Ванна азыр! Санъа ювунмакъ керек!

Экскаваторнынъ буюк корпусы там бир цех киби... моторлар болюги ве компрессор — буларнынъ эписи экскаватор ичинде. Демир ел вагонларындан азачыкъ кучюк кевдеси огюнде елькъуван — узун демир дирек тура, роликлер ве къалын трослар иле багълы, юксек елькъуваннынъ тёпесинден терен чукъургъа ковш тю­ше, къалын тишлеринен бузлы топракъны ярып, тонна-тонна топракъны тёпеге чыкъара, йыгъыннынъ, яхуд думкарнынъ узерине ташлай. Озю демир ел узеринде джылыша бере. Ёлны биз, нижниклер, ясаймыз. Экскаватор ичюн демир ел ясамакъ не демек? Ломны, курекни, къазманы эльге алып, топракъны тегизлемек, онынъ устюне рельслерни къойып, болтларнен пекитмек демек. Экскаватор иш вакъытында арт-артына джылыша, огюндеки топракъны къазып ала. О арткъа джылышып, токътагъан сонъ, биз огюнде бошагъан рельслерни алып, аркъада ел ясаймыз.

— Бу хызметни япмакъ ичюн чокъ акъыл керек дегиль,— деди Христофор,— амма...

— Амма аюв киби кучьлю олмакъ шарт,— деди Архипка ве тишининъ арасындан сызгъырта берип, ерге тюкюрди.

Биз тайгъакъ сокъакъ бою байыр тёпесине чыкъыкъ. Бу ерден Баш Дугюмнинъ бутюн манзарасы корюнмекте эди. Озенге дикъкъат эттим, онынъ суву атеш къусаяткъан киби эди.

Гурюльтили Чар-Чакътан эки юз метр кенарда экскаваторлар айланма канал къазмакъталар. Къач данелер, бильмейим. Бизге ялынъыз учеви корюне. Бир-биринден узакъта туралар. Чокъ олсалар керек, чюнки канал боюнда кучлю прожекторларнынъ ышыгъы корюнмекте. Трансформатор будкаларындан ерге къалын кабеллер саркъып, бургъаланып, топракъ йыгъынлары арасында гъаип олып кетмектелер. Бу кабеллер экскаваторларнен багълылар.

Озен ичинде ярыкълар корюнелер. Къайнап, копюрип тургъан сувнынъ ренки къап-къара. Озен боюнда — тахминен, он алты километр месафеде — фенерлер тизильгенлер, ашагъыда исе терен учурым. Бу айланма каналнынъ озю.

Кок-Богъаз беттен эекен сувукъ ель дувулдысы ичинде тосат-тосат паровозларнынъ кийик сеслери ишитиле. Топракъ йыгъыны артында кимлердир лакъырды эте. Кимлердир сёгюнип алалар.

— Йигирми биринджининъ нижниклери,— деди Христофор,— олар бу меселеде кучлюлер.

Трансформатор будкасы янында токъталдыкъ, о къулакъларны тындырып дувулдамакъта эди. Мен демир ёлдан атлап кечмеге ниетленгенде, Христофор меним элимден тутып, артына чекти. Бу арада къулагъыма Архипканынъ хихилдысы кельди.

— Кеч, кеч! Не кечмейсинъ?

Мен Архипкагъа индемедим. Онынъ кимлерден экенини сезе башладым.

Бурунымызнынъ огюнден гудюрдеп мотовоз отюп кетти. Тарсылды ве гудюрдилер ичинде паровоз сесини айырды этмек къыйын эди.

Рельслернинъ арасында сув джыйылгъан, шпалларны ортькен. Янашада кимдир, къатты-къатты оксюрди, сувны ярып шапыр-шупыр кетеята эди, сонъ токътады.

• 
  Бу ким? Бизимкилер дегильми?
  

— Казак...— деп къычырды о, гурьдели давушнен. Меним яныма кельди, омузларымдан тутып, озюне чекти,— сен мында экенсинъ де! Акъылымдан чыкъып кеттинъ. Сменагъа эки адам къалды дел, чаптым.

Кандыбанынъ агъызындан ракъы ве согъан сасыгъы кельмекте... амма озю айыныкъ.

— Юр, санъа «Мавы къаяны» корьсетейим! — деди о,— къолтугъы астындан бир чифт брезент къолчакъ чыкъарып, манъа узатты,— Ма! Керек олур!

• 
  Озюпъ?
  

Шай деген сонъ, Николай хахылдап кульди. Кульди, сонъ ерге тюкюрип, демнр ел бою Хазар-Кенд бетке ювурып кетти. Христофор ве Архипка сувны шапыртып-копюртип онынъ артындан ювурдылар. Ар­хипка меним янымдан кечеяткъанда козюни къыпып алды: «Зарар ёкъ, къардаш, олуджы шейлердир» де­ген манада.

Мен демир ел бою кетмеге джесарет эталмай, янашадаки тар сокъакъкъа тюштим. Юрмеси кучъ эди, чюнки сокъакънынъ бир тарафы энъиш, аякъларым тайгъалай бердилер «Мавы къаяны» зорнен къыдырык таптым. Тышына кийиз мыхлы агъыр къапунынъ зембелегинден чектим, къапу аралыкъланды, ичери тыкъылдым.

— Къапуны къапат! — ичериден къарыкъ ве къаба сес ишитильди.

Къып-къырмызы чёюн оджакънынъ янында яткъан эки эсли ишчи манъа къулакъ асмай, лакъырдыны девам эттилер.

— Айтмадыммы мен? Токъунма, демедимми?

• 
  Токъунма..!? Токъунып, не япкъанлар онъа?
  

— Я не? Эр метри укюмет нарядынен алына. Бутюн «кавалериясына» бир рулон берильген. Токътабаев ерини огренген, явашчыкъ-явашчыкъ илиндире бере. Сен бирден ири кесек алдынъ.

Лакъырды кесильди. Бираз индемей яттылар, сонъра манъа чевирилип, экиси де бирагъыздан:

— Санъа не керек? — деп сорадылар.

— Токътабаев...— дедим мен. — Невбетчи механик керек.

Экиси де бирден козьлеринен оданынъ тёрине ишарет эттилер:

— Токътабаев анда.

Кошеде, тар стол башында аркъасыны къапугъа чевирип отургъан киши озь фамилиясыны ишитип, манъа чевирильди.

Толу мучели, акъчыл бетли бу адам, лекъырды этип башлагъан сонъ, тышкъы сымасындан яш корюнди.

О мени баштан-аякъ козьден кечиререк, азачыкъ кулимсиреп алды.

— Бекиров оласынъызмы?

— Эбет! Мен сизге...

— Он единджи экскаваторда... Алмазовда чалышаджакъсынъыз — деди Токътабаев,— сизге ашыкъмакъ керек. Бугунь сменада эки адам.

— Ёкъ. Учь адам,— мен онынъ сёзюни тюзеттим. — Кандыба ишке чыкъты.

— Чыкътымы? Яхшы эткен. Экскаватор къайда экенини билесинъизми?— О менимнен берабер тышары чыкъты ве къолуны Хазар-Кенд тарафкъа чевирди:— Будканы коресинъизми? — деп сорады о, бент башындаки ярыкъ пенджереге ишарет этип,— онынъ сагъ тарафындан озен бою юкъары кетсенъиз, Алмазовнынъ экскаваторыны корерсинъиз. Сорасанъыз корьсетирлер.

— Узакъ олмаса керек?!

— Э! — деди Токътабаев. Башкъа давуш чыкъармады.

Мен кеттим. Токътабаев артымдан козь этип къалды.

Онынъ корьсеткен будкасына еткен эдим, козюме экскаватор корюнди, амма ялыгъа бурулгъан сонъ, гъаип олды.

Текрар демир ел бетке чыкътым, будканы козь­ден къачырмай, шпаллар бою джёнедим. Шпаллар арасында юрмеси онъайтсыз эди. Складкъа якыънлашкъанда огюмде терен канал пейда олды, кечмеге копюр екъ. Топракъ йыгъынлары ве эски шпал обалары арасында ярым саат долангъан сонъ экскаваторгъа келип чыкътым. О юксек учурымнынъ четинде эди. Учюнджи смена машинаны теслим эткен. Христофор иле Архипка копчеклернинъ кочерлерине май сюртмекте эдилер.

Экскаватор когертесинде тургъан узун мыйыкълы юксек киши нижниклерге насылдыр эмирлер бермекте чыракъ ярыгъында мени коре къалды.

— Тез! Тез! — деп къычырды о,— кимсинъиз?

Бекировсынъызмы?

— Эбет! — дедим мен,— онынъ озюм!

Киши хошнуд алда кулюмсиреди.

— Сизни таныдым,— деди о, азачыкъ гъурур иле,— мен бутюн нижниклерни билем... фамилияларынен. Токътабаев баш кюте. Сизге совет укюметини насыл тешкиль эткенини сёйледими?

— Ёкъ!

— Ойле экен, ничюн кечиктинъиз? — Мансуров энди манъа зыкъарлап башлады. — Бизим хызметимизде кечикмек мумкюн дегилъ! Эр дакъикъа къыйметли, хаберинъиз бармы? Якъынджа келинъиз! — Мына — май къопкъасы! Тёпеде корюнгени — макъара. Оны ягъламакъ керек. Къуруджылыкъта бутюн иш сизинъ, нижниклернинъ хызметине багълы. Эбет,

О манъа малюм шейлерни эппи вакъыт даа анълатып турды, мен оны динълеп оламадым. Динълеген олсам, эмирини иджра этмеге вакъытым къалмайджакъ эди. Мында кишилер онъа алышып къалгъангъа бенъзейлер.

Мансуров кеткен сонъ, эписи меним ичюн шорбаджы кесильди. Эр кес манъа эмир эте, мени о якъкъа — бу якъкъа чаптыра берди. Рашид эмир эткени худжур корюнмеди, чюнки о, мувакъкъат да олса, машинист ярдымджысы. Амма Архипка? Николай? Смена вакътында Алмазовны тек эки дефа коре бильдим. Сесини асыл да чыкъармады. Кимерде Рашидни, кимерде нижниклернинъ буюги Кандыбаны чагъырып, бир шейлер сейлеген олды. Шунынънен битти. Мында адамлар, моторларнынъ гурюльтиси ичинде бир бирлерини ишитмек ичюн пек къычырып лакъырды этмеге меджбурлар. Алмазов исе богъазыны кере бермекни истемей. Тенефюс вакътында меним яныма кельди.

— Мында кишилер осал дегиллер! — деп ташлады манъа, сонъ элимни сыкъты.

Тенефюстен сонъ, мени экскаваторнынъ когертесине чагъырды. Сагъ элинен манивелягъа басты ковш яваш-яваш ашагъы саркъты, чукъургъа тюшти, азаматлы тишлеринен топракъкъа санчылды, лякпн бу арада, ничюндир, экскаваторнынъ бутюн кевдеси, титреди. Ерге йыкъыла яздым. Алмазов корьди, индемеди. Топракъ толу ковш тёпеге котерильди, сонъра сол тарафкъа чевирилерек, топракъны йыгъынньнъ узерине тёкти. Бундан сонъ елькъуван текрар сагъ тарафкъа чевирилди, ковш чукъургъа тюшти, къалын тишлеринен кене топракънынъ багърына санчылды. Алмазов машинаны токътатты.

• 
  Бекиров! Ерге тюш!
  

…Бир рельсни эки адам котермеге борджлы. Бу иште меним теджрибем ёкъ. О себептен, уэун рельс­ни бир озюм илиндирип алдым, отуз метр узакъкъа алып кеттим. Буны эр кес корьди, амма кимсе озюнинъ тааджипленгенини сездирмеди.

Гедже саат учьте машинист экскавторны токъ­татты. Биз копчеклерни демир къамутлардан къуртардыкъ, Рашид рычаг башына кечип, машинаны алты метр арткъа джылыштырды. Биз огдеки ве арттаки копчеклерни текрар къамутларнен бекиттик, огдеки рельслерни чыкъарып алдыкъ. Ковш текрар ишке тюшти. Топракъны тегизледик, шпалларны ве рельслерни кетирдик, экскаваторнынъ арткъа юрмеси ичюн демир ёлны ясамагъа тутундыкъ. Иш вакъытында Христофорнынъ меним акъкъымда Кандыбагъа айткъан сёзлерини ишиттим.

— Сагълам киши,— деди о, мени корьсетип,— тыпкъы мадьяр гренадёры.

— Лякин кибирлидже, гъалиба...— деп ташлады Николай. Сонъ, ювурып келип, къолтугъымдаки шпалларнынъ бирисини чекип алды: — Бунынънен не исбат этмек истейсинъ, казак? — деп джекирди о манъа,— къуветинънинъ чокълыгъынымы? Дели олма! Эр кес киби чалыш!

Зевкълы шей. Мен гъайрет корьсетмек истедим. Николай бегенмеди.

Адамлар арасында айрылып чыкъмакъ, бу — мот дегиль. Бир де-бир кишинен берабер чалышкъанда, ишни даима мусавий болюшмек ве къуветни де мусавий сарф этмек керек. Керчек, бир адамнынъ дигер адамны озып кечюви, ишни ондан зияде япувы яхшы шей. Лякин бу, шахсий менфаат ичюн эльверишли. Акъай олсанъ, эм озюнъ тез чалыш, эм янашанъдаки киши тез ишлесин. Онъа ярдым эт. Эр кес ишни чокъ ве яхшы япсын. Кандыба манъа озюнинъ бу назариесини анълатты.

Биз экскаваторнынъ сол къабургъасында, Архипка исе аркъасында, чалыштыкъ. Биз рельслерни ве шпалларны ташыгъанда, Архипка четке чекилип, сейир этип турды. Япкъан ишини исе енъиден япмакъ керек олды: топракъны тегизлегенде балабан-балабан топачлар къалдыргъан. Оларны урып эзмеге, яхут кетменнен чекип, учурымдан ашагъы озенге ташламагъа меджбур олдыкъ.

Христофор ашыкъмайып, лякин токътавсыз чалышты Николай — джалагъай, араретли экен, сыкъ ве аз-аз токътады, мен, баягъы вакъытлар кечкен сонъ, Христофоргъа такълид этеджегим кельди. Эм эттим.

Архипканынъ иш усулы насыл? Буны анълап оламадым. Сонъки сефер шпалларны кетирип, экс­каваторнынъ янашасында тизеяткъан вакъытымызда, Архипканынъ тегизлеген мейданынынъ ортасында ке­не чукъурлар ве ири ташлар корюнди.

— Буларны ничюн джыйыштырмайсынъ? — деди онъа Кандыба,— биз, малайлар... даима пешинъден юрип, сенинъ япмагъан ишинъни япа береджекмизми?

— Сиз учь кишисинъиз. Мен бир озюм,— Архипка эр шейге азыр джевап эди. — Бегенмесенъиз, тюзетинъиз!

Бу къавгъа чыкъаджагъындан делялет эди.

Николай кевдесини догърултты, курегини четке баракъып, Архипканынъ янына келерек, якъасындан тутып, озюне чекти:

— Мен санъа не дедим?

Архипка омузларыны къысты, сонъ догърултты, яваштан эгилип ерден кетменини алды, бир дакъикъа къадар Николайгъа бакъып тургъан сонъ топракъ, кесеклерини, ташларны джыйыштыра башлады. Архипка Николайдан къоркъа экен!.. деп тюшюндим мен. Сонъ ичимде шубэ догъды. Къоркъамы экен? — дедим озь-озюме. Николайгъа бойсынувы тек къоркъу себебинден олмаса керек. Балабан ташларны ве топракъ кесеклерини учурумдан ашагъы — увултылы озеннинъ теренлигине быракъып, артындан сейир этип тургъаныны корьгенде, ишнинъ фаркъына бардым. Онъа эглендже керек экен.

Сменанынъ сонъуна къадар экскаватор аркъагъа къач кере даа джылышаджакъ? Буны Николайдан сорадым. Индемеди — анълашыла, ачувы аля ятыщмагъан. О къалын, юнли эллеринен демир чёкючни юксекке котере берип, бар кучюнен къалпакълы узун демир чюйлерге ураракъ, рельсни бекитмекте эди.

Христофор, онынъ зияде ишке алынгъаныны корип, меселени манъа озю анълатты:

— О топракъкъа багълы...— деп башлагъан эди, огюмизде, агъыр бир шей тюшти. Экскаваторнынъ ишлеви токътады.

— Назарынъ тийди...— деди Кандыба, манъа ачувлы-ачувлы бакъты.

— Айса... бутюн беля казакнынъ себебинден...— Архипка, машинист ишитсин деп, аселет къычырыкълады,— чызмаларыны чыкъарып бакъмакъ керек, табанлары тюз дегильми экен!

— Етер! — деп къычырды Христофор,— мында кимсенинъ табанынынъ алып-береджеги ёкъ! Тюневин Джевдет ёкъ эди, трос дёрт дефа узюльди.

Терен чукъургъа тюштик. Ковш къабургъасы устюне йыкъылгъан, ята. Манъа ири темир чёкюч бердилер. Ковшнынъ устюне чыкътым. Аякъларымдаки резина чызмалар тайгъалай бере, аякъ устюнде турмакъ къыйын. Христофор ве Рашид къамутнынъ ортасындаки макъараны эки тарафтан сыкъып туттылар. Янымызда Архипка корюнмей... О чукъурнынъ тёпесинде къалгъан, бизге бир шейлер айтып къычыра, сувнынъ гурюльтисинден, сёзлерини анлап оламаймыз. Кандыба елькъуваннынъ устюне чыкъкъан экен, къолларыны саллап, тепеден бизге бир шейлер тарйф эте. О да анълашылмай. Мен, ниает, болтны урып чыкъардым.

— Тросны тюшюр! — деп къычырды Рашид тёпеге. Тезден башымызнынъ устюнде, авада, резина чызмалы эки аякъ пейда олды. Архипка... троскъа асылып тюшти.

— Чокъ зыпкъын олян,— деди Рашид, тааджипленип,— озю бир зеречик.

— Дюньянынъ ахи-зары да о, бир зеречиклерден...— деди Христофор, мени анълайсынъмы, къафа? — пармагъынен Архипканынъ манълайына тюртти.

— Ёкъ! — деди Архипка,— Биринджи душманым — хызмет. Хызмет этмеге севген адамларгъа шаша, сейир эте къалам.

...Тросны енъиден ковшкъа бекитюв — къолай иш дегиль экен. Бунынънен дерт киши огъраштыкъ. Эвеля троснынъ эзгеленип къалгъан уджуны кесип ташламакъ керек олды. Бу, эльбетте, пек къыйын иш де­гиль. Онынъ акъкъындан Рашид къолай кельди. Тросны багъламагъа да бильмек керек. Бунынъ эписи ичюн бир сааттан зияде дёгюндик. Ишни битирген ве чукъурнынъ тёпесине чыкъкъан сонъ. Алмазов ковшны юкъары котерди, топракъ йыгъыны узерине тюшюрди. Биз ковшнынъ этрафына топландыкъ. Трос яхшы бекитильген. Ишни девам этмек мумкюн.

Кандыба къайдандыр, эски шпал сюйреп кетирди, оны кирканен парчалады. Рузгяр кучлю. Христофорда тек бир серник бар. Башкъа кимседе ёкъ. Пакъыл киби, бир черткенде янды, къатранлы ярчыкъларны тутандырды, сонъ усттеки агъачлар чатырдап яндылар. Атеш башына отурдыкъ. Сувукъ ель аркъаларымызны шыбалады, кокюслеримиз сыджакътан къызарды.

Рашид ве Христофор когертеден тюшип, бизим янымызгъа кельди, анда, тёпеде башлангъан лакъырдыны девам эттилер.

— Ничюн юкълайсынъ, дей. Агапов исе юкъу ичинде:

«Мен юкъламайым», деп джевап бере. «Юкъламагъанынъ не? Мен елькъуваннынъ арекетинден дуям... рычаг башында юкъсырайсынъ!»

Христофор шакъылдап кульди.

— Онынъ корьмеген шейи ёкъ,— деди Рашидке, — бу шейлернинъ эписи башындан кечкенге бенъзей.

— Кечмеге, эльбетте, кечкен,— деди Рашид. — Даа не ола, билесинъми? Кабинкагъа кире де, Агаповкъа: «Айса, юкълай бер! — дей. Лякин бу — сонъки дефа юкълагъанынъ оладжакъ! Шай деген сонъ озю рычаг башына кечип, чалыша башлай.

Озенден сувукъ ель эсе, инсаннынъ джигерлерини тешкелей. О рычаг башында ишлей бере. Трос асыл да узюльмей. Биз бугунь текаран чалышайыкъ, дедик — узюльди. Амма о чалышса, узюльмей. Агапов: «чекилинъиз, мен озюм ишлерим, юкъум энди ачылды» деп ялварып бакъты, файда бермеди. О куле берди: «Кимерде бунынъ буюк файдасы ола», деди о. Агапов ачувланды: «Ойле олса, зорнен тюшюририм!» — деди. О кене де кульди: «Тюшюреджек олып бакъ!?»

— Бу Агапов ичюн буюк джеза олды,— деди Хри­стофор. — Ойле дегильми?

— Сменанынъ сонъуна къадар озю чалышты,— деди Рашид, сёзюни девам этип:— Агаповны исе башкъа экскаваторнынъ ишини тешкермеге ёллады. Сонъ онъа бир шейлер огретти. Не эди, бильмейим. Онъа: «Операцияларны низамнен япмагъа бильмек керек» деди.

— Машшалла! — деди Христофор, эеджанланып,— акъыл огреткен сонъ, эльбетте, чалышып косьтермек де керек.

— Тюркю сёйлемеге де яхшы биле,— деди Ра­шид,— яхшы шиирлернинъ эписини макъамнен окъуй. Бойле этип тюркю сёйленильгенини ич бир чайханеде ишитмеген эдим. Амма озю, аджаип инженер.

Лакъырды ким хусусында аджеба?

Кандыба атеш астына къартоплар къойгъан эди, олар къызара бердилер. Атеш устюнде асылы чайникнинъ суву къайнамакъта.

— Мен, гъалиба, сизни бир ерде корьдим,— деди Кандыба, манъа козьлерини тиклеп,— шпорларынъыз къайда? Сизге бир риджам бар: эгер бизимнен хызмет этмек истесенъиз, бизим бараккъа кочюнъиз.

Олянлар кулюштилер. Христофор кульмеди. Тек башыны терсине саллады:

 Сен акъылынъны ичкенсинъ! — деди онъа... Меним баракта чокътан ерлешкенимни ве онынънен тюневинден берли таныш экенимни анълатты.

— Ёкъ... мен сизинъ къызыл казак экенинъизни билем. Буны манъа Христофор айтты. Лякин бизим баракта яшагъанынъызны, айып этменънз, бильмейим.  Николай юкъусызлыкътан къызаргъан чылпыкълы козьлерини манъа догърултты... Олар алидженап ве саф корюндилер.

Мен, далгъыджыларгъа кетмедим, сизде къалдым, демек истедим, бу арада узакътан, къаранлыкъ ичинден къадын давушы ишитильди. Башымны котерип, этрафкъа бакъындым, кимсени коралмадым. Архипка сычрап турды, къаранлыкъ ичине кирип кетти, эки дакъикъа кечкен сонъ, кишилернинъ аркъасында пейда олды.

— Селям, Ира! — деп къычырды о. — Бизимнен отурмакъ истемейсинъизми?

Атеш ярыгъында юксек къыз корюнди. Устюнде брезент япынджа, аякъларында резина чызмалар, ба­шында къулакълы къалпакъ.

Мен оны таныдым. Ташкентте... Меркезий комитетте трос ичюн иддалашкъан къыз. О бир талай бетлеримизге бакъып турды, сонъра экскаваторгъа догърулды.

— Кене къызынасынъыз... — деди о, аркъасына чевирильмей. — Не вакъыт кельсем, атеш башындасынъыз. Ишлеген вакъытынъыз да оламы?

Кимсе индемеди. Архипка фыркъ-фыркъ этти, кулип йиберди. Сонъ устюндеки фуфайкасыны чыкъарып, ерге урды.

— Шпал ташып, аркъам ягъыр олды...— деди о. — Ничюн къызынмайджагъым? — атешнинъ янында серилип ятты.

— Бу не демек? — Кандыба оны чекип турсатты. Архипка индемеди, фуфайкасыны къайтарып устюне кийди.

— Топракъ насыл? — деп сорады къыз Христофордан.

— Таш ёкъ,— деп джевап берди о,— ернинъ теренлигинде къатты табакъалар бар.

Экскаватор токътады. Тезден аркъамызда Алмазовнынъ давушы ишитильди.

— Электрик кучю етишмей,— деди о къызгъа хаберинъиз бармы?

— Кабельни тешкеринъиз!

— Тешкердик. Зарарлангъан ери ёкъ.

— Ойле исе, ток ничюн аз? — деди къыз, тааджипленип. — Тюневин Къадырья станциясы ишке тюшти. Бугунь экскаваторларнынъ ич биринде электрик кучюне шикяет олмады. — Къыз машинистке шубэли козьлери иле бакъты,— бир кере даа тешкерип бакъайыкъ. Манъа нижниклеринъизден бирисини беринъиз.

Онынъ бу сёзлери артыкъ адий лакъырды дегиль эмир олып янгъырадылар.

Архипка еринден турды, фуфайкасыны дёгмелеп башлады.

— Ёкъ, ёкъ! Сиз дегиль! — деди къыз онъа ве пармагъынен мени косьтерди,— сиз менимле кетеджексинъиз! Къана, турынъыз!

Къыз ким? Адамлар онъа ничюн итаат этелер? Мен бильмейим. Лякин турып, пешине тюштим.

О ойле чабик кетти ки, къаранлыкъ ичинде, уфакълы-ирили топракъ обалары арасында гъаип этерим деп, басып чаптым. Байырдан ашагъы кучюк каналгъа тюштик. Ялы бою бираз юрген сонъ, тахта копюрден кечтик. Къарагъачкъа якъынлагъанда монтёргъа расткельдик. О, къатмерли сёзлернен сёгюне-сёгюне, кабельни сув ичинден чекип чыкъараята эди. «Монтерны мында къыз ёллагъан олса керек», деп тюшюндим мен.

— Корьдинъизми? — деди къыз манъа, асабий давуш иле,— тешкерген экен!? Ишан оларгъа!— Сонъ электрик-монтёрны янына чагъырды: — Демир ёлгъа чыкъып бакъынъыз,— деди онъа,— рельслер устюнде яткъан кабель олса, четке алып ташланъыз,— Сёзлери агъызынынъ ичинде бир шейге илишмей, юмшакъ давушнен, хош тюркюге бенъзеп чыкъмакъта эдилер. Къыз козьден гъаип олгъан сонъ, монтёр меним енъимден чекип токътатты:

— Янъылардансынъмы? — деп сорады о. Башымны салладым. — Мени бильмесенъ керек. Мен Карнакерьяным. Электрик. Манъа инженер-доктор демеге де мумкюн. Пек ар-рам хызметим бар. Даима ток астындам. Насыл къаза чыкъса  гидромониторлардан чыкъа. Бакъ бунъа! Эр ер сув.

Биз Карнакерьян иле берабер транс-киосктан тутып экскаваторгъадже кабельни бакъып чыкътыкъ. Гидромониторларнынъ участкасындан кечкен къысымыны агъач чаталларнен тёпеге котерип къойдыкъ. Карнакерьяннынъ агъызы къапалмады, сёгюне берди:

 Бахтыма, Турсунов ёкъ... Кабельнинъ сув ичинде экенини корьген олса, афаты учар эди. Бизде, мында къардаш... догърусыны айтсам, Турсуновнен Карнакерьяндан башкъа, энергия хусусында тюшюнген ядам ёкъ. Участкагъа бир кунь кельмесек, иш къарма-къарышыкъ олып къала. Лафкъа къалгъанда эр кес уста, амма меселе косинус «фи»-ге кельгенде, мен ве Турсунов — экимизден башкъа адам тапылмай. Анъладынъмы, къардаш? Энергияны икътисад этмек... энъ муими бу! — бойле деп, Карнакерьян айкъырып йиберди. Ничюн бу сёзлерге кельгенде давушыны котерди, бильмейим. — Экскаваторджыларнынъ чапкъалагъанларыны коресинъми? Гидромониторларнынъ иши де ойле...— Алчакъ бойлу, узун бетли, азачыкъ къамбур бурунлы бу адамнынъ сагъ омузы ашагъы саркъыкъ... онынъ бойле экени къаранлыкъта биле сезильмекте эди. Мен тааджиплендим.

Учь куньден сонъ Карнакеръян бизим барактаки ярыкъны тюзетмеге кельди. Онынъ фельсефесини Христофоргъа сёйледим. Кулип, къатып къалды.

— Сен буларны корьмейсинъми? — деди Христо­фор ве оджакънынъ огюнде пол устюнде яткъан агъыр демир туякъларны ве брезент къушакъкъа бекитильген алкъаларны корьсетти. — Гедже-куньдюз буларны ташыгъан адамнынъ омузы къыйышмай не олур?

Биз экскаваторгъа къайтып кельгенде Архипканынъ учурым четинде къадалып тургъаныны корьдим. Ира ёкъ эди. Архипка мени монтёрнен берабер корьген сонъ элини сильтеди киркасыны алып, экскаваторнынъ аркъа тарафына ювурып кетти. Тезден Тянь-Шань сыра дагъларынынъ аркъасы агъара башлады. Бу аджаип манзара пек зевкъыма кетти. Танъ аткъаныны сонъундан чокъ дефалар аселет сейир эттим. Саба ярыгъы дагъларны, къырларны бирден айдынлатмады, яваш-яваш котерильмеди, Байырларны гуль ве мелевше тюслерине бирден бояп къойды.

Узакътан паровознынъ кескин сиренасы ишитильди. Смена битти.

4

Эр кес бараккъа къайтты. Мен ялыгъа тюштим. Къапакъланып, буз ичинде къатып къалгъан чапчакънынъ устюнде отурмагъа ниетленгенде, янашамда аякъ давушлары ишиттим. Кевдемни догърулттым. Къаршымда Ира турмакъта эди.

— Озенни корьмек истейим. Гедже къаранлыкъта сезильмей.

— Насыл? Бегенесинъизми?

— Дешет... Лякин, ады худжур... Чар-Чакъ! Бу озьбекчеми?

— Ёкъ. Къадим вакъыттан къалгъан шейге бенъзей. Рессамсынъызмы?

— Рессам?! Менден рессам? Ат устюнде юрмек, оны къашагъанен темизлемек... башкъа меселе!

Къыз сусты. Сонъ эгилип, ерден кучюк, тёгерек ляпек ташчыкъ алды, эркек бала киби, элини соза берип, бар кучюнен озеннинъ ортасына фырлатты. Ташнынъ сув устюнде сыранен къалдыргъан алкъаларына бакъып, сейир этип, зевкъланып турды.

— Юринъиз! — деди о, сонъ манъа,— смена битти. Мен артыкъ смена инженери дегилим. Комсомол комитетининъ секретарым... Риджа этем, юринъиз!

— Къайда? Ничюн?

— Турынъыз! Сонъ айтырым.

«Мавы къаягъа» кельдик.

— Кимсе ёкъ... Пек гузель,— деди Ира,— шимди сиз бир шей кореджексинъиз, лякин тааджипленмек керекмей. Къана, къапакъны тутып турынъыз!

О курсюни къаранлыкъ кошеге чекти, таваннынъ четинде мыхы къуртулып, аралыкъ къалгъан фанернинъ арасына къолуны тыкъты, ичериден ешиль чичекли бир рулон дивар кягъыты чекип чыкъарды.

Мен кягъытны таныдым. Оны Меркезий комитетнинъ секретары комсомол реберлерине такъсим эткен эди. Ира узун парча кесип алды, къалгъаныны кене таванда сакълады.

• 
  Язынъыз насыл? — деп сорады менден,— дюльберми?
  

 Башланъыз! — О, къыскъа тери пальтосынынъ джебинден кучюк фырчы ве устюнде бир шейлер язылы кягъыт чыкъарып, манъа берди.

— Э! Язынъыз аджаип экен де! — деди Ира, язаяткъанымны корип,— сиз бизим ичюн хазинесинъиз! Хаберинъиз бармы?

Тезден «Енгиль кавалерия» бюллетени азыр олды. Ира айтты — мен яздым:

«Тюневин биринджи сменада электрик энергиясы олмады. К-70 экскаваторы эки саат ишсиз турды. Мансуровкъа ве Токътабаевге айыплар олсун. Экскаватор паркынынъ бойле къанаатлендириджисиз чалышувы эсас ишлернинъ, хусусан айланма каналнынъ, битирилювини телюке алтында къалдырмакъта. Енгиль кавалерия: Шадманова».

— Озь фамилиянъызны да язынъыз! — деди Ира.

— Рейдде иштирак этмейип, насыл?..

• 
  Не фаркъы бар? Язынъыз!
  

— Не? Не? — деп сорады Ира. — Бекиров? Таныш фамилиягъа бенъзей. Къайдан кельдинъиз?

— Узакътан. Сынъырдан...

— Ташкенттендирсинъиз белледим. Анда меним якъын кишилерим бар. Институтны да анда битирдим. Кимерде барып келем. Анам ве бабам Самаркъандда яшайлар. Бабам хаста. Басмачларнен чатышмада къуршун сагъ джигерини дельген... Анам райкомда ишлей. Теминат хадимлери Самаркъандкъа барсалар, бизим эвде къоналар. Бабам якъында юрип башлагъан, амма чалышмагъа меджалы ёкъ. Экимлер рухсет этмейлер.

Къапу ачылды. Токътабаев кирди. Кепкасыны чыкъарып, астарына юзюндеки ве бойнундаки терини сильди.

 Яндым, пиштим...— столнынъ янындан кечеяткъанда, козьлерине бюллетень чалынды. Токъталды, окъуп бакъты,— биринджиде, эки саат дегиль, бир саат...— деди о, окюнчли давушнен. Астындаки имзаларны корьген сонъ, эсини гъаип эте язды,— Бекиров? — Ялкъ этип бетиме бакъты: — Сизсинъизми? Зевкълы шей! Келир-кельмез, енгиль кавалерия олдынъызмы?

— Атлы аскер олгъан сонъ... не япаджакъ? Ира асыл да кейфини бозмады. Куле берди. Ничюд куле берди? Анълап оламадым. Меним шпорларымны мыскъыллапмы? Токътабаевнинъ сёзлерини мантыкъсыз таныпмы?

— Барсын, ойле олсун! — деди Токътабаев — Озь-озюни тенкъид яхшы шей. Партияны темизлев комиссиясынынъ реиси олгъан вакъытымда озюм де тенкъ­ид эткен эдим.

Токътабаев дарылды, лякин сездирмек истемеди. Бу арада акъылына насылдыр муим меселе кельди... пальтосынынъ къоюн джебинден кягъыт чыкъарды.

— Бакъ! Бунъа бакъ? — деди, Ирагъа узатып,— базар меселесинде коммунстройнен къавгъамыз асыл да битмейджек. Павильон ясамакъ керек. Кимсе озюни сыкъмай. Де шифер ёкъ, де тахта ёкъ... де адам ёкъ.

— Буны сизге партком авале эткенге бенъзей... Сиз исе бизге, комсомолгъа юклемек истейсинъизми? — деди Ира, опькеленип,— худжурсынъыз, Мавлян ака! Бизим къолумыздан не келеджек? Бир шей де... Айды, тешкерип бакъайыкъ, сонъ?

Токътабаев кулюмсиреди.

— Сагъ ол! Устюмден бир юк тюшти. Энди комунстройнынъ тырмалангъаныны корь... Амма «комсомолгъа юклемек» меселесине кельгенде, билесинъми... Бу яхшы. Сиз бизим еримизни тутаджакъ яш несильсинъиз!

— Юринъиз кеттик! — деди манъа Ира, еринден къалкъып.

— Ёкъ, Бекиров мында къалсын. — Токътабаев манъа курсюни корьсетти: — Отурынъыз!

Ира мени къорчалар белледим, лякин индемей, чыкъып кетти. Азачыкъ джаным агъырды. Аркъадашчасына олып чыкъмады. Токътабаев шимди мени тынчыкътырмагъа азырланаята. Ира буны дуйып, сыптырылды.

— Сен не? Керчектен де атлы аскерде хызмет эттинъми? — деп сорады Токътабаев.

Мен башымны къакъыттым. — «Эбет!»

— Демек, шай! — къарт механик хайли вакъыт сусып турды.

— Меним къардашым да атлы аскерде,— деди сонъ,— растелишмединъизми? Токътабаев. Ады Мадамин.

— Меним хызмет эткен полкымда бойле шахс ёкъ эди.

— О Саратовда.

Токътабаев кене сусты. Мен бекледим: «эвеля чалыш, эр шейни биль. Башкъасына акъылны сонъ огретирсинъ!» — деп башлайджакътыр белледим. Амма Токътабаев башкъа саадан баас этти.

— Бу ерде ильки чадырны мен къурдым...— деди о ве сычрап аякъкъа турды, къапуны аралыкъ этти. Ичери сувукъ ель кирди. Мен де аякъкъа турдым: — бу ерде исе,— о сельби терек бетке ишарет этти, — геологлар яшай эдилер. Джигерлерим сувукълангъан вакъытта оларда яттым. Йыкъылдым... билесинъми? Учурумдан аякъларым куртулды, башлы-аякълы юварланып, озенге тюштим. Озю де декабрь айы. Устюмде памукъ урба. Яхшы ки, сувнынъ къутургъан вакъыты дегиль эди, ёкъса чекип алып кетер эди. Башымны ташкъа насыл урып парламадым, бильмейим. Эджелим етмеген экен. Зар-зорына ялдап чыкътым. Лякин сувукълангъаным. Озюмиз чадырнынъ ичинде яшай, ашны исе тышарыда, кучюк оджакъта пишире эдик. Днепирдеки киби дегиль... Анда геологлар ичюн махсус барак бар эди. Сонъундан мен озюм айры котеджде яшадым. Бир къысымында эджнебий мемлекет мутехассыслары, дигер къысымында — биз эдик.

Токътабаев къапуны къапатты, сонъ чёюн оджакъ янына келип, къатранлы эллерини къыздырмагъа тутунды.

— Сен отур. Мен шимди санъа эписини анълатырым,— деди о,— мында ильки парткомнынъ секретары ким эди? Мен эдим. Днепр къуруджылыгъында Токътабаевнынъ мына бойле... балабан сурети асылы тура эди. Экскаваторджы эдим. Чар-Чакътаки машинистлернинъ чокъусы андан кельди. Турсунов, Краснянская, Алмазов, мен озюм. Лякин дюньяда электрик станцияларынынъ эписини Днепр ве Волга устюнде къура бермек мумкюн дегиль. Шаркъкъа... мени ишитесинъми? Шаркъкъа да кетмек керек. Бизим шаркъ, аля къышлакъкъа бенъзей. Санайы меселесинде пек гъарип: араба, эшек, чигир, кетмен... Машина къайда? Бинъ сене эвель, он бинъ сене эвель адамлар топракъны тыпкъы бойле къазгъан, бойле сачкъанлар. Африкадаки киби. Бизге къышлакъ эалисини — эписини ишчи сыныфы этрафына бирлештирмек керек Насыл? Оларгъа трактор ве электрик кучю берюв ёлынен.— Токътабаев бу ерде токъталды, нелердир тюшюнген киби олды, сонъ башыны догърултты: — сенинънен кимсе мусаабе япмадымы?

Мен башымны конделенден салладым. — «Ёкъ!»

— Бу да япмадымы? — о къапу бетке ишарет этти.

— Ёкъ. Шадманова да япмады.

— Тевбе! Бойле комсомол олурмы? Ватандашлар муаребеси девринде... ана комсомол къайда эди! Ач, чыплакъ, устюнде йыртыкъ шинель, озю эп огге ювура эди. Шимди яшлар чешит шейлер уйдурып чыкъаралар. «Енгиль кавалерия», «Рейд бригадасы», бильмем даа нелер. Бу санъа, элинъде винтовка, душмангъа уджюмге ювурувгъа бенъземей, къардаш! — Токътаба­ев элини джебине сокъты, кисесини чыкъарып, сигар ясай бошлады. — Шимди, эльбетте, девир башкъа.

О вакъытта Токътабаевнен олгъан субетни шимди хатриме кетирсем, тааджипленем.

Мунасебет кельгенде, мен: бизим девиримиздеки комсомол тамамынен башкъа эди, дейим. Албу исе иш онда дегиль... Биз озюмиз денъише бере экенмиз. Биз яшлыкъкъа, энди эппи къартайгъан козьлеримизнен бакъамыз.

Токътабаев девам этти:

— Бизим Чар-Чакъ комбинатыны ал! О бинълернен тонна кубре чыкъараджакъ. Не ичюн?

— Памукъ ичюн,— дедим мен, огюни алдырып.

— Памукъ ичюн... ойле! — Токътабаев козьлерини юма берип кульди. — Буны къучакъ баласы да биле,— деди манъа,— бизим Орта Асияда памукъны истегенинъ къадар асрамакъ мумкюн. Насыл? Топракъ етерлик, амма сув аз. Плотина къураятамыз. Сув джыяджакъмыз. Анъладынъмы? Ондан да гъайры… памукъ осеми? Осе. Гъыданы къайдан ала? Топракътан. Эбет! Ерден юз бинълернен тонна азотны чекип ала. Онсыз осюв мумкюн дегиль. Эвель биз кубрени къайдан ала эдик? Эджнебий мемлекетлерден. Азотнынъ тоннасы бизге дёрт юз кумюш алтын парагъа отура эди. Исап этип бакъ! Бир тарафтан, Орта Асияда, шаркъта, ишчи сыныфы мейдангъа кетирмек ичюн заводлар къурмакъ, экинджи тарафтан, памукънынъ топракътан алгъан гъыдасыны къайтарып бермек ке­рек. Эджнебий мемлекет теминатындан къуртулмакъ ичюн, комбинат къураджакъ, анда кубре ясап чыкъараджакъмыз. Бу — капитализмге дарбе. Перокоптакинден кучьлю.

Токътабаев арткъа-огге юрер экен, бирден токътал­ды, къушагъы астындан кучюк шишечик чыкъарып, тилининъ астына нас къойды.

— Мен анда дженк эттим...— деди о,— айса! Къызыл байракъ орденим де бар. Орденим бар, лякин такъмайым, чюнки макътангъан адетим ёкъ. Эр алда ондокъузынджы сенеден берли партия азасым. Не ерде олсам-олайым, биринджи невбетте озюмни коммунистим деп билем. Бош вакъытым олса, муреккеп адиселерни, сиясий моментлерни айтып анълатмагъа севем. Кимге олса-олсун. Сен чекинме! Мен санъа дарылмайым. Эльбетте, ишке башлар-башламаз, бюллетенге имза чеккенинъ — гузель шей дегиль. Кишилер, озюни корьсетмек ичюн япкъан, деп тюшюне билирлер. Шадманованы мында эр кес биле. О хызметте атеш-ялын. Сенинъ ичюн тюрлю хызметлер тапмагъа акъылы етер. Амма сени мында кимсе бильмей.

Мен башымны ашагъы эгильттим. Токътабаев буны башкъа манада анълады.

— Сен дарылма,— деди, мени пиязлап,— мен муитни анълатам... Акъикъий большевик партиянынъ гъаелерини халкъкъа еткизмеге борджлы. Озюнънинъ азиз борджынъны башкъасынынъ бойнуна юклейджек олсанъ, насыл коммунистсинъ? Санъа догърусыны айтайыммы? Эр коммунист тешвикъатчы ве курешчи олмакъ керек. Ленинден мисаль алайыкъ. О, эм ишчилер кутьлесине огреткен, эм ондан огренген.

Ву арыкъ бетли, узун манълайлы адамнынъ козьлерине бакътым. Яшы эллиден зиядеге бенъзей. Юзю агъыр къанлы, ёргъун, козьлери азачыкъ шишик, даима ашагъы бакъып тургъан киши.

Сонъундан Ирададан анъладым: «Токътабаев бир дефа пек агъыр хасталангъан, оны экскаватор устюнден рычаглар башындан, эссиз алып кеткенлер. Ондан сонъ эски хызметине къайтып бармагъан. «Мавы къаяда» механик хызметинде къалгъан.

Тасиль, бильги джеэтинден пек кучьлю корюнмеген бу адамнынъ намуслы лакъырдысыны меракъ иле динъледим. Партиягъа гъает садыкъ киши.

Токътабаев текрар къапуны ачты.

— Бираз ава кирсин,— деди о,— оджакъ тютеп башлады. Учурумны коресинъми? — козьлерининъ арекетинен ялыны косьтерди,— къыркъ аякъ... мени андан алып чыкъкъан эдилер. Ничюн къыркъ аякъ? Чюнки озеннинъ ялысы кеткен сайын юкселе, сырымлар ачыла бере. Чар-Чакъ плотина къуруладжакъ ерде къайнай, къутура, сонъ вадиге чыкъып кете. Бу къаянынъ ичинде — насыл девирде, бильмейим, къыркъ аякълы мердивен ясагъанлар. О заманда джанбаз адамлар яшагъанлар, басамакъларны пек ятымлы ясагъанлар, чокъ асырлар девамында сельден, кунештен, сувдан ашалып, къыйышып къалгъанлар. Тюшмеси-чыкъмасы телюкели. Бир кере, тюшип-чыкътым. Гузель... Экинджисинде йыкъылдым. Ашагъыда, айланма каналнынъ биткен еринде, акъынты бираз сакиндже, ялы юксек дегиль. Амма мында пек дешетли. Озюнъ айт, плотинаны къайда къурмакъ мумкюн? — Токътабаев пармагъынен огюндеки аваны тюртип корьсетти: — Мында! Тек бу ерде! Геологлар зевкълы кишилер. Плотина къыркъаякънынъ янында олмакъ керек дедилер. Лякин буны олардан эвель табиат озю таин эткен. Къадим вакъытларда бу ерде Ханым деген киши арыкъ къазгъан. Шимди арыкънынъ изи къарнен ортюли. Баарьге чыкъсакъ, санъа корьсетирим.

Токътабаев саатине бакъты, череси деръал денъишип кетти.

— Кетмек керек. Ёкъса, ортагъа кене «бюллетень» келип кирер. Сен де кет! Меним айткъан шейлеримни аркъадашла-рынъа анълат!

О кепкасыны кийди, босагъадан тышары атлайым дегенде, артына айланды.

— Радио динълейсинъми? — деп сорады менден.

— Кимерде... эльбетте.

— Бугунь динълединъми? Абиссинияда ишлер насыл?

Мен омузларымны къыстым: къайдан билейим?

— Шакъаны быракъ. Дженк янъы къозгъалаята. Фашизм буюк зевал. Бизим девлетимиз ич бир вакъыт онынъ къурбаны олмайджакъ.

Бинъ докъуз юз къыркъ экинджи сенесининъ кузюнде Моздок джебэсинде окопта яткъан вакъытымда бу сёзлер хатириме кельген эдилер.

5

Бараккъа кельдим. Саат энди он. Шаматалы ве гурультили гедже хызметинден сонъ, сюкюнет устюмден агъыр бир юк олып басты, тёшекке япыштырып къойды. Амма юкъу кельмеди. Дивардаки тенеке саатке козь эттим. Зынджырына эки анахтар асылгъан. Кучюк дивар саати бу къадар кучьлю давуш чыкъара билир деп тюшюнмеген эдим.

Эльпидеге мектюп язмакъ керек. «Севимли Эльпиде! Меним мектюплериме джевап бермейсинъ, амма мен язувны токътатмайджагъым. Мен акъылсыз киши экеним, сени о вакъытларда озюме чагъырып алмадым. Чагъырып алмадым, лякин кеч олгъаны ёкъ. Сени шимди давет этем, кель, эпимиз бир ерде яшайыкъ! Севимли Эльпиде, Христофор манъа... такъ-тукъ!

...Архипка даима иштен къачына. Оны реберлик ничюн низамгъа чекмей аджеба? Озю сагълам киши, амма хызметке кельгенде... такъ-тукъ! такъ-тукъ!

...Гедже ковшнынъ йипи узюльмеген олса, бельки бу къадар ёрулмаз эдим. Чукъургъа тюште-чыкъ, тюште-чыкъ... бабам мында олса: «сен дагълысынъ», дер эди. Дагълы олсам не? Чукъурнынъ теренлиги отуз метр, четлери тим-тик, аякъларынъ тутмай, тайып йыкъыласынъ... Башынъны парламакъ мумкюн. Такъ-тукъ.

Ниает, юкълап къалгъаным. Къапу къакъылды. Абдырап турдым. Бир козюм ачыкъ, дигери юмукъ. Тышарыда къаранлыкъ чеке башлагъан киби. Не къадар юкълайым, бильмейим.

Юкъудан уянгъанымны да, къаранлыкъ чёккенини де — эписини тюшюмде корьдим белледим. Айланып кене яттым. Къапу текрар къакъылды. Къалкътым, къапунынъ мандалыны алып, уйтеп ачтым. Ичериде кимсе ёкъ. Ойле олса, мандалны ким къойгъан? Этрафыма бакъындым. Кошеде, койка устюнде, башыны фуфайкасынен ортип, кимдир ята... хырылдай.

— Чабик ол! Чабик ол! — деп джекирди киши, башыны ичери сокъып: кишининъ устюнде тон бар. Якъасы беяз тавшан терисинден. Бети зияде бурюшик, сеси йыртыкъ. Аякъ устюнде зорнен турмакъта. Саргъуш къартий.

— Чабик? Къайда? — деп сорадым мен.

— Анда адам ольдюреяталар! — къартий акъсырып алды, сонъ къарыкъ сесинен къычырды. — Сизинъкилерни ольдюреяталар.

— Кимни?

— Токъта! Шимди...

Резина чызмаларымны киймек истедим, пек былашыкъ корюндилер. Аякъларымны хром чызмаларымнынъ ичине тыкъып, чаптым, Къартий мени азбарда беклей эди. Экинджи аралыкъны кечкен сонъ, тёпе-синде фенер янаяткъан къапунынъ огюнде токътады.

— Кир! Лякин пек къызышма! — деди о манъа яваштан,— анда Мушукъ бар!

Къапуны ачтым. Ичери киргенимнен муджизе башлады... Эвеля бир тахта парчасы устюне бастым. Тартылы тель сеси чыкъты. Эгильдим... полда гитара ята.

Барак тыпкъы бизимки киби. Ичинде секиз койка. Тоз ве махорка думаны бир-бирине къарышкъан. Ракъы ве балыкъ сосыгъындан нефес тутула. Ортадаки столнынъ бир уджунда Николай Кандыба отура. Дигер уджунда — бакъыр черели киши... бир топ сачы козьлери узерине тюшкен, сакъалына чокътан устра тиймеген. Устюнде узун тон.

Николайнынъ манълайы къанлы.

Узун аякълы къыз бир-бирине тиркевли эки кроватнынъ устюнде конделен тюшип яткъан. Сары сачлары полнынъ устюне саркъкъанлар. Эссизми, саргъушмы? Алла бильсин! Янашасында бир къыз даа бар. Онынъ огюнде Архипка....тенеке мешребени къызгъа узатмакъта. Гъалиба, ракъы теклиф этмекте. Пол остюнде бош шишелер, балыкъ къуйрукълары, сигар

тюпчиклери яталар.

Мушукъ... Кандыбанынъ къаршысында отургъан ккши экен. Худжур лагъаб. О бир козюнинъ къый-ыгъындан манъа бакъып алды, сонъ, Архинкагъа ишарет этип, гизлиден мени корьсетти; козюмни ачып-къапаткъан арада Архипка огюмде пейда олды.

— Кельдинъизми, гусар? — деди о, манъа, артыны сагъгъа-солгъа бургъучлап,— къадынлар джемиетини сагъындынъыз, ойлеми? — шай деген сонъ, баракнынъ къаранлыкъ кошесине козь этти. — Зюза, му­зыка!

Зюза? Бу ким? Устюнде тек майкасы, чыплакъ бойнунда къара йипек банты, арыкъ киши. О