Ўзбекистон республикаси маданият ва спорт ишлари вазирлиги

жүктеу/скачать 1.71 Mb.

бет	16/18
Дата	12.07.2016
өлшемі	1.71 Mb.
	#192886

1 ... 10 11 12 13 14 15 16 17 18

17.4 - жадвалда курашчиларнинг махсус жисмоний тайёргарлигининг (МЖТ) 6 даражаси берилган, уларнинг ҳар бири курашчиларнинг малъум бир имкониятларига тўғри келади. Энг юқори - биринчи даражали тайёргарлик (24-22 ШБ) спортчининг аъло МЖТ ( махсус жисмоний тайёргарлиги) билан мос тушади, бундай кўрсатгич спортчининг мусобакаларда юкори совринли ўринларни эгаллаши учун имкон бврлигини кўрсатиб беради. Иккинчи даражадаги тайёргарлик (21-19 ШБ) спортчининг мусобақаларга етарли даражада яхши тайёргарликка эга эканлигидан далолат беради. Учинчи ва тўртинчи даражалар (18-15 ШБ ва 14-11 ШБ) спортчининг кониқарли тайёргарликка эга эканлигидан далолат берса, бешинчи даражаси (10-7 ШБ) омадли қатнашиш учун етарли эмаслигидан далолат беради. Тайёргарликнинг олтинчи даражаси (6-14 ШБ) спортчининг жуда паст фукционал имкониятларидан далолат беради. Сўнгги иккита даражадаги тайёргарликни кониқарсиз деб тавсифлаш мумкин.

17.5 - жадвал Курашчиларнинг махсус жисмоний тайёргарлик даражалари.

Тайёргарлик даражалари
Аъло	Яхши Қониқарли	Етарли эмас	Ёмон
1	2 3 4	5	6
24-22	22-19 18-15 14-11	10-7	6-1

Шундай қилиб, курашчиларнинг махсус жисмоний тайёргарлигини (МЖТ) баҳолаш тести мусобақа беллашувларида индивидуал ҳаракатларнинг ўзига хослигини ҳисобга олади.

Уқув - машғулотлар (машғулот) жараёнида махсус ишлаб чиқилган тестларни кўллаш спортчининг жисмоний ҳолатини бошқариш жараёнини ривожлантиришга ёрдам беради. Индивидуал кўрсатгичларни тестда бир-бирига солиштириш, яъни махсус жисмоний тайёргарликни спортчининг меъёрий (модел) тавсифномаси билан солиштириш спортчининг МЖТ ва спорт К1*алификациясига боғлик равишда машғулотларни самарапи ташкил қилиш имконини беради.

17. 2. Машғулотлар юкламаларини (нагрузкаларини) назорат қилиш.

Машғулотлар (машғулот) жараёнини бошқаришда машғу-лотларда бериладиган юкламаларни назорат қилиш ва таҳлил қилиш муҳим аҳамиятга эгадир.

Машғулотлар жараёнини бошкариш уч босқични ўз ичига олади:

объект шаклланган ташқи муҳит ва бошқариш объекти ҳақида маълумот гўплаш;
қўлга киритилган маълумотни таҳлил қилиш;
қарор қабул килиш ва режалаштириш.

Кураш бўйича замонавий тренер хар доим машғулот юкламалари даражаларини таҳлил қилиб, уларни мусобақа фаолияти натижалари билан тақкослаб. кандай юклама тури спортчининг юксалишига катта таъсир кўрсатаётганлигини, юкламаларнинг етарлилигини, турли турдаги юкламаларнинг йўналганлиги ва катталиги ўртасида оптимал мутаносиблик бор -йўқлигини аниқлаши керак.

М.А.Годик (1980) томонидан ишлаб чиқилган машғулотлар юкламаларини классификациясига мувофиқ, уларни назорат қилиш миқдорий аҳамиятининг тавсифи куйида келтирилган:

ихсослаштирилган, яъни машғулот воситалари мусобақа шароитига яқин бўлган машқлардан иборат бўлиши;
машғулот машқларини ҳаракатнинг у ёки бу сифатига таъсир килишга йўналганлиги;
машғулот самарадорлигини оширишга таъсир этувчи координацион мураккабликлар;
спортчи организмига машқларнинг миқдорий таъсирини ошириши.

Берилган тавсифларни спорт курашида кўлланилишини кўриб чиқамиз.

Юкламани ихтисослаштириш. Спорт курашида барча машқлар курашчи ихтисослаштирилган махсус машқларига бўлинади, яъни рақиб билан олиб бориладиган машқлар, техника ва тактикани оширишга йўналтирилган, беллашув маҳоратини такомиллаштириш машклари ва махсус бўлмаган машқлар (спорт

ўйинлари, оғир ва енгил атлетика, акробатика ва гимнастика, кросс югуриш тайёргарилиги) га бўлинади. Машгулотларни режалашти-ришда махсус ва махсус б>'лмаган машкларни мутоносиблигини ҳисобга олиш зарур. Махсус бўлмаган машкларни кўплаб режалаштириш ёш курашчиларни ҳар томонлама тайёргарлигини таъминлашга ёрдам беради. Махсус машклар аста-секин спортчининг кўп йиллик машгулотларида оширилиб борилади.

Тренер томонидан махсус ва махсус бўлмаган машқ воситалари миқдорини кайд қилиб бориши машғулот жараёнини ташкил этишини мақсадли йўналтиришга имкон беради.

Юкламаларнинг йўналганлигини. Маълумки, сгюрт курашида мусобақа фаолиятининг ўзига хос томони тезкор куч ишлатиш тайёргарлиги ва махсус иродавийликни намоён қилишга юқори талаблар кўйилиши билан тавсифланади. Шунинг учун машғулот юкламалари курашчининг ушбу ҳаракат сифатларини тарбиялашга йўналтирилган бўлиши керак.

Машғулот машкларидаги юкламани тўрт гурухга бўлиб ўтилиши қабул қилинган: аэроб алактат (тезкор куч ишлатиш); аэроб гликолитик (тезкор чидамлилик юкламаси); аралаш; аэроб (умумий чидамлилик юкламаси).

Машғулот жараенида машқларнинг турли йўналганлигини бирин-кетинликда бажарилишини хисобга олиш зарур. Масалан, Н.М.Волков (1975) машғулотларда машқларнинг бажарилиши тар-тибини куйидагичаташкиллаш мақсадга мувофиқ деб хисоблайди:

дастлаб аэроб алактат (тезкор куч ишлатиш), кейин анаэроб гликолитик машқлар:
(тезкор чидамлиликка йўна»1тирилган машклар);
дастлаб алактат анаэроб, кейин аэроб машклар;
(умумий чидамлиликни намоён қилишга мўлжалланган машклар);
дастлаб анаэроб гликолитик (унча кўп хажмга эга бўлмаган), кейин аэроб машклар.

Муа^1лиф фикрича, бошкача тартибда машкларнинг олиб борилишида ижобийликка зришиш кийин ва мумкин эмас.

17.6 - жадвал Юклама компонентлярння тақсимлашда машгулот машқларининг гуруҳлар бўйичя йўналганлигининг аҳамияти (Н.И. Волков, 1986)

Юклама компоненглари
Юкламанинг йўналганлиги	Машклар давомийлиги	Машқлар интенсивлиги	Дам олиш вақти	Қайтаришлар миқдори
Анаэроб алактат (тезкор куч ишлатиш) Анаэроб гликолитик (тезкор чидамлилик)	6 сониягача	Максимал	Машқлар оралиғида 1 -2 дақиқа, давралар (еерия) оралиғида 3-5 дақиқа 3-10 дақиқа	Ҳар бир даврада 6-7 та такрорлаб,5-6 давра
	биринчи машкда 0,3-3 дақиқа қайта машкда 0,3-2 дақиқа	Субмаксимал субмаксимал ёки юқори		3-6
Аэроб-анаэроб (ҳаракат-сифатларнинг қамма тури)	0,2 дакиқа 0,5-1,5 дақиқа 3-10 дақиқа 30 дақиқа	Юқори Юқори Юқори Уртачадан	0,2-0,5 дақиқа машқлар оралиғида, 3 дақиқагача давралар оралиғида 0,5-1,5 дақиқа машқлар оралиғида 6 дақиқа давралар оралиғида Тўлиқтикланиб	2-4 маротаба ҳар бир даврада такрорлаш,5-6 давра 10 ва ундан кўп бир та крорлашда,5-6 даврада 2-4 давра

•

мақсималгача, ўзгариб

олмагунча, чегараланмаган

2-6

Аэроб

(умумий

чидамлилик

1-3 дақиқа 3-10 дақиқа

30 дақика ва ундан кўп

Уртача ўтача

кчикдан катагача ўзгариб

0,5-1,5 дақиқа

чегараланмаган,

такрорий иш

ўзини қандай ҳис

қилишига қараб олиб

боради.

10 ва ундан кўп бир

такрорлашда,

5-8 даврада

2-8 давра

6-8 давра 6-8

Анаболик

(куч ишлатиш ва кучли чидамлилик)

1,5-2 дақиқа имкон борича

Юқоридаи

субмаксималгача

юқори

1,5-2 дақиқа 3-4 дақиқа

Ҳар бир даврада 5-6

машқ 3-4 маротаба

тақрорланади

4-6

Амалий фаолиятда тренер машғулотлар жараёни

йўналишини ўзи бўлгилаб, куйидаги компонентлар бўйига баҳолаши керак: давомийлик ва интенсивлик, интерваллар ва дам олиш хусусияти, машқлар оралиғи, такрорлаш микдори ва бажарилаётган машқлар мураккаблигининг координацияси.

Машғулотларда юкламаларни кайд кила туриб, тренер юкламалар классификацияси билан солиштириши зарур, машқларни йўналганлигини юракнинг қискариш частатаси (ЮҚЧ) билан назарат килиш мумкин. Машкларнинг максимал интенсивликда ва юқори бўлмаган ҳажмда бажарилиши, одатда тезкор куч ишлатиш сифатини ривожланишига таъсир кўрсатади. Бундай машқларда ички захиралар ва юрак-қон томири тизимининг зўрикиши кам бўлади, шунинг учун юракнинг кисқариш частотасини назорат қилиш шарт эмас. Худди шундай машқлар, лекин катта хажмда 30-120 сония оралиғида малъум интенсивликда бажарилиши, тезкор чидамлилиликнинг ривожланишига таъсир кўрсатади. Бундай машкларни бажаришда юрак қисқариш частотаси бир дақиқада 160-190 маротабага қисқаради, давомли кам интексивлик талаб этадиган машклар умумий чидамлик-лиликни такомиллаштиришга хизмат қилади, юрак қисқариш частотаси бир дакиқада 130-160 мартауради (М.А. Годик 1987).

М.А.Годик (1987) маълумотларига кўра, машкларнинг йўналганлигини қайд қилишда юрак кискариш частотасининг тартибини ҳисобга олиш зарур, машғулот бошланишидагига нисбатан юрак уриши 20-30% ошади. Биринчи ҳолатдаги юклама умумий чидамлиликка таъсир кўрсатади. иккинчи ҳолатда тезликка таъсир кўрсатади.

Юкламаларнинг_координацион_мураккаблиги.'>Юкламаларнинг координацион мураккаблиги. Ушбу тавсиф машғулот машқларини энг камида икки гуруҳга ажратади: оддий (рақибнинг каршилигисиз, кичик тезликда ва бошқалар) ва мураккаб (мусобақа жараёнига яқин бўлган шароитда). Машғулот-ларда оддий техник харакатларни назорат килиш керак бўлади.

Оддий техник ҳаракатлар тоифасига силташ.туртиш, ушлаб олиш, ушлаб олишдан чикиш. оддий ҳужум ҳаракатлари (ОХҲ, яъни хужум дарҳол усул тузилишидан бошланади).

Мураккаб техник ҳаракатлар тоифасига, мураккаб хужум ҳаракатлари (МХҲ, яъни хужум ҳаракатлари техник тайёргарлик

усуллари ёрдамида амалга оширилади ва комбинацияли усулларни қўллаш орқали хужум), ҳимояланиш, қарши усуллар, усулларни боғликдиги, яъни икки усулни кўллаш, биринчи усул тик туришдан бошланади (партерда), иккинчи усул партерда тугалланади (тик туришда).

Спорт кураши бўйича катта мусоба,каларни таҳлил қилиш шуни кўрсатдики, МХҲни қўллаган курашчилар юқори натижаларга эришар экан. Шундан келиб чиқиб. машғулотларда мураккаб техник ҳаракатларни режалаштириш курашчининг жисмоний имкониятларини такомиллашишига таъсир кўрсатишини инобатга олиш зарур.

Юкламалар ўлчами. Бунда спортчи бажарган машқларнинг унинг организмига таъсир даражаси тушунилади (максимал, юқори, ўрта, кичик). Юкламаларнинг ўлчами одатда хажм кўрсатгичлари ва интенсивлик билан аникланади. Бунинг учун, дақиқаларда намоён бўлган ҳажмни, шартли бирликларда намоён бўлган интенсивликка кўпайтирилади.

Курашчиларнинг юклама ўлчамини назорат қилишда қуйидагиларни қайд қилиб бориш зарур: машғулотларга ва мусобақа фаолиятига сарс})ланган вакт (соатлар. кунлар, ҳафталар, ойлар); машғулот машғулотларининг санаси (цикллари, босқич-лари, даврлари).

Спорт курашида В.А. Сорванов (1978) таклиф этган юкламалар интенсивлиги классификацияси қўлланилади.

17.7 -жадвал Юкламалар жадаллиги тасниф (классификация)и (В.А.Сорванов бўйича)

Машғулотлар таъсирининг йўналиши	Юрак кискариш частотаси (ЮҚЧ)		Бахолаш, баллар
Машғулотлар таъсирининг йўналиши	10 сония ичида	Дакикада	Бахолаш, баллар
Асосан аэроб	19	114	1
	20	120	2
	21	126 3
	22	132 4

	23	138	5
	24	144	6
	25	150	7
Аралашган аэроб-анаэроб	26	156	8
	27	162	10
	28	168	12
	29	174	14
	30	180	17
Аэроб гликолитик	31	186	21
	32	192	25
	33	198	33

Тренеровка машғулотида юклама ўлчамини аниқлаш учун, машқлардан сўнг ўртача ЮҚЧ ҳисобланади, сўнгра жадвалдан интенсивликнинг аҳамияти топилади ва машққа сарфланган вақтга кўпайтирилади. Юклама ўлчамини кайд этишда машғулотлар таъсирининг йўналишига биноан олиб борилиши мақсадга мувофиқ.

Намуна учун курашчиларнинг бир машғулот машғулотлари-даги юклама ўлчамини аниклаймиз (17.8 - жадвал).

17.8 -жадвал Курашчиларнинг намуна сифатидаги машғулоти

№

Мундарижа (тузилиши)

Бажариш вакти

1

дакиқада

ЮҚЧ

Балларда интенсивлик

Интенсивлик худудлари

1

Чигил ёзиш (разминка)

15

132

4

1

2

Усулларни
гиламда

такомиллаштириш

10

144

6

1

3

Тик туриш
холатида

усулларни
такомиллаштириш

10

156

8

II

4

Тезкор суратда улоктиришларни
тик туришда такомиллаштириш

5

174

14

II

5

Гиламда қарши
хужумни

такомиллаштириш

10

138

5

1

6

Укув-маш ғулот беллашуви

6

186

21

III

7

Вўйин
мушакларини

чиниктириш учун

махсус машклар

4

126

3

I

жүктеу/скачать 1.71 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 ... 10 11 12 13 14 15 16 17 18