Ванна азыр! Санъа ювунмакъ керек!

Тааджипли шей. Адамларнынъ элинден бойле ишлер келе.

Ирада аля ёкъ. Бир къач дане кучюк, томалакъ ташчыкълар тыгъырып, каналнынъ астына тюштилер. Башымны чевирдим, топракъ обасынынъ дигер тарафындан тери пальтолы киши корюнди. Къулакълы къалпагъы элинде... сачлары гурь, тёпеге тикленгенлер.

— Эй! Ким бар анда?— деп къычырдым мен. Адам экенини корьдим, лякин ким? Бильмек меракълы.

— Мен... Турсунов.

Бу, озюнинъ барлыгъындан зияде мемнюн адамнынъ давушы эди.

«Турсунов? Демек, онынъ кельгени керчек?! Лякин бу маальде мында не япа?»

Ильки корюшювимизде юрегимнинъ ичине бой­ле куели къыгъылчымлар кирдилер. Къаршымда, думан ичинде Турсунов... козьлерини къыса берип бакъмакъта. Бети акъчыл, азачыкъ хастаджан... Бельки узун ёл юргендир, геджелери юкъламагъандыр?!

— Сиз мында не япасынъыз?

Мен ондан сорайджагъыма, о менден сорады.

Зияде ачувландым.

— Къызнен корюшмеге кельдим,— деп джевап бердим.

— Ойлеми?— шакъылдап кульди.

Арамызда етмиш беш метр къадарлыкъ месафе бар. Каналнынъ кенълиги бу къадар.

— Ойле олса, бекле!— деди Турсунов. — Бекле, тезден келир.

Бу зеэрли сёзлер мени къутурттылар.

— Беклейим... корьмейсинъизми, къыйметли Вахид Саматович?

— А! Сиз мени билесинъизми?

— Билем. — Давушымда, гъалиба, мыскъыл зиядедже эди. О тааджипленди, омузларыны къысып алды.

Текрар этрафыма бакъындьм, Ирада ёкъ. Топракъ обасындан ашагъы кене чакъыллар тёкюльди. Турсунов элини котерип, насылдыр ишаретлер этти, сонъ гъайып олды. Аякъ давушлары тынды, амма озю узакъкъа кетмеген... бельки де топракъ обасынынъ артында гизленип яткъан киби кельди, чюнки кене чакъыл тёкюльди. Динълендим... шытырдагъан шей чакъыл дегиль экен.

Сес каналнынъ астындан ишитильмекте. Бираз ашагъы тюштим. Бельки анда бирде-бир айван юредир, деп тюшюндим. Кучене берип къычырдым. Сесим сагъыр, къара теренлик ичине синъип кетти, шытырды исе кесильмеди.

Каналнынъ тап тюбюне тюшмеге истедим. Къоюн дефтеримден бир къач кягъыт йыртып алып, серникнен туташтырып, ашагъы йибердим... Ич бир шей коралмадым. Бираз даа ашагъы тюштим. Сонъ даа ашагъы тюштим. Ким-ким, лякин биз, нижниклер, тюшип-чыкъув меселесинде джанбазмыз. Куньде он беш-йигирми дефа топракъ обасы тёпесине чыкъмакъ ве о къадар да канал астына тюшмек керек ола. Тек­рар кягъыт якътым, якъкъаным киби каналнынъ астында бир шей ялтырагъаныны эследим... Энди эр шей анълашылды.

Ашагъы тюштим. Аякъларым къою чамур ичине батып кеттилер. Токъталдым. Юкъарыдан, диварнынъ ортасындан, кучюк ташлар арасындан ашагъы сув акъмакъта эди. Бельки бу — чокъракътыр? Лякин ёкъ... Канал Чар-Чакънынъ негизинден ашагъыда ту­ра, итимал, сув ер асты ёллары вастасынен озенден акъып чыкъкъандыр. Оны таш яхут чамурнен тыкъатып токътатмакъ мумкюн дегиль. Амма «Мавы къаягъа» хабер этмек керек. Насыл?

Мен къычырдым.

— Э-э-й! Турсунов! Мында келинъиз!

Устюмдеки памукъ быджакъны чыкъарып, дивардаки тешикке тыкътым, огюни буюкче ташларнен бастырдым. Сонъ топракъ йыгъыны тёпесине тырмаштым. Юкъары чыкъкъандже эки кере токъталмакъ керек олды. Эм тырмаштым, эм къычырдым.

— Э-э-э! Турсунов!— йыгъыннынъ тёпесине чыкъкъан сонъ Турсуновнынъ башыны корьдим.

— Не олды?— деп сорады о менден.

— Анда сув... сув тешип чыкъкъан.

Турсунов анъламады.

— Не олды? Не йыртыласынъ?

— Сув, дейим... сув тешип чыкъкъан!

О къадар къычыргъаныма коре, Турсуновнынъ бир шей анъламагъанына ачувым чыкъты. Текрар къычырдым.

— Сув! Сув!

Турсунов элини саллады ве топракъ обасынынъ артында ёкъ олып кетти.

— Су-у-ув!— деп къычырдым артындан текрар.— Сув! Айван! Сув! Айланма каналны сув басаята. Будала!

Текрар ашагъы тюше башладым.

Орталыкъ чым-чырт. Шырылты токътагъан. Бираз кечкен сонъ, тарсылды-турсылды ишитильди. Меним къургъан къальам йыкъылды. Тизлериме сув ташкъыны урды. Бираз юкъары котерильдим, сув ёлунынъ агъызына кене таш толдыра башладым. Делик энди зияде кенълешкен, сув ёлу диварнынъ ичинде кенъ труба шекилини алгъан. Сув кеткен сайын чокълаша бермекте. Бойле кетсе, айланма канал ичинде мувакъкъат къурулгъан бензин ве аммонал складларыны тезден сув баса биле.

Даа не япмалы? Устюмде памукълы штан къалды. Таш устюнде турып, аягъымны балагъым ичинден чыкъараяткъанда, тайдым, шув этип ерге йыкъылдым. Тургъан сонъ, аякъларымны чапалакълап акъкъан сувгъа ювдым, алель-аджеле чылгъавгъа сарып, чызмагъа тыкътым. Устюмде тек гароз ич штан къалды. Памукъ штанымнынъ ичине томалакъ ташлар толдырып, сув тешигининъ ичине къойдым ве эки элимнен тутып турдым.

Сув энди сагъ тарафтан акъмакъта. Шувулдап акъмай, чыбыра. Бу мени севиндирди. Памукълы штанны басып турам. Акъылыма чешит шейлер келе... сонъ озь-озюме ачувланам. Гедже сменасы башлагъанджа... саат он бир бучукъкъа къадар бу ерде турмакъ керек. Эр он дакъикъада бир дефа къычырмагъа меджбурым. Сменагъа кеткен ишчилер сесимни ишитселер — келеджеклер. Ишитмеселер?

Ирада ёкъ. Эгер кельсе, анда, юкъарыда, топракъ обалары артында умютсизден Турсуновнен корюшеджек. Севинеджек. Умютсизден? Бельки умютсизден дегиль? Турсунов бу ерде ничюн пейда олды? Шимди корюшселер, Ирададан: «о, гъарип йигитни» бу къадар ашалагъанынъ не?— деп сорайджакъ, Ирада исе джевап бермейджек, шакъылдап куледжек. Турсунов да кулюп-сыкъылып къаладжакъ, сонъра яш ве дюльбер къызны тери пальтосынынъ этеги астына алып кетеджек.

Сагъ тарафтан сув акъа бермекте. Меним эллерим талды. Памукъ штаныма ве фуфайкама аркъамы таяп, аякъларымны ерге тиреп турам. Бираз вакъыттан сонъ, аркъамда кольмегим шыр-сув олды. Аякъларым­ны авуштырмакъ истедим, деръал энъсеме сув толкъуны урды.

— Э-эй! Ким бар анда?— деп къычырдым кене. Сес чыкъмады.

Бундан сонъ, башкъа нетиджеге кельдим: аркъамны памукъ штангъа таягъанда, эки аякъ устюнде де­гиль, бир аякъ устюнде турмакъ, дигер аякъкъа исе раатлыкъ бермек керек. Шай этип, бир аягъымнен ер­ге тирельдим, бирден къабыргъам агъырып башлады.

Ёкъ, бойле мумкюн дегиль. Озеннен ойнап башладым: эллеримни артыма узатып, памукъ урбаларны туттым, аркъамны исе азачыкъ бошаттым. Ёкъ, джаным... сувнынъ акъувы, тек аркъамны таяндыргъаным такъдирде токътай экен. Озен гуя суса, динъленип тура, къыбырдандыммы, увулдай... огюндеки эр шейни ура, йыкъа, озен манъа:

«А! Сен мени токътатмакъ истейсинъ... лякин, хаберинъ олсун, мени токътатаджакъ кучь даа догъмады», демек истей. Догъдымы, догъмадымы — оны корермиз.

Къыбырдамай турмакъ керек. Энди не къадар турдым, бильмейим. Бельки он дакъикъа тургъандырым, бельки ярым саат... Омузларымнынъ ве боюнымнынъ агърысы туты. Козьлеримни топракъ йыгъынынынъ тёпесине тиклеп, къычыра бердим:

— Э-эй! Э-эй!

Бойле этип сабагъа къадар къычырып турмакъ мумкюн. Асылда, ишчилер сменагъа кеткенде мутлакъа бу ёлдан кечеджеклерми? Бу шартмы? Олар ишке Айыкъ-Бурун беттеки кестирме ёлнен де кете билелер. Ким бильсин, бельки бу ёлдан къатнап алышкъан кишилер бардыр?

— Э-эй! Э-эй!

Ёкъ, бу ерде чокъ турмакъ мумкюн дегиль. Ар­къамны дивардан къуртарсам, яваш-яваш топракъ йыгъынларынынъ устюне чыкъсам, не ола? Мен бу ишни япып кельгендже сув чокъ зиян кетире билирми? Зиян? Эльбетте! Аммонал... бензин!

— Э-эй! Э-эй!

Сув башымызгъа буюк фелякет кетире билир. Озюне ойле дере ачар ки, сонъундан оны таш, бетон ве агъачнен бекитип оламазсынъ. Мумкюн дегиль. «Джевдет къоркъты, буюк къазаны коретурып, бир тюрлю тедбир корьмей, къачып кетти. Бир къач саат тургъан олса не, омузлары чыкъаджакъ эдими?» дерлер. «Джевдетнинъ первасызлыгъы себебикден аммонал ве електрик донатмасы складлары гъайып олдылар». Эбет... меним къоркъакълыгъым себебинден улу иш

эляк оладжакъ. Бу не демек?

Токъта, токъта! Ничюн меним къоркъакълыгъым себебинден? Къоркъакъ киши мени киби оламы? Ондан да гъайры... мен тесадюфен бу ерге кельмеген, бу левханы корьмеген олсам? Ойле дегильми? Бу мунафыкъ фикирлерни ишиткенде озь-озюмден утандым. Бузлы сув ичинде терлеп кеттим. Къафама бойле ибрет шейлер кирмесинлер деп, кене къычырдым.

Къычыра-къычыра... ёрулдыммы? Ёкъса, сувукъ мени эзгеледими? Юкъсырап башладым. Тизлерим зайыфлады, буклене бердилер... Букленген арада аркъама сув урды. Текрар тешикке таяндым.

— Э-эй! Э-эй!

Къычыра бердим. Ойле чокъ къычырдым ки, онъа

алышып къалдым. Сонъундан, не япкъанымдан хаберим биле олмады: къычырдыммы, къычырмадыммы? Бир шей бильмедим.

— Э-эй! Э эй!

Устюме чакъыл тёкюльди.

— Э-эй! Э-эй!

— Не къычыра бересинъ шу?

Башымны котерип, юкъары бакъмакъ истедим, бакъалмадым. Боюнум къатып къалгъан. Бираздан, огюмде Турсунов пейда олды. Элинде куреги. О, сер­ник чертип, диварнынъ тешигине бакъты. Вазиетни деръал анълады. Мени четке уйтеп, устюме озюнинъ пальтосыны япты, сонъра аркъасыны сув тешигине таяды.

— Чыкъ..! Топракъ йыгъыны тёпесине чыкъ!— деп джекирди манъа. Джекирмеди, аким давушнен айтты. Сонъ чокъ вакъыт джеблерини къарыштырып турды, ниает, папирос чыкъарып, бирисини меним агъызыма къаптырды, дигерини озюнинъкине тыкъты.— Якъ!— деди.

Папиросларны туташтырдыкъ. Турсунов меселенинъ насыл олгъаныны анълатты.

— Анна Яковлевнанынъ эвине чапмакъ керек ол­ды,— деди о,— эвеля идареге кирдим, квартирасына телефон эттим, трубканы кимсе алмады. Эвине бардым. Берабер идареге кельдик, адамларны топладыкъ. О якъ-бу якъ, бу къадар вакъыт кечти.

— Саат къач?— деп сорадым ондан.

Турсунов сол элини козьлерине якъын кетирди, папиросыны чекип, ярыкълатты:

— Он бирге черик бар.

Демек, мен бу ерде учъ бучукъ саат тургъаным.

— Ираданы корьмединъизми?— деп сорадым мен. Не акъылнен, бильмейим.

— Ираданы..?—Турсунов титреп кетти. Оюкъ дивар ичиндеки памукъ штанны къави тутаракъ, аякъ устюнде, кевдесини догърултты. Аркъам ёрулгъанда мен де ойле япа эдим.

— Бу иш пек къолай дегиль экен!— деп ташлады Турсунов.

О ойле дегенде, козьлериме ярыкъ урды. Башымны котерип, тёпеге бакъаджакъ олдым, ашагъы чакъыл ве топракъ парчалары тёкюльди. Фенерлер... яваш-яваш ашагъы энмекте эдилер.

Бир озюм тургъан вакътымда, кок асыл да ёкъ, йылдызлар исе каналнынъ диварлары устюнде асылып тургъан киби келе эди. Шимди кокни ве йылдызларны корьдим.

Амма, козьлериме бир шей олгъангъа бенъзей. Агъырып башладылар. Башым агъырлашып кетий. Сыджакъландьм. Зайыфлыкънынъ алямети олмалы.

Сув ёлунынъ агъызына брезент къойып, устюнден таш ве топракъ толдырдылар. Анна Яковлевна юксек топракъ обасындан ашагъы яш къыз киби, тайып тюшти, сув тешигини ташнен бекитип, бетоннен сыламакъны эмир этти.

— Амма, иш бунынънен битмей!— деди о, Джураевке,— бу инженернинъ кибирине сыгъаджакъ иш дегиль. Сизге башкъа чаре корьмек керек. Саба далгъыджыларны чагъырынъыз! Озенге тюшип, бу къачакъ сувнынъ ёлуны тапсынлар. Бу ишни тез япмакъ керек, ёкъса складлар эляк ола билелер. Айланма канал битмегендже, складларны башкъа ерге авуштырмагъа чаремиз ёкъ.— Анна Яковлевна, элиндеки фенерни котерип, сув чыкъаяткъан оюкъны бакъты,— таш... эвеля таш толдырынъыз!— деди о,— сонъра бетон тёкерсинъиз! Бу не?— тешик ичинден ёргъангъа бенъзер шейлер чыкъараяткъанларыны корип, айретте къалды,— сизден сорайым!

— Бекировнынъ урбалары!— деди Турсунов.

— Бекировнынъ? Кене Бекировмы?—Анна Яков­левна кедерли ве тааджипли козьлерини ойнатып алды.— Паромда Бекиров, каналда Бекиров, Зевкълы!

— Бичаре...— деди Турсунов,— мен кельгенде чыр-чыплакъ эди. Бу аязда...

Турсунов кишилернинъ огюнде ничюн бойле деди, билъмейим? Адалет эшкъынамы, аджеба? Ёкъса, Ираданынъ огюнде озюни алидженап корьсетмек истедими? Ирада не айтыр экен, деп бекледим, агъызындан сёз чыкъмады.

Мени комендантнынъ конторасына алып кельдилер.

— Петя эмдже!—дедим мен онъа... ойле ки, гуя бир иште къабаатлы эдим,— меним памукълы урбам айланма каналда... бетон ичинде къалды!

Комендантнынъ къашлары манълайынынъ тёпе­сине чыкътылар. Юзю ап-акъ олды.

— Бетон нчинде? Менимнен шакъа этме! Шакъа этсенъ, бухгалтериягъа рапорт язарым. Урбаларынънынъ акъкъыны маашынъдан беш къат зияде басып алыр.

— Ихтияр сизде,— дедим мен,— гедже... башкъа чаре тапалмадым.

— Токъта! Манъа бакъ, Бекиров!— Петя эмдженинъ къашлары ашагъы эндилер,— гедже каналда... сен эдинъми?

— Э! Тешик башта кенъ дегиль эди. Сонъундан...

Петя эмдже инанмай, текрар сорады:

— Гедже... сув ичинде?

— Мен эдим!— коменданткъа вакъианы анълаттым. «Лянетли тешикни эвеля фуфайкам, сонъра штанымнен тыкъаттым. Адамлар кельген сонъ оюкъ ичинден чыкъарып ерге ташладылар. Чамур ичинде ^басты, эздилер...»

Петя эмдже мени дикъкъатнен динъледи, амма козьлери эп полгъа мыхлы эди.

— Етти... меселе белли,— деди о, сонъундан атылып турды, элимден къапкъач этти,— юр, кеттик!

— Къайда?

— Меним эвиме! Сыджакъ чай ичмеге!

— Чай— ошыма кетти,— манъа чай не керек?

— Чай! Анъладынъмы?— чекип алып кетти.

Ёл боюнда бир шейлер даа айтты, эр ерим къалтырамакъта эди. Динълеп оламадым. Кучюк одачыкъкъа кирдик: «Тез союн да, тёшекке ят»,— деди манъа. Устюмдеки тери пальтоны чыкъараяткъанда, Петя эмдженинъ козьлери бир-биринден узакълаштылар. Ойле эеджанланды.

— Бу не? Турсуновнынъкими?

— Онынъки.

Петя эмдже ишнинъ феркъына барды. О меним устюмни бир ёргъан, эки къалын одеялнен ортькен сонъ, чыкъып кетти. Мен юкълап къалгъаным. Бетиме сыджакъ урды. Уяндым.

— Къоркъма!— деди комендант.— Бу биринджи тедбир.

О, къалын одеялларнынъ устюнден, мени сыджакъ утюнен утюлемекте эди.

— Къыбырдама!

— Бу не демек ола, Петя эмдже? Чай ичерсинъ, деп кетирдинъиз, шимди утю...

Аркъамны утюлеген сайын сув ичеджегим келе берди, сонъунда тамагъымнынъ ичи къурып къалды. Оксюрип башладым. Сабыр эт! Сабыр эт, казак! —Дей эди комендант,— ичтен янгъанынъ яхшы.

Утюленип биттим. Хайли вакъыт кечти, Петя эмд­же бир къалай къайнакъ сув кетирип, ичине балабан кесек шекер быракъты.

— Шекер керекмей! Мен шекерсиз истейим!

— Ёкъ, къардаш, мен сени тедавий этмек ичюн кетирдим, тедавий этеджегим! Шекернен ич... эм чокъ лакъырды этме!

О, чакъысыны чыкъарып, къалай ичиндеки сувны къарыштырды. Чайнынъ озю ёкъ эди. Учь къалай сыджакъ сув ичтим, сонъ озюмни гузель ис эте башлагъан киби олдым.

— Сагъ олунъыз, Петя эмдже!— дедим мен,— эвге кетейим!

— Ёкъ, къардаш... ич бир якъкъа кетмейджек синъ! Еринъде ятаджакъ ве сусаджакъсынъ!

Одеяллар астында козьлеримни юмдым. Юмдым дегенде, Ираданынъ сёзлерини ишиттим: «АкъшамЧатал-Чинар янында...» Ираданынъ череси шенъ эди. Бир шейлер даа тюшюнмеге тедариклендим, амма бейутта къалгъаным. Тап акъшам уяндым. Бир талай вакъыт ачыкъ козьлеримнен яттым. Сонъ, къулагъымнынъ устюнде Токътабаевнинъ сеси янгъырады. О комендантнен лакъырды этмекте эди. Токътабаев мени хастаханеге ёлламаларына исрар эте, комендант разы дегиль.

Козьлеримни ачтым. Котерилип, кровать устюнде отурдым.

— Иште, корьдинъми, эр шей сырасында! — деди комендант.

Токътабаев козьлерини липильдетип манъа бакъты.

— Озюнъни насыл ис этесинъ?

— Яхшы.

— Памукълы штан ве быджакъ меселесини чездик,— деди комендант ве курсюге ишарет этти.

Курсюнинъ узеринде енъи фуфайка ве штан ятмакъта эдилер. Ачыкъ, ешиль тюслю материалдан... диагональ.

— Э! — дедим мен. — Командир формасы экен де!

— Озюнъе ляйыгъыны таптыкъ,— деди Токътаба­ев ве оксюререк, энъкъастан мыйыгъынынъ уджуны бурды.

— Бойлелерден тек йигирми чифт алгъан эдик, деди комендант: — анда, каналда ташлап кельгенлеринъни исе...— о теренден кокюс кечирди,— бухгалтериянен анълаштым, актнен ёкъкъа чыкъараджакъмыз. Язып-чызып къойдым. Сизинъ балалар имза эттилер. Аякъ астында тапталгъан, чамургъа былангъан оны энди къайдан тападжакъсынъ?

«Чатал-Чинар, саат еди». Ирада буны не ичюн япты? Мени ашаламакъ, менден интикъам алмакъ ичюнми?

Бир шей анъламайым.

11
Идаре бизим бараккъа бенъзер бинада. Бир фаркъы бар: ичиндеки одалары чокъ. Чокъ дегиль... балабан одалар фанернен болюнгенлер. О себептен, мен коридор бою кетеяткъанда индже дивар артындаки лакъырдыны ишитип, токъталдым. Башкъа кишининъ лакъырдысыны динълемек яхшы шей де­гиль, лякин сёз озюнъе аит олса, динълемек истейсинъ.

— Меним элимден келеджек шей дегиль...— бу, дивар артында отургъан Ираданынъ давушы эди,— мен япалмам, Анна Яковлевна! Манъа авале этменъиз!

— Ничюн? Ничюн авале этмейджек экеним? — Краснянская исрар этмекте эди.— Экскаваторджылар озь донатмаларыны озьлери кетирмек кереклер. Бизде такелажниклер ёкъ. Догърусыны айтсам, Мансуровкъа токъунмакъ истейим. О пек мукъайт адам. Ондан да гъайры, Ташкентке барып кельмек ичюн менден эки саат эвель рухсет алды... къарысы бир афта эвель кеткен, аля ёкъ. Къыскъасы, Мансуров мында ёкъ деп биль. Ойле экен, бу ишни ким япаджакъ?

— Джураев...

— Джураевнинъ вакъыты ёкъ. Турсуновнн 6е-рабер монтаж иле мешгъуллер. Онъа токъунмакъ мумкюн дегиль. Тюневин гедже экисини юкъламагъа къайтаргъандже эсим кетти, саба беште бакъсам, айланма каналда хызмет этелер. Бу ишни озюнъ япаджакъсынъ!

— Джураев ве Турсунов ишнен мешъгуллер... мен ишсиз кезем ойле анъламакъ керекми?

— Ира! Мен эр шейни тюшюндим. Эписини исапкъа алдым. Анъладынъмы?

Къаранлыкъ коридор ичинде кимнинъдир чызмалары гурсюльдеди, Кандыба пейда олды.

Дивар артындан Анна Яковлевнанынъ ярым-юрты сёзлери ишитильди.

— Озюнънинъ не хызмет беджереяткъанынъны исбат этмек истейсинъми? Вазифени санъа бердим — сен япаджакъсынъ! Башкъа лакъырды ёкъ!

— Мында не ишинъ бар?— деди Николай манъа,— къулагъынъны диваргъа япыштыргъансынъ, ошек ичюн малюмат топлайсынъмы? Анда сени къыдырып юрелер.

— Ким?

Кабинетте Мансуров бир озю эди.

— Отурынъыз!— деди о бизге, джарты диванны косьтерип.— Муим вазифе бар. Укюмет вазифеси.

Мен Николайгъа, Николай манъа бакъыштыкъ.

— Ничюн бизге?— деп сорады Кандыба.— Бу къадар адам тургъанда...—Николайнынъ гизли-къапакълы лакъырдыгъа джаны сыкъылды,— «муим вазифе»... «укюмет вазифеси». Бойле сёзлерге не аджет? Япмакъ керек олса, япармыз. Тешвикъат керекмей.

— Лакъырды джиддий,— деди Абдулла Садыкъович, къашларыны тююмлей берип,— Чар-Чакънынъ бир ялысындан дигер ялысына экскаватор кечирмек керек. Бир дане дегиль — эки...

— Экскаватор? Насыл? Бизим маркамы?

— Ёкъ. Американ... драгляйн. Оларны бу гедже демир ёлнен Кок-Богъазгъа кетиреджеклер. Сиз исе сол ялыгъа кечиреджексинъиз! Анна Яковлевна иле бутюн джедвеллерни козьден кечирдик, тюшюндик-ташындыкъ: сизнинъ экинъизден башкъа бу иш­ни япаджакъ адам тапалмадыкъ.

Мансуров бизни макътай берди. Лякин агъызындан чыкъкъан бу сёзлер къаба эдилер. Эки нижник не япа билир? Кулюнчли шей. Николайнынъ башынынъ тёпесиндеки бир топ сачы къыбырданып алды.

— Демек, ишке бизим экимизни екмек истейсинъиз... ойлеми, Абдулла Садыкович?— деп сорады о.

— Екмек? Бу къайдан чыкъкъан ибаре? Бир ялыдан дигер ялыгъа экскаватор кечирмек ичюн усталыкъ... къувет ве джесюрлик керек. Догърумы? Ёкъса, бу да догъру дегильми?

— Сол ялыгъа, драгляйн... озеннинъ энъ терен ериндеми?— шай деп тургъан вакътымда къомшу оданынъ къапусына бакътым. Ичериде, стол башында отургъан Анна Яковлевнанынъ сагъ омузы ве сагъ аягъы... онынъ янашасында исе дигер къадыннынъ тирсеги корюнип алды. Ираданынъ тирсеги. Экиси де бизим лакъырдымызны динълемектелер. Он дакъикъа эвельси мен коридорда оларны динъледим, шимди олар бизим лакъырдыгъа къулакъларыны тиклегенлер.

Анна Яковлевна ве Ираданынъ бойле якъын одада булунгъанларыны бильмей эдим.

— Бизим ичюн эп бир!— дедим мен ве гизлиден Николайнынъ юзюне бакътым. Чюнки Николай, сёзлериме разы олмагъаны такъдирде биле, Мансуровнынъ огюнде итираз этмейджегине эмин эдим.— Топракъ йыгъыны устюндеки экскаватор астында сюйрекленеджекмизми, ёкъса, Чар-Чакънынъ къутургъан сувлары ичинде чалкъанаджакъмызмы? Би­зим ичюн фаркъы ёкъ. (Мадамки олар мени динълемектелер, барсын, романтик сёзлер ишитсинлер!)... лякин эки адам не япа биледжек? Эки экскаваторны сол ялыгъа кечирмек ичюн, энъ аздан, отуз адам керек!

— Элли адам беририм!— деди Мансуров. Сеси деръал шенъленип кетти.— Раатсыз олманъыз. Сёзюм — сёз. Мансуровнынъ ким экенини билесинъиз.

Бу сизинънен тахминий лакъырды.

— Репетиция, ойлеми?— Николай кулъди. Ман­суровнынъ юзю джиддийлешти.— Тыраш огренюв киби бир шей... Эр тюрлю эксперимент бизим теримиз устюнде япыла. Ничюн, бильмейим?

— Эбет! Ойле!— деди Мансуров. Николайнынъ сёзлерини анъламады.

— Кеттик,— деди манъа Кандыба, лакъырдыгъа екюн чекип.

Тышары чыкъкъан сонъ, Николайнынъ синъирлери пек тартылгъанларыны... мына-мына узюльмек узре экенлерини сездим.

— Сени анъламакъ мумкюн дегиль, Джевдет!— деди о ве шыркъ этип ерге тюкюрди, сонъ потюгинен устюни таптады.— Башынъны сокъмакъ ичюн даима хамут арап юресинъ! Мансуровкъа исе ялынъыз санъа бенъзер огюзлер керек.

— Хамут? Насыл хамут? Сен матрос экенде даи­ма когертеде гитара чала, куньдюзлери кунеш астын­да тенинъни къарарта эдинъ. Япкъан ишинъ тек шу эди, ойлеми? Сенден сорайым, тек шу эдими? Индемейсинъ... Мен билем, сен куньде еди кере геми дирегининъ тёпесине чыкъып-тюше, пол юва, аркъан тарта эдинъ. Хамут дегенинъ шумы? Сен озюнъ де меним кибисинъ! Манъа бакъ! Не япаджакъмыз!— Николайнынъ элинден чектим. — ялдайджакъмызмы?

— Не чаре?— суалиме суальнен джевап берди,— Мансуровнынъ огюнде ойле дюльбер нуткъ ирад эттинъ, энди ялдамамакъ мумкюн дегиль. Тек ялдамакъ дегиль... бельки учмакъ да керек олур. Эр вакъыт ойле... Ишлер гузель-гузель кетеяткъанда, Мансу­ровкъа бенъзеген киши пейда ола, орталыкъны къарыштыра ташлай... тек ишни дегиль, адамларнынъ мийини де. Озюнинъ мийи исе чокътан къарышыкъ.

Биз, о вакъытта эпимиз Мансуровкъа ачувлана эдик, чюнки о фикиримиздже, аятта озюни... ве озюне зарурий ерни тапмагъан деп биле эдик. План толмагъан вакъытларда Мансуров ачувлана ве къычыра, чюнки башкъа начальниклер де ойле япа — ачувла­на ве къычыра эдилер. Краснянская, Джураев ве Турсунов, озьлерининъ даима хызметнен мешгъуль экенлери алда, саде адамларнен — сёз келими, Кан­дыба ве Рашиднен, менимнен, атьта индемез Бассарабанен — къонушувларыны бегене эдик, амма Ман­суровнынъ адамларгъа муамелесинде саделик корьмей эдик. О адамларгъа къошулып иш япалмай эди. Экскаваторджыларнен отурып бир пиала чай ичкендже эки-учь адамнен къавгъа этип етиштире, базан къавгъа этмемеге сёз берип, кишилернен берабер отурса, къолайсыз шакъалары ичюн эр кесни айретте къалдыра. Мансуровны, институт битирген сонъ, башкъа инженерлер киби, къуруджылыкъкъа ёллап, буюк хата эткенлер. Онынъ аль-азырдаки... эбет, бугуньки иши зевкълы. Энергия къуруджылыгъы рес­публика архивинде хызмет эте. Саба ишке келе, юксек, тозлы рафлар арасына кирер-кирмез, электрик плитаны штепсельге кечире, устюне чайникни къоя, сабадан акъшамгъа къадар къокъулы кок чай ичип отура. Бу юваш, узакъ корьмез киши мезкюр хызметни озюне пек келишикли исап эте.

Баракта тек Рашид бар эди. Стол башына отургъан, «Гулистаннынъ» эски номерини къарыштырмакъта:

— Чар-Чакътан эки драгляйн кечирмеге разы олгъансынъыз,— деди о бизге,— догърумы?

— Хаберни Караматтан ишиткен олсанъ... догърулыгъына шубэ ёкъ,— деди Николай.

Карамат геология болюгинде чалыша. Рашид ве Карим — экиси Караматны севелер. Меракълы шей, эр гедже Караматнынъ лакъырдысы ола. Экиси де онъа эвленмеге азырланалар. Бир-бирлеринден гизли... Бир кунь келеджек, къыз эки йигиттен бирини сайлап аладжакъ. Къайсыны аджеба?

— Апансыздан корюштик...— деди Рашид. Демек, хаберни, эр алда, Карамат айткъан. Лякин кимден ишиткен?— Неге разылыкъ бердинъиз? Вазифенъиз неден ибарет, билесинъизми?

— Бизге вазифени бильмек шарт дегиль,— дедим мен, азачыкъ кулюмсиреп ве азачыкъ та асабийленип,— Мансуров бильсе, олды!

Саба Ирада бизим бараккъа келъди. Омюринде ильки дефа... Енъи хабер кетирди: озенден машина кечирювге реберлик Алмазовгъа авале этильген.

Ирада козюнинъ къыйыгъындан Бассараба бетке бакъты:

— Алмазовгъа... ве Бассарабагъа!— деди.

Чар-Чакътан экскаватор кечирюв хабери тез джайрап кетти. Буны эр кес бильди, лякин ким ве насыл кечиреджек? Кишилерни меракъландыргъаны бу эди. Биз сустыкъ, бир де-бир усул тапмакъ ичюн тюшюнип башладыкъ.