Ўзбекистон республикаси маданият ва спорт ишлари вазирлиги

Самарали услубиёт кўллаганда, мақсадга мувофик машқлар танланганда тренер аёллар билан ишлаётганлигини унутмаслиги керак, чунки аёлларнинг хиссиётга берилувчанлиги эркакларга қараганда юқорироқ ва таъсирчанрок бўлади. Шунинг учун аёллар билан машғулотда эотиборлирок ва хушмомила бўлиш талаб этилади, айниқса танқид қилишда юқоридагиларга эотибор бериш зарур.

Аёллар билан олиб бориладиган машғулотларда тиббий ва педагогик назорат, шунингдек ўз-ўзини назорат қилиш муҳим рол ўйнайди. Тиббий педагогик назорат ва ўз-ўзини назорат малъумотларини умумлаштирган ҳолда тренер билаи врач биргаликда спортчи қизлар организми холатларини тахлил қилиб, ўкув машғулотлари жараёнига керакли ўзгартиришлар киритиш зарур бўлади.

17. Спортчининг махсус жисмоний тайёргарлигини баҳолаш ва машғулотлардаги юкламани назорат килиш методикаси.

17. 1. Махсус жисмоний тайёргарликни (МЖТни) баҳолаш.

Охирги йилларда чоп этилган спортга оид адабиётларда спорт машғулотларини спортчининг жисмоний ҳолатини бошқариш жараёни деб ўрганилган. Бунда бошкариш жараёни факатгина бошқарилувчи объект (спортчи) билан бошқарувчи объект (тренер, методист) ўртасида ўзаро алоқа бўлсагина амалга ошади. Спорт-педагогик амалиётда тескари алока сифатида педагогик назорат назарда тутилади, у тестлардан кенг фойдаланишни ўз ичига олади. Бугунги кунда турли спорт турларида тестлардан фойдаланиш кенг таркалган ва улар тезкор, жорий ва босқичли назоратда кўлланмокда.

Спорт курашида мутахассислар кўпрок спортчиларнинг жисмоний тайёргарлигининг турли томонларини баҳолашга эотиборларини каратмокдалар. биринчи навбатда махсус жисмоний тайергарликка (МЖТ) га эътибор каратилган, яъни унда спортчиларнинг жисмоний кобилиятлари тушунилиб, уларнинг ҳаракат фаолиятини таъминловчи махсус характердаги иш кобилияти мавжудлиги тушунилади.

Кўп йиллар давомида мутахассислар ўз ичига беллашув фаолияти элементлари, унинг кечишини ўзига хос томонларини қамраб олган махсус тестларни ишлаб чикишга ҳаракат қилганлар. Бутунги кунда МЖТ даражаси беллашув фаолиятининг асосий параметрлари андозасини ўз ичига олган махсус тестлар ёрдамида баҳоланиши тан олинган. Курашчиларни МЖТни баҳолашда педагогик ва тиббий-биологик тестлар кўлланмокда, уларнинг асосини шериги ёки машқ қилиш тулуми (чучело)ни улоқтиришнинг миқдор ва сифатини баҳолаш ҳамда берилган юкламага организм тизимини гурли реакциялари динамикасини ўрганиш ташкил этади. Бир неча йиллар давомида турли муаллифлар томонидан спорт курашининг турлари бўйича МЖТни баҳолаш бўйича бир канча тестлар, шунингдек тестларни бажаришда унинг натижаларини ҳисоблаш формулалари таклиф қилинган.

Лекин, бугунги кунда МЖТни баҳолашда қўлланиладиган тестларнинг мавжудлигига қарамай бу муаммо тўла тўкис хал этилмаган. Кўплаб олим ва педагогилар спортчиларнинг беллашувни олиб боришда ўзига хос фарклар мавжудлигини таъкидлаб ўтиб, бу фарқларни ўқув машғулотларида қўллаш ва ҳисобини олиб боришни таклиф қилганлар. Бирок бугунги кундаги мавжуд тестлар спортчиларнинг беллашувдаги индивидуал ҳаракатини ўзига хос томонларини ҳисобга олмаган ҳолда тузилган, лекин шу нарса малъумки, тестлар ёрдамида маълумот олишнинг юқорилиги аниқ бир курашчи фаолиятининг махсус шарт-шароитларга яқин бўлишлиги билан боғлиқ. Баъзи муалифларнинг амалиётда кўллаш мумкин бўлган таклиф қилган тестлари уларнинг фикрича спортчи ҳаракатларини ўзига хос томонларини очиб беришга ёрдам бериши айтиб ўтилган, лекин етарли фактр маълумотларга эга эмас. Шунинг учун бундай

тестларни қўллаш орқали спортчиларнинг махсус ва жисмоний тайёргарлиги ҳақида тўлиқ тўғри маълумот олиш кийин бўлади.

Курашчиларнинг беллашув фаолияти характери малъум даражада ўрганилган ва у беллашув фаолиятининг муҳим томонларидан ҳисобланади, бунда курашчининг фаол ҳаракат динамикаси ўрганилади (беллашув вақтида техник ҳаракатлар микдори). Юнон-рим курашчиларининг беллашув фаолиятини ҳар томонлама тадқик қилиш орқали, улардаги фаол ҳаракат динамикаси (ФҲД) да индивидуал фарклар борлигини очиб берди. Маълум бир спортчиларнинг мусобака жараёнида ҳаракат фаоллиги бир хил кечмаслиги билан характерланади, яъни беллашувнинг турли боскичларида бошқа беллашувга солиштирганда техник ҳаракатлар миқдор жиҳатдан бир хил бўлмайди. Бошка спортчиларда ҳаракат фаоллиги беллашувнинг охиригача бир хил кечади. Учинчи типдаги курашчилар ўрта ҳолатни танлайдилар. Ҳар бир курашчининг ФҲДтини стабил (ўзгармас) характерга эга эканлиги аникланган, уларнинг ҳаракат фаоллиги у беллашувдан б\ беллашувга малъум даражада ўзгариб туриши мумкин (ракибнинг тайёргарлик даражасидаги фарқларга қараб ёки спортчининг ҳозирги ҳолатига караб ўзгариши мумкин), лекин доимо принципиал тузилишини сақлаб қолади. Юқоридагиларга истисно сифатида курашчининг беллашувда ютқазиб қўйишини ҳисобга олиш керак. бундай ҳолатда спортчининг одатий ФҲДти ракибнинг кучли ҳаракатлари туфайли издан чиқади.

ФҲДдаги фарқлардан келиб чикиб, биз 3 гуруҳдаги спортчиларни ажратиб олдик:

• 
  «текис» (ўзгармас, бир хил, бир меъёрда), беллашув давомида ҳаракат фаоллигини бир хил таксимлаш билан характер-ланади;
  
• 
  «икки авжлик» (двухпиковая), ҳаракат фаоллигининг беллашувда икки маротаба кўзга ташланиши билан характерланади, яъни ҳар икки даврда бир мартадан ҳаракат фаоллигининг авжга чикиши кузатилади;
  

Курашчини уч ҳаракат гуруҳларидан бирига таалуқлигини аниқлаш учун унинг Юта мусобақа беллашуви ҳақида малъумотга эга бўлиш керак, яъни спортчи томонидан ғалаба қозонилган ва 6 дақиқа давом этган беллашув ҳисобга олинади (вақтдан илгари тугалланган беллашув, тўлик малъумот бермайди).

Мусобака фаолиятини кайд қилмб бориш учун махсус баённома керак бўлади. Ушбу баённома курашчининг ҳаракат фаоллигини 20 сония вакт оралиғида кайд килиб бориш имконини беради, бу эса бошқа баённомалардан шуниси билан фарқ қилади. Юта кураш мусобақаси ҳақида малъумот тўплангандан сўнг, синалувчи спортчининг техник ҳаракатлари 20 сония вақт оралиғидаги ҳаракатлари билан тақосланади, яъни ҳар Юта кураш мусобақасининг биринчи 20 сонияси бир-бирига қиёсланади ва колган вақт оралиқларидаги харакат мана шундай текширилиб чиқилади.

Мусобақа кураши баённомасн

Мусобақа номй (тури)

Оғирлик:

Босқич (круг):



Шартли белгилар:

П-нассивлик учун огоҳлантириш.

Т-техник огоҳлантириш.

+-[ иламда (партерда) курашнинг бошланиши.

У-гиламда (партерда) курашнинг гугаши.

Г-техник ҳаракатлар, ўтказишга боғлиқ.

С-техник ҳаракатлар, йиқитиш билан боғлик.

Б-техник ҳаракаглар, улоқтириш билан боғлиқ.

У-техник ҳаракатлар, қарши усулни қўллаш билан боғлиқ.

О-техник ҳаракатлар, гиламда (партерда) усулни қўллаш билан боғлиқ.

Курашчи мусобақалашув фаолиятининг ҳаракат тартиби тилини аниқлаш алгорити.ми (6 дакика давом этган ўрта ғалаба натижасига эришилган беллашув бўйича)

Операция тартиб рақами	— Курашчининг харакат фаоллиги динамикасини навбатма-навбат амалга оширилган операиияларда тадкик қилиш	Ҳаракат гартиби типи
		Икки авжли	Уч авжли	Текис
	Биринчи даврлар учун Биринчи даврнинг бирин-кетинликда жойлашган иккита 20 сония вакт оралиғида техник харакатларнинг юкори йиғиндисини аниклаш		1-4	1-6
1	Тенг ёки 33% дан ортиқ фаол : , _ г 1-3 1-з ҳаракат авжп			2-5
2	32% дан ортик ҳаракат 1 фаоллигининг кўтарилишини : 2-4 бўлмаслиги			2-6
	Иккинчи даврлар учун: бирин- \ кетинликда жойлашгаи иккита 20 сония вакт оралиғида ' техник харакатларнинг юкори суммасини аниклаш
3	Тенг ёки 36% дан ортик ҳаракат фаоллиги авжи (шу курашчининг иккинчи даврда 29% дан кам бўлган ҳаракат фаоллиги)	1
4	29%дан ортик бўлган ҳаракат фаоллигининг икки маротаба кўтарилиши	| \
5	35%дан юкори бўлмаган, | 28%гача бўлган ҳаракат ! фаоллигини бир маротаба { кўтарилиши
6	29%га етган ҳаракат ! фаоллигининг кўтарилишини ; намоён бўлмаслиги

Техник ҳаракатлар (ТҲ) умумлаштириб бўлгандан сўнг, курашчи мусобақалашув фаолиятининг ҳаракат тартиби типини аниқлаш алгоритмини кўллаш зарур бўлади. Курашчи И-внинг Юта мусобақа беллашувини кайд қилиш натижаларини ўрганишда унинг ҳаракат фаоллиги динамикаси (ҲФД) шуни кўрсатдики, у биринчи давранинг 40-60 сонияларида ҳамда 60-80 сониялар оралиғида фаолроқ эканлиги малъум бўлди. Бир-бирига яқин бўлган 20 сониялик вақт оралиғида ушбу курашчида 20 маратоба техник ҳаракатлар қайд этилган бўлиб биринчи даврада спортчи амалга оширган техник ҳаракатларнинг 40 %ни ташкил этган. (бу натижа№1-операцияга мос тушади).

Иккинчи давранинг 220-240 сонияларида ва 240-260 сонияларида курашчи И-в. фаолрок бўлгани (ҳаракат фаолллиги-нинг кўтарилиши 29%га тенг), шунингдек 320-340, 340-360 сонияларда фаол бўлгани кўриниб турибди (ҳаракат фаоллигининг кўтарилиши 31%ни ташкил килади). Курашчи И-в.нинг бундай ҳаракат фаоллигини намоён этиши иккинчи дазранинг 4-сонли операциясига мос тушади. 1-4 операциялар «уч авжли» типнинг алгоритмига мос тушади.

Курашчининг ҳаракат тартиби типини аниклангандан сўнг, махсус жисмоний тайёргарликни баҳолаш учун қуйида келтирилган учта тестлардан бирини кўллаш зарур бўлади.

1. 
   тест «Икки авжли» курашчилар учун олти дакикали тест, иккита 3 дақикали даврапарни ўз ичига олади ва 1 дакиқали танаффусдан иборат: биринчи 60 сония ичида 10 маротаба улоқтириш, кейин спурт - 6 марта улоктириш, кейинги 18 сонияда 3 маротаба улоқтириш, спурт - бта ва 12та улоқтириш (бросок) ҳар бир улоқтириш 6 сонияда бажарилиши керак. Бир дақиқали танаффусдан сўнг 90 сония ичида 15та улоқтириш, бта - спурт, 18 сония ичида Зта улоқтириш, бта - спурт ва 7та улоқтириш ҳар бир 6 сонияда амалга оширилади.
   
2. 
   тест «Уч авжли» курашчилар учун олти дакиқали тест бўлиб, иккита 3 дақикали давраларни ўз ичига олади ва 1 дакиқали танаффусдан иборат: биринчи уч дакиқали даврада 60 сония ичида 10 маратоба улоқтириш, кейии 9та спурт улоқтириш, 60 сонияда улоқтириш 10 маротаба ва 9та спурт улоктириш.
   
3. 
   тест «Бир меъёрли» (ўзгарчас) курашчилар учун олти дақиқали тест, иккита 3 дакикали давраларни ўз ичига олади.
   

Берилган тестларда спуртда ту/риб улоқтириш эгилган ҳолатда амалга оширилади. «танаффуслар»да эса бошқа томонга йўналган спурт бажарилади, бу бир хилликдан қочишга имкон беради. Манекеннинг оғирилиги курашчи оғирлигининг 35-40 фоизига тенг бўлиши керак. Спуртларни бажариш вакти қуйдагича кайд қилиб борилади.

«Диққат, спурт» буйруғидан сўнг секундомер ишга туширилади, курашчи стойкани эгаллаб, улоктиришларни максимал темпда бажара бошлайди. Спуртни қайд қилиш вақтида секундомер манекенни охирги марта гиламга текизиши билан тўхтатилади. Спортчи томонидан бажарилган тестнинг икки фаслда (серияда) бажарилишининг корреляция коэффиценти 0,9га тенг бўлиб, тестнинг ишончлилигидан далолат беради. Ишлаб чиқилган тестлар бутунги кундаги статистик малъумотларга солиштирилганда натижа яхши берилганлиги аниқпанган (Р<0,05).

Педагогик назорат тизими ўз ичига меъёрий (моделли) кўрсатгичларни олади, у спортчилар тайёргарлигини баҳолаш имконини беради. Куйида келтирилган малъумотлар босқичли назоратни амалга ошириш учун меъёрий асос бўлиб хизмат қилади. Спортчиларнинг меъёрий кўрсаткичларни индивидуал тарзда бир-бирига киёслаш, курашчи тайёргарлигини объектив баҳолашга, уларнинг юкори спорт натижаларига эршиа олиш имконини баҳолашга ёрдам беради. Бизнинг ёндашувимизнинг ўзига хос томони шундан иборатки, спортчи томонидан бажариладиган тестлар вактни ҳисобга олган ҳолда уларнинг миқдори ва спорт кўрсаткичи баҳоланишидадир.

Юқорида 6 дан 1 очкогача бўлган меъёрий кўрсаткичлар кўрсатилиб ўтилди, яъии спортчиларнинг турли квалификациясида (учта гуруҳларга ажратилган) тестдаги спуртларни вактга боғлиқ равишда бажарилиши кўрсатилиб утилади. Спуртларни бажарилишининг сарфланган вакт йигиндиси энг яхши вақт оралиғида бажарилган тестлардаги спурт жадвалига мувофиқ 6 , очко билан баҳоланади, ёмонлари 1 очко билан бахоланади.

Масалан, биринчи разряд соҳиби курашчи А. мусобақа беллашувларидаги ҳаракат фаоллиги, бир меъёрли («ўзгармас») гуруҳларга тегишли, у мақсус тестда спуртларни 113 сония оралиғида бажарди, шунга мувофиқ унга 4 очко берилади.

Тўпланган очколар микдорига ва педагогик баҳолашнинг ўртача арифметик қийматига боғлик равишда, курашчининг тестдаги спуртларни бажарилишига қараб. спортчига маълум миқдорда шартли бирликлар (Ш.Б.) берилади, бу унинг маҳсус жисмоний тайёргарлик тавсифини намоен қилади (3-жадвалга қаралсин). Бажарилган улоктиришларни педагогик баҳолаш А.М.Дяник, Ш.Т.Невретдинов томонидан таклиф этилган шкалага мувофиқ олиб борилади. Масалан: спорт устаси В. икки авжли тестда 4 та спуртни бажаришга 52 сония сарфлади, 1-жадвалга мувофиқ у 6 очкони кўлга киритди. Спурт ҳолатида бажаотлган Ушбу тестдаги харакатларнинг ўртача педагогик баҳоси 4,6 га тенг. Шундай экан, таклиф этилаётган баҳолаш шкаласига мувофиқ (3-жадвал) курашчи В. га 24 ШБ (шартли бирликлар) берилади -маҳсус тестларни бажариш учун кўлга киритиш мумкин бўлган максимал шартли бирлик берилади.

» 17.2-жадвал

I Техник ҳаракатлар бирлашган ҳолда, 5 | максимал амплитудада ва охирги фазани

| қайд этиш билан бажарилади.

1

\ Техник ҳаракатлар аҳамиятга молик бўлмаган тўхталишлар, усулни 4 бажаришда ушлаб олишнинг тўлиқ

эмаслиги ва усулнинг охирги фазасида ушланиб қолишлар билан бажарилади.

Техник ҳаракатлар малъум даражада тўхталишлар, усулни бажаришда ушлаб 3 ; олишнинг қўйиб юборилиши ва охирги

фазада ушлаб туриш билан бажарилади.

I

17.4 - жадвал Курашчиларнинг тестдаги спуртларнинг вақтга боғлиқ равишда бажарилишининг шартли бирликлар микдори ва улоқтиришни ўртача педагогик баҳолаш.

Спуртлар бажарилишини педагогик баҳолаш	Спуртларни бажаришга сарфланган вақтга бериладиган бахолар (очколар)
	6 ! 5 1	4	-> :>	2	]
5-4,5	24 22	19	15	11	1
4,4-4	23 20	16	12	8	4
3, 9-3,5	21 17	13	9	5	2
3,4-3	18 14	10	6	5	1