайыммы, Рашид? — деди Архипка, отургъан еринде,— манъа машинистлер мектебине язылмакъны теклиф этелер,— сонъра Николайгъа чевирильди,— не дейсинъ, Коля?

— Санъа мектепнинъ не кереклиги бар? — деди Кандыба,— шай да улемасынъ!

— Мен шпал ташымакътан бездим,— деди Архип­ка. — Шаадетнаме олмаса, рычаг башына къоймайлар.

Рашид гизлиден Архипканынъ артына кечти.

— Архипка ничюн мектепке кирмек истей? Билесинъизми? — деп сорады,— мен билем. Начальник олып, юкъары мааллеге кочьмек... сыгъыр алмакъ, Рахильге эвленип, тынч яшамакъ истей... Ойлеми, Ар­хипка?

Архипка ырджайды.

— Кимге эвленмек?

Ачыкъ тургъан къапу босагъасы устюнде Рахиль пейда олды.

— Мына, бунъа! — Рашид башыны къапу бетке къакъытты. Эпимиз шакъылдап кульдик: «Борюни анъсанъ — таягъынъны азыр тут!»

Рахиль кулькюге къулакъ асмады.

— Пек сыджакъландынъызмы, не? — деп сорады о. Ичери кирип, къапуны къапатты.

— Архипканынъ буртюкли бетини корьмесенъ, эки дакъикъа отуралмайсынъ, — деди Кандыба.— Безмединъми ондан?

— Архипкадан безмек олурмы? — Рахиль ясама гъурур иле онынъ кроватына догърулды.

— Кильсеге бардынъызмы? — деп сорады Кандыба.

Рахиль джевап бермеди. Эгилип, Архипканынъ къулагъына бир шейлер пысырдады. Сонъ башыны тёпеге тикледи.

— Кильсеге? — тааджипленип сорады. — Ничюн?

Къыз, кофтасынынъ тышкъа асылып къалгъан уджуны юбкасынынъ ичине тыкъты, кольмегининъ астында джойылып кеткен кучюк кокюслерине кедерли бакъты элини первасыз алда саллап, кровать устю­не отурды.

— Акъайгъа чыкъа бермектен ёрулдым,— деди о. — Бекярлыкъ яхшы. Эльбетте, Архипка разы олса, бир кере даа эвленип бакъмакъ мумкюн.

Мен оны аджыдым, чюнки сонъки сёзлери — юректеки агърынен чыкъкъан сёзлер эди.

Архипка элини онынъ омузы узерине къойды. Ра­хиль секирип аякъкъа турды.

— Бу баракнынъ ичинде экшип-пукшюп отургъанынъыз не?— деди о,— ашханеде эки баян, бир гита­ра... ур патласын, чалалар. Барып, бир-биримнзнинъ боюнларымызгъа асылсакъ, бетон полны бираз таптасакъ, не ола?

Къыз чыкъты. Онынъ артындан Архипка ювурып кетти.

— Э! Я мен? — Николай гитарасыны къакъып алды. — Экшип-пукшюпми? Ё-о-къ! Мен де кеттим.

9

Мектюп алдым. Селиме узакъта, Ор къапу бетте, эмджесининъ эвинде апансыздан вефат эткенини язалар.

Бу, Селименинъ гуль киби саф, къабаатсыз омюрининъ ниаети экен. Койимизде анасы бу хаберни ишиткен сонъ, бизим эвге кельген, анама эписини сёйлеген. Амма къызнынъ бабасына бир шей айталмагъан.

Агъамнынъ мектюби мени пек кедерлендирди. Койимизни хатырладым. Онынъ сокъакълары бою доланаяткъанымны корьдим. Эвимизнинъ къапусы огюндеки айланчыкъ сокъакъ иле дереге тюшеяткъанда, айланып артыма бакътым: софада анам отура. О, артымдан бакъып, оглюгинен козьлерининъ яшларыны силе. Ёлума девам эттим. Эвлернинъ пенджерелеринден, багъчаларнынъ исарлары тёпесинден, аралыкъ къапулардан койдешлер манъа кедерли-кедерли бакъалар. Олардан бириси: «гъарип Джевдет... севгили къызынынъ олюми ичюн, ким биле, не къадар янып-куймектедир...» — дей.

Койде булунгъан олсам, эльбет де, ойле олур эди. Бу хабер Ташкентте, бизим институтнынъ ятакъханесинде де яныкълы ислер догъурыр эди.

Акъылымда... студентнинъ бири, севгили къыз­нынъ вефат эткени хусусында мектюп алгъанда, зияде къасеветленген эди. Лекцигъа бармады. Коридорлар боюнда сесиз-солукъсыз доланды юрди. Ёрулгъан сонъ кроватына ятып, тюшюнди. Къомшу корпуста яшагъан къызлар келип, яныкътан олюп къалгъан бу йигитни сейир этти, атьта агъладылар.

Шимди мында, барак ичинде, манъа да бир де-бир кишиге дердимни айтмакъ керек, эди... лякин кимге? Стол башында Эльпидеге мектюп язмагъа къурундым. Агъамдан мектюп алгъанымны, къызнынъ вефат эткенини яздым. Яндым-якъылдым, амма козьлеримден яш чыкъмады. Тек, гонълюмнинъ узеринде бир бурюшик даа асыл олгъаныны сездим. Эльпидеге буларнынъ эписини яздым. Бу мектюбимде онынънен, ильки дефа оларакъ, бир дост сыфатында лакъырды эттим. «Шимди меним, сенден гъайры, якъын кишим ёкъ,— деп яздым.— Эльбет де, яхшы йигитлер барлар... сёз келими, Рашид, Христофор, Карим, Николай. Лякин мен оларнынъ огюне барып, дердимни айтып оламам. Селиме вефат этти... ишиттинъизми? демеге меджалым етмез. Бу сёзлерни сёйлемек ичюн ялынъыз санъа базнам оте». Ондан сонъ мен Эльпидеге айланма канал хусусында да эки сатыр яздым... О меним не ишнен мешгъулъ экенимни бильмек ке­рек. Ойле дегильми?

Конвертни япыштырдым, почта болюгине алып кеттим. Ящикке къойгъан сонъ хатриме тюшти... мектюпнинъ сонъунда: «козьлеринъден оперим» — деп яз­магъа унуткъаным.

Эльпиде эвеллери меним мектюплеримде «козьлеринъден оперим» деген сёзлер мытлакъа олмасыны талап эте эди. Мен исе язгъанда «козълеринъден опе­рим»... деп язмагъа унутмай эдим. Олгъаны-оладжагъы эки сёз... лякин бу севгимизнинъ символы олыл къалгъан эди.