Зигат Султанов Йыһат Солтанов сочинения в пятнадцати томах әҪӘРҘӘр ун биш томда том

Елгән саҡта заман атында,

Ҡара башлы ҡәбер ҡорттары ла

Яҡты юлға беҙҙең тартыла...

Күрә башлай шул саҡ ер йәбер.

Герниканы ҡылды гүр-ҡәбер...

Абиссинияны һуйырға.

Ҡәбер ҡорто Гитлер намы менән

Үрмәләне йөрәк-бауырға...

Вьетнамда ҡанлы “ҡарсыға” тип,

Индонезияла Сухарто тип

Ҡара башлы был ҡорт аталды.

Башҡорт ҡасабаһы Сейәнтусы,

Лидице һәм Хатынь, Орадурҙан,

Сонгмиҙарҙан ҡәбер-гүр ҡалды...
Фашизмдың суйыр тырнаҡтары

Быумаҡ һаман Ерем алҡымын.

Таш быуатҡа атып Кешелекте,

Юймаҡ була күктең балҡыуын.

Ҡара шәүлә баға күҙҙәргә.

Чили халҡын суйын төйҙәһендә

Иҙмәк булып приклад киҙәнә.

Ҡайтты өндә индей еренә.

Фашизмдың ҡулы бөтәбеҙҙең

Бөгөнгөһөн быуып үрелә,

Киләсәген һуйып үрелә,

Ошо хаҡта хәбәр бирелә:

Тырнаҡ эҙе уның барыбер.

Үләт үткән ерҙә үлән үҫмәй,

Бүртә унда фәҡәт гүр-ҡәбер.

Пиночетмы — фашист барыбер.

Ергә һибеп шаҡшы шыҡылдарын,

Кешелеккә ҡаҙа гүр-ҡәбер.

Йолҡоп быуған фашист үләте

Штык менән ергә Кешелекте

Ҡаҙаҡламаҡ була, теҙләтеп.

Уйнай алмаҫ ҡанлы рулет!

Саф Альенде булып ҡалҡа донъя —

Тыпырсына хурлы Пиночет!

Һулаһа ла ерҙе ағыулап,

Тотҡан юлы уның — ҡәбер төбөн

Тоташтырмыш текә, тар юлаҡ...

Хунта шартлар дары-мина бит!

Ҡалтыранһын ҡурҡып фашизмдың

Ҡара башлы ҡорто Пиночет!

Инктарҙың Король юлынан.

Киртләс-киртләс ҡырлы мавзолейҙар

Баҫҡысланып Күккә һонолған.

Ерҙең улы ята табутта.

Уның бөйөклөгө ҡаршыһында

Башын эйеп ҡатҡан Ваҡыт та...

Азатлыҡтың уҙа короле —

Хаҡ Көләүен керә Пантеонға!

“Но пассаран!” уның пароле!

Үлһәм, бергә һалып ерләгеҙ!⁵⁷” —

Тип йырлаған дары шағирының

Ҡуҙ йөрәген услап киләбеҙ!” —

Инк иле аҙым туҡтата.

Океандан — арғы океанғаса

Компас уғы булып һын ята.

Уҡ төбәлгән яҡҡа кирелеп.

Чили бөгөн — дары-Неруданың

Ҡаты ҡыҫҡан утлы ирене!..

Ҡояш нисә ҡалҡты икән?..

Ҡай астроном астрономик

Был цифрҙың осон һүткән?!

Ҡояш тыуған замандарҙы.

Пулемет таҫмаһына ул

Ҡояштарын теҙеп барҙы...

Патронланған ҡояшлы йыр!

Ҡояштарҙың ҡулы-ҡулға

Йөрәгендә тоташалыр!

Пуля-ҡояш булып оса.

Шәүләләрҙе киҫеп йыҡһа,

Йондоҙҙарым күҙен аса.

Киләсәктең ҡояштары.

Һаҡланығыҙ һуғылыуҙан, --

Йөрәк башым тулы дары!..

Тупраҡҡайың — ылғый дары!

Суйын көмбәҙ баҫа төшөп

Шартламаһын Ерем шары!..

Тәпәй һурып айыу ятырлыҡ.

Аяҡ баҫҡан һайын дары гөртләй,

Хеҙмәткә һәм яуға саҡырып!

Керәмме йә Башҡорт циркына,

Меридиандары Ер шарының

Бикфорд-шнур булып төртөлә...

Ҡәләм алам шиғыр яҙырға.

Ҡағыҙ битен ләкин йөрәгемдең

Дары ялҡындары яндыра...

Ағиҙелем һөйә аҡ һыулы.

Ярҙарында ләкин дары дөрләй,

Аҡ йөҙөндә — Ерҙең ҡан юлы...

Былбыл һайрай, наҙлай гөлдәрем.

Йөрәк ләкин мәңге тыныс түгел:

Планетамдың зарлы илдәрен

Үҙ өңөнә ятыр ни йән ҡыйып?!

Һәр бер сикәне ул киҫеп үтә

Ҡараҡ бритваһы һымаҡ сыйып...

Ҡалды тороп тәпәш өйҙәрҙә.

Бошмаҫ йән дә тыныс йоҡлай алмаҫ —

Башы уның дары-мендәрҙә!..

Беҙҙең һәр бер оран

Континенталь ракетаға тиң.

Кем ул унда ҡасып ситтә ята,

Тырнаҡ сиртеп йәнен ҡыбырлата:

“Триң-триң-тиң...”

Буш моңдарын тылҡый, триң-тиң...

Бөйөк Кешем!

Идеяһыҙ йәшәү — фашизмға

Хеҙмәт итеү менән бер үк, тим!
Туғандарым! Ҡомһоҙ капиталдың

Суйын көбөн дөргән яугирҙәр!

Дарыланып дөрләһендәр яуҙа

Һеҙҙең менән минең йән бергә!

Киҫә алмаҫ әжәл — баш ҡырҡым!

Бруноһы барлыҡ Кешелектең

Булып барам — дары-башҡортмон!

Йылдар элек йәшәгән

Тарбаҡ-торбаҡ йән эйәһе —

Үрмәксегә оҡшаған...

Тырнаҡтары ағыулы.

Ҡаяу ҡаҙап һура ҡанды,

Үлемесле сағыуы...

Йыл үткәс тә — бик яман:

Тарбаҡ-торбаҡ дүрт салғылы

Үрмәкселер шул һаман...

Туйыналар кеше турап,

Ҡанығалар ҡан эсеп.
Көндө-төндө ҡаралата

Былар ҡойған ҡара эҙ.

Салғысылар шәүләһенең

Тамғаһына ҡарағыҙ:

Ошо ҡотһоҙ ҡараны.

Үрмәксеһен үрмәләтмәк

Фашизм – гүр ҡарағы.

“Свастика” тигәне.

Гитлер-фашист урлап алып,

Үҙ тамғаһы иткәне.

Йән биргән Көн-Билдә ул.

Йәнбикә һәм Йәнбирҙене⁵⁹

Йәнләндергән ғиллә ул!

VII

Тапҡан һине бабалар!

Донъя Ҡуласаһы итеп

Баҡҡан һине донъялар!

Тормош биреп тыуғанһың:

Бабаларға көндөң, төндөң

Әйләнеше булғанһың,

Бәйләнеше булғанһың!
Свастика, Свастика —

Башҡортомдоң билдәһе!

Фашист ҡорто урлап уны

Ҡылды әжәл ғилләһе...

Аҡ һәм Ҡарам инең һин.

Свастикам, Свастикам,

“Фашист” булдың ниңә, тим?!

Фашист урлап хурланы.

Әммә башҡорт күңелендә

Тораһың гел нурланып!

Салғы, имеш, дүрт йәпле...

Ҡара ҡанын ҡойоп ерҙең,

Ҡора ауын үрмәксе...

Бәйләнеше юҡ уның!

Ҡараҡлыҡтың хараплығы

Һала, һала шойҡанын...

Салғылары әйләнеп.

Ҡан эсендә доллар ҡоя,

Капиталға яйланып.

Ҡанлы, йәшле был кәмит:

Берҙәй Гитлер, Муссолини,

Франко һәм Пиночет...

Шаҡшы шәүлә көрмәмәксе Ер шарын...

Дүрт тарафҡа дүрт салғыһын тырпайтып,

Турамаҡсы тереклектең ҡомарын...

Дүрт табанын ҡарпышлатып ҡармалай...

Салғыларҙан салдыртырға Хаҡлыҡты,

Нахаҡлыҡтың үҙе бит ул үрмәләй!..

Уралым һәм Шүлгәнем дә -- бер бөтөн.

Ҡара шәүлә ләкин теләй, яҫҡана

Төнгә генә ҡалдырырға ер йөҙөн.

Йәшәп ҡара илап ҡына, йә көлөп!

Ҡуш икәүҙе бер-беренән айырһаң,

Ерең-Күгең утҡа төшөр кителеп.

Поэмам да булһын үртле-дарылы!

Дарыланып, ҡарыуланып Ер-Күкте

Иңебеҙҙә тоташтырып барылыр!

7.09.1975.

Арҡа ла ерҙең, ай, кәкүге

Осоп ҡына ҡулыма ҡунһасы...

Башҡорт халыҡ йыры “Ашҡаҙар”.
1
Бала саҡтан иләҫ күңелемде

Болоҡһотто бер йыр — “Ашҡаҙар”.

Олатамдың ҡурай һағышынан

Әҫәрләнә инем шул ҡәҙәр.

Ағыла ине сабый йәштәрем.

Бәләкәстән, баллы балауыҙҙай,

“Ашҡаҙар»ға тулышып йәшәнем.

Ағып ҡына бара һарҡыуға...”

Күңелемдең йыртып аҡ күлдәген,

Ағылдым мин ошо аҡ һыуға.

Сихри моңда йөҙҙөм өҙлөкһөҙ.

Шашып көлгән шатлыҡ көнөмдә лә

Күкрәгемдә торҙо ҡыҙ үкһеп:

Һиҫкәндертеп иҫте ул үкһеү.

Ашҡаҙарҙың моңло һылыуҡайы,

Ғүмерлеккә иттең йөрәкһеү!..

Күңелдәре һиңә тартыла.

Башҡорт тупрағының һандуғасы

Һайрауынан төндәр йыртыла.

Сихыр сирен еңә Саҡ-Суҡтар...

Бына мин дә, тотоп сал башымды,

Йыр уртларға ҡайтам сит яҡтан...

Һары ҡамыш башын иҫәпләп,

Һандуғасы өҙөлөп бер һайраны,

Башҡайымды ғына иҫәрләп.

Йөрәккәйем шартлап ярылһа...

Быуаттарҙың икһеҙ ағылыуын

Тойҙом кескәй йылға ярында.

Аҡыҡ ҡына һүҙҙәр һайланым.

“Ашҡаҙар”ҙың әммә үҙ һүҙенән

Артыҡ һүҙҙәр таба алманым...

Һөйгәндәргә был ер — Ашҡаҙар.

Ашҡаҙар ауылын бер күреүҙән

Тулап типте йөрәк шул ҡәҙәр!

Исемкәйе йырға яҙылған.

Ҡаршыһында ҡалҡҡан Йыр тауында

Үлемһеҙлек йыры һыҙылған...

Белмәйенсә әллә һөйләнәм?..

Үлемһеҙ тип белгән йырыбыҙҙың

Тамырына балта көйләнгән...

Яңағына тәҙрә, ишектең, —

Ошо ауыл “перспективаһыҙ”

Тигән ҡотосҡос һүҙ ишеттем...

Бәғеремде ҡанға батырҙы.

“Ауыл бөтә икән...”

Йыр тауына

Сабыр өсөн балта йөҙ борҙо...
Ҡорос ялтлай һалҡын...

Ә һабынан

Тотоп күтәрҙе кем балтаны?

Үҙебеҙ бит!

Беҙҙең телдән бит ул

“Перспективаһыҙ” аталды!..

Илерҙекме әллә ашҡынып?

“Аҡыллы” һүҙ — “перспективаһыҙ” —

Йөрәктәргә йөрөй баш булып...

Илай төҫлө бөгөн көй үҙе:

“Һандуғаслы тауҙың тыуырҙары

Оноталар әллә һөйөүҙе?..”

Киткәндәрҙе, һөйөп, шәшкегә.

“Шәшкеләргә китеп вафат булды,

Башҡынайым ҡалды ла йәш кенә...”

3
Ашҡаҙар ауылын арбап,

Зәңгәрләнеп таң ата.

Күк йөҙөндә нурҙар уйнап,

Тәбиғәтте уята.

Йоҡларға иткән һымаҡ.

Ай ҡаса кәмә аҫтына,

Йылға битендә уйнап.

Аҫылына аҡ томан.

Ҡыяҡтарҙың күҙҙәренән

Мөлдөр-мөлдөр йәш тама.

Аҡтирәк япраҡтары...

Күкүк саҡырып шаңғыртҡас

Ашҡаҙар аръяҡтарын,

Сыға ишек алдына.

Иртәнге саф һалҡын һауа

Өшөттөрөп ҡағыла.

Йоҡоһон ҡыуыр өсөн.

Урам буйынан йүнәлә

Һулап сирендәр еҫен.

Ялан аяҡ малайҙар.

Табандары сәңгегәнгә,

Һикергәләп ҡарайҙар...

Ауыл көтөүсеһенә

Күҙ ҡыҫып йылмая Ғәни:

“Тумыр минең өсөн дә!

Күп, тиҙәр, йомортҡала.

Беҙ — хеҙмәт яугирҙәре бит,

Кәрәк ныҡ булырға ла!”

Һыйырҙар эргәһенә.

Ҡолаҡ һала күнәктәрҙә

Һөттөң гөбөрҙәүенә.

Мылтығын алып тоҫҡай

(Шаярталыр): “Туҡта! Кем бар,

Нишләрһең атып йыҡһам?!”

“Һөңгөлө” һылыуҙарға, —

Тура килер “һөңгө”ләрен

Осаң менән ҡайрарға!

Белмәйһеңме ни, ағай?!”

“Бөттө баш! Киске һауынға

Күп һөт алып ҡайт, дауай!”

Ашығып, ташҡын һымаҡ.

Һауынсы ҡыҙҙар Ғәнигә

Ҡалалар яулыҡ болғап.

Муллыҡ уның ҡулында...

Донъялар һил, имен кеүек

Ашҡаҙар ауылында.

Ҡот тулы келәттәрҙә.

Алтын алҡа — ҡолаҡтарҙа,

Еҙ сәғәт — беләктәрҙә.

Йыр тауы ла көр кеүек.

Әммә ләкин күңелдәрҙе

Иҙә ниҙер, эркелеп...

Китмәй тора был тойғо.

Хатта ҡыҙҙар көлөүен ул

Юшҡынлатып, тут ҡойҙо...

Көндө лә ғәм һиңкетә:

Ашҡаҙарҙың баш осонда

Һалҡын балта һил көтә...

Ашҡаҙарға ауыр ул һүҙҙе.

Яҙ башынан уның буровойы

Ер аҫтына һуҙҙы мөгөҙҙө.

Үҙе бара кәрәк еренә.

Тимер вышкаһын да үҙе терәп,

Бырау бора ерҙең төбөнә.

Теләй икән — тая ҡубынып.

Персей йөрөй шуға күкрәк киреп,

“Үҙем — баш һәм түш!” — тип ҡабынып.

“Райбашҡарма ағай Ашҡаҙар

Етәкселек итә минең менән!

Ҡыҫылмаһын килеп башҡалар!” —

Район башҡармаһы рәйесе

Ашҡаҙар шул уны, ысынлап та,

Үҙе тыуған ошо ер өсөн

Быраулатып тауҙы барларға.

Йыр тауының ап-аҡ таштарынан

Заман төҙөлөшөн башларға.

Перспективалы хеҙмәте!

Быраулаусы автовышкаһының

Артты ғына бырау ҡөҙрәте:

Йөрәгенә батты һерәйеп.

Итәгендә тауҙың тимер вышка

Шырау кеүек торҙо ҡарайып...

Алсаҡ күңелле һәм йор һүҙле.

Был тирәлә ғүмер булғаны юҡ

Ундай “зәңгәр-зәңгәр-күк” күҙле.

Аҡ көнбағышсәскә⁶¹ — аҡ сәсте.

“Һаумыҫыҙ!” — тип тик бер көлгәйне ул,

Тештәренән ап-аҡ нур сәсте.

Улы булып Персей тыуғандыр.

Ашҡаҙарға килеп күренгәнсе,

Өфөләрҙе нурлап торғандыр.

Геологтар булып китергә.

Ҡыҙҙар йөрәк геологияһын

Өлгөргән ул бик йор сиртергә.

Өҙәлер йәш ҡыҙҙар үҙәген.

Өҙөлгәндең һалыр иңдәренә

Аҡ көнбағыш-сәстәр күбәһен.

Ауып китер, тиҙәр, салҡана...

Ни эшләтер, ҡара күҙгә ҡапһа

Күктәй зәңгәр күҙҙең ялҡыны!..

Килде бында ерҙе борорға.

Эргәһенә эрккән халыҡҡа ул

Ҡарар ҡылды телмәр ҡорорға.

Тип һорауҙар тапты яуабын:

“Ошо тауҙы күккә аҫыу өсөн

Аҫтына сым-арҡан һаламын!”

Исеме лә уның Йыр тауы.

Күлен күккә аҫҡан шайтан кеүек

Ҡаласаҡмы ошо йорт-ауыл?!.”

“Ҡайҙа буласаҡ ул?”

“Күсенәсәк башҡа яҡтарға”.

Тамырына балта сапҡан һымаҡ

Тәьҫир итте был һүҙ ҡарттарға:
“Сәбәбе ни?!” —

Балта һағағына

Ҡаршы ҡалҡты күкрәк-ҡалҡандар.

“Сәбәбе шул:

Перспективаһыҙ

Тип ауылды һеҙҙең тапҡандар”.

Кешебеҙ бар унда яҡларлыҡ!”

Персей көлдө:

“Унан ҡайтырһығыҙ

Ағас аттарға ла атланып —
“Перспективаһыҙ” тигән хөкөм

Башҡарманың сыҡҡан үҙенән!” —

Үлтереп тә була, терелтеп тә

Был донъяла тик бер һүҙ менән...

Шомло һүҙҙе йөкмәп Персейҙән.

Ашҡаҙарҙың муйын тәңгәленә

Шом-балтаны ҡайҙан, кем сөйгән?..

Йөрөүе, һәй, күңелле

Таң менән иркен сәхрәлә

Яңғыҙ. Шулай түгелме?!

Йәйеп ҡаршылай һине.

Тирә-йүнде күҙәтәһең,

Тауҙар башына менеп.

Биҙәнеүен донъяның

Үҙ күҙең менән күрәһең,

Хыялдарға сумаһың...

Саф ысыҡ тамсылары.

Һайрай һары һандуғастар —

Ашҡаҙар йырсылары.

Алтын сәстәрен тарай.

Һабантурғайҙар, осоноп,

Суҡышын нурға ҡайрай...

Көллө донъя гөр-килә.

Әммә Ғәни күңеленә

Күңелһеҙ ғәм эркелә.

Йөрәгенә сәнселеп,

Йөҙәтә йәнде, ниңәлер,

Аҡ көнбағыш-сәс егет...

Ҡулын болғап ҡалғайны.

Ә кисә, ти, Зифаларҙан

Бал, май һатып алғайны...

Тилерткән дә, тинеләр.

“Жаным!” — тип ҡаяуын ҡайһа,

Иҫәрләнер ул, йүләр...

Ҡором һөрткәндәй ҡашы

Төбәлә ауыл яғына,

Йөрәге тибә шашып...

Харап итмәксе, тиҙәр.

Ҡайҙан килеп сыҡты әле

Бындай бәлә-илгиҙәр?!.

Ҡаршылайҙыр һәр кисте...

Ашҡаҙар ағай ғәйепле —

Райсоветтың рәйесе!

Ашҡаҙарҙы ул тапҡан.

Йыр тауының итәгенә

Буровойҙы ҡайтартҡан.

Эҙләйҙәр башҡа нәмә.

Ашҡаҙар ауылы иһә

Уларға — тишек кәмә...

Күбәташты күтәрә.

Тешен ҡыҫып, таш тоҡомон

Тау аҫтына түңкәрә.

Ҡуптарһаң икән шулай!

Аң-белем алмайса тороп,

Уларға тейеп булмай...

Ситләшкән уҡыуынан!

Егет һиҙенә: Персей ҙә

Күбәташ тоҡомонан...

Кинйә улын, ҡыҙын Аҡназар.

Уҡымышлы булған өсөн, үҙен

“Зирәк” тип ҙурланы башҡалар.

Аҡназарға Зирәк ләҡәбе.

Уның аша аңлы аҡ донъяға

Асты тәҙрә ауыл мәктәбе.

Дәрес бирҙе әсә теленән.

Сафлыҡ әйҙәп йылға-Ашҡаҙарға,

Терәк итте Тыуған иленә.

Һандуғастар осоп инә ине.

Зирәк йәндең ҡунып яурынына,

Сыңғыр-сыңғыр йырын тирә ине.

Был мәктәпте мәңге яратты.

Һандуғастай һайрар әсә телен

Ауыҙында улар һайратты.

Ҡусҡылланып ҡалҡҡан Йыр тауға.

Нисә быуындарға бәйән итте:

“Ошо ерҙә мәшһүр йыр тыуған!”

Хан һәм бейҙәр баҫҡан төйәкте.

Баҫҡаҡтарын бороп ҡайтарғандар,

Арбаға бал, шәшке тейәтеп.

Етмәй ҡалһа — ҡылыс тураған...

Һылыуҙарҙың атлас аҡ тәндәрен

Баҫҡынсының ҡулы хурлаған...

Буйһынмаған хандар заңына.

Баҫҡаҡтарының ул һөйәктәрен

Әйләндергән һөңгө саңына.

Шәшкеләре шәп!” — тип йырлаған.

Иң шәп ҡыҙын илдең, Аҡһылыуын,

Ғүмерлеккә һөйөп туймаған.

Һалмаҡ булып йәре иңенә,

Сығып киткән сая һунарға ул,

Йоҡа боҙҙоң баҫып биленә.

Тороп ҡалған ҡарҙай ағарып.

Шул китеүҙән ҡайтмай Ҡамалыбуй —

Аты ғына ҡайта ҡар ярып...

Хан юлына ҡарап абалай...

Ашҡаҙарҙың ҡара ҡаранына

Ҡайғы кергән ҡара тамғалай...

Шәшкеләрен ала алмаған.

Йәшләй генә ҡалған Аҡһылыуын

Көнө-төнө хәсрәт ялмаған.

Ашҡаҙарҡай ҡатҡан аҡ ҡарға.

Аҡ бурҙайы менән аҡбуҙ аты

Шыңшып, кешнәп көткән аҙбарҙа...

Яҙға тиклем сәңкей күк боҙҙай.

Умырзаяларға йәшен түгеп,

Йырсыларын илдең ул йыйнай.

Ҡамалыбуй атын етәкләп

(Йөрәктәрҙе өҙөр көй сығарған

Йәнгә атты бүләк итмәккә.)

Ултыралар, моңға күмелеп.

Ҡайғыһына лайыҡ көй арнайҙар,

Илатырҙай илде түгелеп...

Үҙәктәргә үткес йырлайҙар.

Аҡһылыуҙың туңған йөрәккәйен

Иретергә улар уйлайҙар.

Аҡһылыу тик... һаман боҙ кеүек...

Аҡбуҙ шул саҡ кешнәп ебәрә лә

Бер һандуғас һайрай һыҙылып.

Һары ҡошҡай сыңрап тирбәлә.

Аҡһылыуҙың туңған күҙҙәренән

Йәш урғылып, һыҡтап ебәрә.

Үҙәктәрҙе генә өҙөрлөк!

Шул көйкәйен йырлап йүнәлә ул,

Ярһыу Ашҡаҙарға йөҙ биреп.

Аҡһылыуҙы янлап эйәрә.

Сихырланған килеш килә улар

Упҡын ҡайнап торған эргәгә.

Тулҡындарға китә тағылып:

Үкһеп илай ауыл ҡарттары.

Ҡайтмаҫлыҡҡа батҡан ҡыҙ артынан

Тәгәрләшә Йыр тау таштары...

Күк үләнгә боҫа аҡ бурҙай.

Шунан бирле йыры Аҡһылыуҙың

Ил йөрәген арбап ер урай...

Йыр тауында Зирәк Аҡназар.

Нисә быуындарҙың йөрәгенә

Тамыр йәйҙе моңло Ашҡаҙар!

Иман итеп тыуған еренә.

“Ашҡаҙар”ҙы йырлап сығып китте,

Йырлап ҡайтып инде иленә.

“Донъяла бар ауыл — Ашҡаҙар.

Ашҡаҙарһыҙ ситтә үткән көнөң

Бәғереңә осло таш ҡаҙар!..”

Ил ҡәҙерен һөйөп һаҡланы.

Быуындарға тере ядкәр итеп,

Ашҡаҙар тип улын атаны.
“Ауыл, йылға ҡалһа ҡалыр ҡороп,

Йөрөр ләкин исем — Ашҡаҙар!

Сихри йырҙы, ерҙе иҫкә алыр

Улым исеменән ҡашҡалар!” —

Йырҙай һөйөп улы исемен.

Зирәкләнеп үҫкән малайында

Тыуған ерҙең тойҙо есемен.

Үҙенән дә ҡотло, ныҡ зирәк.

Уҡыу йәше етер-етмәҫ уны

Баш ҡалаға илтте күҙ терәп.

Тап ҡаласа малай уҡыны.

Каникулға ҡайтҡан саҡтарында

Шартлатып сит телдә туҡыны

Ихлас улар улға ҡыуанды.

“Әсә теле ҡасмаҫ! Фән телендә

Сыныҡһын!” — тип Зирәк йыуанды...

Алтын миҙал менән Ашҡаҙар

Баш ҡаланың иң ҙур вуз ишеген

Уҙҙы, абынғанда башҡалар.

Ҡарар итте илгә ҡайтырға.

“Ашҡаҙарҙың иләҫ-миләҫ көнөн

Күмәсәкмен, — тине, — аҡ нурға!”

Тиҙ үк тойҙо шуны ҡашҡалар.

Ә бер йылдан һайлау — райсоветҡа

Рәйес булып уҙҙы Ашҡаҙар.

Аң-белемен илгә бирергә.

Районды ул тейеш күтәрергә,

Көнгә ҡарай күкрәк кирергә! —

Эфирҙарҙа ерҙе ураны.

Уның эш планы булып ятты

Мәскәү түрәһенең ораны:

Төҙөргә беҙ тейеш күп ҡатлы!..” --

“Һүнгән” ауылдарҙы бергә ҡушып

Дөрләтергә эҙләй форсатты.

Улы өсөн ҡуя һыҡтанып:

“Һүнгән” ауылдарҙың ҡәберенә

Ашҡаҙарҙы илтеп тыҡҡан ул...

Тамырына балта сабырға?

Зирәклектәр әллә артып киткән,

Үҫкән кеүек артыҡ ҡабырға...

Үҫкән өсөн улда таш йөрәк.

Ауылда ла брак сығып ҡуя,

Суйыр тәрбиәгә баш терәп...

Үҙе һымаҡ, үргән ауылға.

Пенсияға киткән Аҡназарҙы

Алмаштырҙы Зифа хаҡ юлда.

Балаларға әсә телкәйен.

Ул уҡытҡан улдар, ҡыҙҙар уңыр,

Хур итмәҫтәр телен, илкәйен.

Кереп батҡан бәғер итенә.

Ниңә үҙе һайрап уҡытмаған

Улын — ҡартлас шуға үкенә...

Үҙгәреүен уйлап улының.

Таш ҡалала ҡатып өҙөлгәндәй

Иң нескәһе йөрәк ҡылының...

Ғәни тилбер һылыуға.

Аяҡ аҫтына һалам тип

Йөрәген, килде уға.

Йөрәген һалдыртманы.

Йәлләне, буғай, егетте —

Йөрәкһеҙ ҡалдыртманы.

Килерһең миңә шунан.

Һөйләшербеҙ рәхәтләнеп,

Телгә байыраҡ булһаң”.

Һылыуға сәләм бирҙе.

“Һөйләшәйәк рәхәтләнеп,

Телем байыны!” — тине.

Әйтте егеткә йәнә:

“Ин уҡыуға. Аң үҫтергәс

Килерһең, — тине, — миңә”.

Керҙе ғариза яҙып.

Дәрестән ҡайтып барышлай,

Килде һылыуға сабып.

Аңым үҫәлер, — тине. —

Һөйләшергә рәхәтләнеп

Ваҡыт етәлер?” — тине.

“Булһын уҡыуың тамам.

Шунһыҙ беҙгә рәхәтләнеп

Һөйләшеү теймәҫ һаман”...

Бик ҡыҙыҡлы вазифа

Алһыу йөҙлө, муйыл күҙле

Уҡытыусы ҡыҙ — Зифа...

Көтөүе бар бит уның.

Көндөҙ эшләп арыу, кис ял

Итеүе бар бит уның

Итеүе бар бит уның.

Һәр нәмәгә ваҡыт кәрәк,

Ваҡыты тар бит уның...

Алаһы килә Ғәни.

Һәр минутын шәмсыраҡтай

Янаһы килә Ғәни.

Икегә, өскә, дүрткә...

Һағалай уны эштәре,

Ғәмдәре уны көтә...

Йолорға гел ваҡытты.

Ябыға... Сер бирмәй йөрөй

Башын ғорур ҡалҡытып.

“Их ҡараҡай ҡуҙ-Зифа!

Уҡытһаңсы күҙҙәреңдән

Йөрәк өҙгөс вазифа!..”

“Алығыҙ өлгө унан!”

Уңайһыҙ була Ғәнигә —

Маҡтауҙы алйот ҡына

Күтәрә бит...
Ә Ғәниҙең

Бар йомшаҡ яҡтары ла.

“Уҡымайым!” тип йөрөгән

Ғибрәтһеҙ саҡтары ла...

Төшөрә ҡабат юлға:

“Егет булһаң — ебек булма,

Уҡып сыҡ! Мине тыңла!”

Булырмын әле, Зифа.

Юҡҡа әҙәм күтәрмәҫлек

Йөкмәтәһең вазифа!”

Киҫәтеп-көлөп ҡарай:

“Унды бөтөрһәң, көтөүсе

Булыуың да бик ярай!

Тибер замандар үткән.

Әммә көтөүсе — белемле

Булыр замандар еткән!”

Ҡамасауламаҫ микән?..”

Икеһендә лә бул егет —

Миңә шуныһы еткән!”

Толомдары иңендә!

Әллә ниңә буровойға

Төбәлгәндәй ул көн дә...

Аҡ сәсле егет тора...

Кемкәйҙәрҙең йөрәгенә

Бырауҙарын батыра?..

Сәмләнеп китә Ғәни. —

Ҡомарланып беҙ ҡалҡмаһаҡ,

Йыр тауы сүгә, кәмей!”

Ҡыуа көтөүен ҡырға.

Сут-сут иткән һандуғастар

Йыуа йөрәген йырға...

Көтөү ағылыуын күҙәтеп:

“Һумалалай ялбыр яллы егет

Өҙәлер күп ҡыҙҙар үҙәген...

Йыр тауында ҡалҡҡан ҡаялай.

Ҡара күҙле ҡара ҡаштарының

Ҡалынлығы булыр аялай.

Ҡабаҡтары күктең ҡалтырай.

Шул сыбыртҡы осо ялмағандай,

Тәкмәс атып китер ялтыр Ай...

Баҡтыртырға ине батырҙы!

Яҙырҙар ҙа ине һуштарынан...” —

Шулайыраҡ Персей уй ҡорҙо.

Көнләп ҡуйҙы хатта Ғәниҙән:

“Тыумағанмын бында мин ни өсөн,

Төҫөн алып ҡара, саф ерҙән!”

Үҙ янына ҡыҙҙы ятҡырып.

“Их, үбәһе ине ауыҙынан,

Ерҙе-күкте, төндө шаштырып!..”

Һәм үткән күп утты, һыуҙарҙы,

Бының ише әммә һутлы сейә

Ирендәрҙе күргән булманы...

Ғаилә ғәмәлдәрен тартырға.

Һөнәр, эш юҡ ҡулынан килмәгән —

Геолог та үҙе, шофер ҙа.

Бирә ҡороп вышка-маҙарын.

Кәрәк икән — үҙе пиротехник,

Аҙ ватманы Урал тауҙарын.

Ҡаяларҙы ярып үткәрҙе.

Шул уҡ саҡта күпме һылыуҙарҙың

Ҡаяларын һүтеп түңкәрҙе...

Эшкә уны белеп саҡырған.

Йыр тауының төшөп төбөнәсә,

Тейешле ул серен асырға!..

Етер килеп уға фарманы.

Йыр тауының дөрөп үҙәгенә,

Ғөрәфәтте шартлау ярғанын

Тау түбәһе, ырғып, баш ҡаҙар...

Ә шулай ҙа переспективаны

Күрә белә пред. Ашҡаҙар!

Ҡарай белә тура алыҫҡа!

Персей уйлай: нисек Ашҡаҙарҙың

Шул һеңлеһен ҡармап алырға?..

Булыр ине пред. ҡайнаға.

Ҡайнағаны бында терәк ҡылып,

Тайыр ине улар ҡалаға.

Берәй ғилми йортҡа тағылып.

Бай төбәктән өйгә ит, бал, майҙар

Торор ғына ине ағылып...

Булһа-булмаһа ни

Уның өсөн Зифа, йә башҡа!

Сәсен бәйләп берәй һауынсыға,

Ҡәнәғәт буласаҡ тормошҡа...
Шундай ерсән хыял көйләй Персей,

Буровойҙың тыңлап борғанын.

Башҡарманан көтә Ашҡаҙарҙы,

Көткән кеүек яҡын туғанын.

Сисеп кенә түгел бөтөрлөк.

Туҙан остоғо ла хатта ерҙең —

Мөғжизә ул хайран итерлек.

Тыуып ҡына үҫкән был ергә.

Бер мөғжизә булып килә кеше,

Мөғжизәләй керә ҡәбергә.

Бәйләп тотҡан сым бар — мөғжизә.

Ошо алтын сымдың моңон тартып

Аҡ һыу аға, шаян ел гиҙә.

Һандуғастар сәсрәп һайрайҙар.

Һабантурғайҙары ошо сымдан

Сорғолошоп, суҡыш ҡайрайҙар.

Күкрәктәрҙе ярып моң сыға.

Аҡһылыуҙар тапҡан “Ашҡаҙар”ҙар

Мәңге үлмәҫ өсөн юл сыға...

Таң-иртәлә күрҙе мөғжизә:

Йыр ҡойола сыңрап Йыр ташынан —

Сихри сымдың сыңы ил гиҙә!

Күҙәтте ул тауҙың түбәһен:

Йөҙәрләгән сағыу-һары йондоҙ

Сорғоп күккә, тартты үҙәген.

Һабантурғай йыры ҡойолдо.

Уралдың бар моңло турғайҙары

Йыйылғандай бында тойолдо.

Талир сыңын тирҙе һандуғас.

Күкте сөңмөш еңмеш турғайҙарға

Ер ҡеүәтен тиртте, ул булғас.

Йыр тауында таштар терелгән!

Ҡусҡыл үләндәрҙең ҡулҡайҙары

Бер-береһен ҡосоп үрелгән!

Шатлығынан шашып, күктәргә:

Турғайҙары менән ҡуша уны

Үлмәҫ моңо ерҙең күтәрә!..

Алды Ғәни ымлап саҡырып.

Тау башына төртөп күрһәтте ул

Мөғжизәнең үҙен, баҡтырып.

Персей ошо мәлдә Ғәнигә.

“Һаумыҫыҙ”, — тип ләкин мөңрәне лә,

Тора бирҙе баҫып бер көйгә.

Сыңрау моңло сымды, ғәжәйеп!

Изге ерҙең иңрәп-сыңрауын да

Ишетмәгәс... Кемдә һуң ғәйеп?!

Төртөп бармаҡ тауға, һөйләргә,

“Жаным!” — тине лә ул ҡул һелтәне. —

Һанайҫыңмы мине йүләргә?!”

Манды нурға күкте шул ваҡыт.

Тағы тылсым: сорғол турғайҙарҙы

Нурҙарына алды Көн тартып...

Көтөүенә Ғәни тартылды.

Яңғыҙ ҡалған Йыр тау һандуғасы

Сутылданы һаман, талпынды...

Бәйләп тотар сым бар — мөғжизә.

Мөғжизәле сымдар моңон тартып

Ил һыуҙары аға, ел гиҙә...

Алмашсыһын ҡушып, иртәрәк.

Ишек ҡаҡты килеп Зифаһына:

“Мөғжизә бар! Шуға һин кәрәк!”

Тейеш уны беҙ, тип, һаҡларға!

Ҡыҙыл галстуклы йәш дуҫтарын

Теҙҙе Зифа тығыҙ сафтарға.

Мөғжизәне улар ҡараны.

Сорғол ҡоштар тиргән урғыл йырҙар

Балаларҙың йәнен арбаны.

Ант иттеләр тауҙы һаҡларға.

Сал сәстәрен сайҡап, Аҡназар ҡарт

Фатихаһын бирҙе сафтарға...

Күк үләндәргә ятып.

Тоҡсайында том-том байлыҡ

Йөрөй тулап һәр ваҡыт.

Теймәй иркенлек уға:

Ҡамасау артынан яңы

Ҡамасау килеп сыға.

Йүгерәләр һыйырҙар.

Ғәни ҙә йүгерә... Ваҡыт

Етмәй ҡала уҡырға.

Киләләр һауынсылар.

Ғәни ярҙамынан башҡа

Эшләй аламы улар?!.

Ултыра, ҡайтҡас, Ғәни.

Алмаһа яңы мәғлүмәт

Көн һайын — тынмай йәне...

Өҫтәүенә аҡтара.

Бик тәрән тау ҡатламдарын

Ятлап таңды аттыра.

Теләй ул, әмәл табып.

Йыр тауын аҫмаҡсы булған

Арҡанға үҙе “ҡабып”,

Торһон ине шул егет!

Күрер ине Зифа мәгәр

Елгәнен кем ел егеп...

Ултыра һаҡлап мөйөш.

Аптыраша әшнәләре:

“Ғәни, был һинең ни эш?!

Уйнап-көл, тигән ҡарттар.

Юҡһа, клуб эргәһендә

Етешмәй беҙҙең сафтар!”

“Ҡайҙа һин, егет, әллә

Яҙылдыңмы монахлыҡҡа?..

Яҙылма, беҙҙе йәллә!..”

Сиҡылдап яҙа перо.

Яртылаш асыҡ тәҙрәнән

Көмөш Ай ҡарап тора.

Йырҙары... Гармун уйнай...

Ғәни, күтәреп ҡәләмен,

Бер сула йырҙы тыңлай.

Ярһынып, тулап тибә.

“Ултырма ҡатып! Тышҡа ос!

Саңҡып ос, бөркөт!” — тиә.

Йүгәнләй айыҡ аҡыл.

Тотона егет эшенә,

Сайҡай ҙа башын ҡапыл.

Өй аръяғына үтә.

Ултырған урында Ғәни

Янтайып йоҡлап китә...

Әйләнә лә генә тулғана.

Күҙ алдына ҡуйып Зифаҡайҙы,

Татлы хыялланып уйлана:

Итә ине иләҫ-миләҫкәй.

Ул уҡытҡан мәктәп тәңгәленән

Үтә ине егет һирәкләп...

Уҡығанын йәки килтерә.

Балаларҙы һөйөп, икеһе лә

Бер-беренә ҡарап тилмерә.

Йөрөй, ситләп, яҡын тирәлә...

Китә инеп Зифа синыфына,

Ҡыңғырауҙан көмөш тирә лә.

Икеһен тиң итә яманһыу.

Ниңә икән йәшләй һөйөүселәр

Йә йөрәкһеү һәр саҡ, йә моңһоу?..

Тәнәфесһеҙ утта янырға!

Бер-беренең белмәй яныуҙарын,

Мөмкин улар хатта туңырға...

Һыуынғандай Ғәни тойолдо.

Каникулға тиклем түҙергә лә

Үкһергә, тип, ҡыҙый йыйынды...

Балаларҙы сыҡты ул алып

Экскурсияға Йыр тауына...

Буровой янында туҡталып

Ҡатламдарҙан керен⁶² сыҡҡанын.

Аҡ көнбағыш сәсле Персей үҙе

Уҡытыусы ҡыҙҙы ҡотланы

Ҡыҙҙы, имеш, үҫеш көтә шәп!

“Жаным! — тиеп баҡты зәңгәр күҙе, —

Был төбәктән һеҙҙе көнләшәм!”

Исеме лә уның Ашҡаҙар!”

“Ашҡаҙарға ҡарап алданһындар

Перспективаһыҙ башҡалар!

Киткәс сығып ошо ауылдан.

Исемем Ашҡаҙар, тип тормаған —

Иҫкелеккә ҡаршы яу булған!

Төҙөгән ул үҫеш картаһын.

Районды беҙ уның менән бергә

Киләсәккә табан тартабыҙ!

Үҫәсәктәр агроҡалалар.

Тәпәй баҫҡандан уҡ асфальттәрҙә

Йөрөйәсәк беҙҙең балалар!

Тырышабыҙ бында икәүләп!

Ике-өс көндән күрең: был буровой

Йыр тауына менер мүкәйләп!

Һеҙ йөрөткән суҡай ҡаяны

Шартлатырмын тәүҙә! Буровойым

Шул майҙанға ныҡлы таянып,

Керндарын уның барларбыҙ!

Перспективалы тоҡом табып,

Таш карьеры тауҙан яһарбыҙ!

Яраҡлыһын таштың күрһәтте.

Йөрәгенә һалһаҡ аммоналды,

Талҡан ҡылыр тауҙы ҡөҙрәте!..

Ята сыбыртҡыға, кәшәргә⁶³.

Ә һеҙ тыуған башҡа йырҙар өсөн!

Баш ҡаланы биҙәп йәшәргә!”

Ә күңеле булды болоҡһоу.

Персей күҙҙәренең зәңгәрлеге,

Аҡ көнбағыш — аҡ сәс болото

“Керен” уға Персей тотторҙо:

“Миллион йыл элек аҡҡан һыуҙың

Булалыр был ҡырсын тоҡомо!

Шаштырырлыҡ хәлдә һеҙ бөгөн!

Ташты ла һеҙ хатта иретерлек!

Ут-ялҡында дөрләй ер-күгем!..”

Осто елгә егет буҙлауы.

“Ах, Йыр ташын икән шартлатмаҡсы!..” —

Йөрәгенә үтте һыҙлауы...

Йөрәгенә ҡыҫты Гөлзифа...

Ҡыҙ артынан ҡалды ҡарап Персей:

“Ох какой ҫын! Какой бил зифа!..”

Онотмай көтөүен тик.

Бошона: наҡыҫ һауыны

МТФ һөтөнөң, тип.

Сығыу юлдарын эҙләй...

“Зав. МТФ” көтөүсенең

Эҙләнеүҙәрен һиҙмәй

Арғымағын юрттырып,

Буденныйға оҡшар өсөн

Сал мыйыҡтарын бороп.

Һуғышында Ватандың:

“Шайморатов ғәскәрендә

Арғымаҡҡа атландым!”

“Егет” булып та ала.

Ҡындан ҡылысын һурғандай

Һелтәнеп, һөрән һала:

“Ат”ҡа атланып саба...

Иртәгәһен, ах-вах килеп,

Мунсала тәнен саба...

Унар суйын ярсығы.

Ауған мыйығын йүнәтә

Ирҙең түҙмер ҡарсығы...

Көҙгөләй текләп ҡарай:

“Ысынлап та Буденныйға

Оҡшап барабыҙ, малай!”

Һөт һауындары артмай...

Ихлас хеҙмәте Ғәниҙең

Ҡаҙаныш булып ҡайтмай...

Сыҡты осона егет.

Кисләтеп ҡайтҡас, мыйыҡлы

Мыҡтыға әйтте килеп:

Ҡыуабыҙ, ағай, ниңә?

Алты саҡрымды һыйырҙар

Ер саңын еҫкәп килә

Туйына алмай һыйыр”.

“Һе! Әләйһә яландарҙы

Ауылға яҡын, — ти ир, —

Тарттырайыҡ!..”
“Күсерәбеҙ

Ҡырға ферманың үҙен!

Йәйләтеп шунда малдарҙы,

Ҡайтырбыҙ алып көҙөн”.

Ағайҙың килеп тейә:

Эш юҡтан эш арттырыусы

Ҡустыларҙы кем һөйә!

Китә, тигән хәбәр бар.

Перспективаһыҙ ҡалып,

Бөтә, тиҙәр, Ашҡаҙар!..

Йәйләүе кәрәк ниңә?

Етмәһә, парлы мунсаға

Яҡын булғыһы килә...

Буровойлы Йыр тау янынан.

Персей биргән затты — аҡ керенде

Тотоп-тотоп ҡарай яңынан.

Аҡыҡ ҡына икән Йыр тауы.

Шул аҡлыҡтан микән “Ашҡаҙар”ҙың

Йәнкәйҙәргә үтеп сыңлауы...

Ҡаралығы бороп тишәсәк.

Сыңрап сыҡҡан аҡ моң урынынан

Ҡара һөрөм сорғоп китәсәк...

Аҡ таштарын ҡырға ташырҙар.

Ситкә ситнәтелгән ауылдаштар

Ҡайғыһынан алйып-шашырҙар...

Һабан турғайҙары таш ҡатыр.

Ауып төшөп йырҙар бишегенән,

Йөрәктәргә ҡара таш батыр...

Күреү кәрәк сара һуңламай!

Зифа эште ағаһы Ашҡаҙар

Башлап йөрөүен дә һанламай...

Кәрәк уны йәлеп итергә!

...Осрашалар икәү һәм күрәләр:

Икеһе тиң бер үк фекерҙә!

Тарыған был ҡайғыға.

Һаҡлап ҡалырға Йыр тауын

Йөрөткән эш яй ғына:

Тиҫтерҙәрен йыйнаған.

Йөрәгендә һәр береһе

Уртаҡ фекер төйнәгән:

Аңлатыу-эш башларға.

Маҡсаттары — буровойҙы

Тауҙан алып ташларға.

Аңламайыҡ, егеттәр.

Шыма төтөн йөрөтөргә

Тейеш беҙҙең кеүектәр.

Күңелдәргә тойҙортоп,

Күтәрәйек мәсьәләне,

Дөйөм йыйын йыйҙыртып.

Сығартайыҡ бер ҡарар.

Халыҡ һүҙе — хаҡлыҡ һүҙе,

Уға ҡаршы кем барыр?!

Үҙ кешебеҙ, етмәһә!

Их, Ашҡаҙар ағайыбыҙ

Изге эште йөкмәһә!..

Лайыҡлыраҡ бер ергә!

Ашҡаҙарҡай һәм Йыр тауҡай

Тейеш түгел үлергә!” —

Хупланылар егеттәр.

Башланды эш... Өйҙән-өйгә

Йөрөнөләр өгөтләп...

Күҙле йоҙаҡ ҡуйылды:

Алмашлашып пионерҙар

Аңдынылар ҙур юлды...

Тынғы бирмәй Ғәнигә:

Ҡалай ҡылып һыйырҙарҙы

Күсерергә йәйләүгә?

Шаҡылдатты күпме ҡат.

Мыйыҡ бороп ҡына ләкин

Һөйләшә бит мыҡты ҡарт...

Йөрөнө ҡайтып көтөү!

Әммә көр булды мал-тыуар,

Мул эйҙе һыйыр һөтөн!”

Булмаған — ялан ятҡан!

Ауылға тиклем һыйырҙар

Күк үлән ялмап ҡайтҡан”.

Үҫтертәйек, булмаһа?!.”

“Их һин ағай, кире бөткән

Бүкән булғанһың даһа!..”

Түрәгә яу һалалар.

“Һыйырҙың һөтө — телендә!” —

Тип маҙаһын алалар...

Ҡуймай самауыр уға:

“Көтөүҙе ниңә йәйләүгә

Ҡыуалатмайһың, ҡоҙа?!.”

Асып ебәрә елдәр.

Йәштәр, елдәргә эйәртеп

Йырҙарын, былай тиҙәр:

Бөрсәләй һикеренә,

Эйәреүсе табылмай тик

Мөдирҙең фекеренә.

Һүҙ берләштергән һымаҡ.

Саба Ғәнигә ағабыҙ,

Сығынсы аттай тулап:

Етәкселеккә ҡаршы!

Туҡмайһың тимер таяҡлап

Унһыҙ ауыртҡан башты!”

Ғәҙәтен түрәһенең):

“Һәленгән аҫҡа мыйығың, —

Ти уға, — күрәмеһең?”

Ағай ҡулына һона:

“Мыйығыңды төҙәйт. Төҙәт

Ебәргән хатаңды ла!”

Өндәшмәй сығып китә.

Ҡыуыла көтөү йәйләүгә,

Әммә... дау барып етә

Райондың йәптәренә:

“Тәрбиә эше етешмәй

Ашҡаҙар йәштәренә!

Малдарҙы аҙбарынан.

Уныһы ғына етмәһә,

Йәбешеп тауҙарына,

Сыҡмаҡсы була, тиҙәр.

Иҫкелеккә сат-йәбешеп

Ятмаҡсы ғына, тиҙәр.

Ауҙартмаҡсылар икән.

Райүҙәкте таш карьерһыҙ

Ҡалдыртмаҡсылар икән!..

Боҙоп заман талабын.

Балта саба тамырына

Кемдәр агроҡаланың?!.

Тейә килеп таш-хәбәр...

Таштай ҡатып, сыға юлға

Шанлы түрә Ашҡаҙар...

Мал дауалай ине йәйләүҙә:

Уҡыраға ҡаршы һуғыш асып,

Креолин менән эшләүҙән

(Шундай зәһәр һаҫы ул дарыу...)

Һәүкәштәрҙең хәлен ҡурсағанда

Мөмкинме һуң ҡулды ҡаушарыу?!

Килде “төтәп” бер йәш сапҡынсы.

Хәле бөтөп, шуны һөйләп бирҙе

Йыр тауына ҡуйған сос һаҡсы:

Йыр тауының тап ҡаҡ башына.

Шуның өсөн бөгөн әҙерләнә,

Көйләнә был шомло машина.

Бырау осо төпкә төшәсәк.

Ә шунан һуң... тауҙың соңҡаһында

Йәшен уты сәсрәп китәсәк...

Һабантурғайҙарҙан ни ҡалыр?!.” —

Йәшүҫмерҙең йәшле күҙҙәренән

Өҙөлгәндәй булды эс-бауыр...

Йыр тауына йәһәт йыйығыҙ.

Артыңдан уҡ мин дә ҡайтып етәм —

Иҫән ҡалыр йырлы тауыбыҙ!”

Велосипедына атланды.

Йыр тауының тартып тылсымдары,

Тоймай ҡалды нисек ҡайтҡанды...

Серем итә халыҡ эштән һуң.

Клуб янындағы аҡланлыҡта

Сыңлай ине гармун бик ярһыу.

Ҡыҙған ине йәштәр уйыны.

Йыуынмаған, кейенмәгән килеш

Тәү күрәләр ине кис уны.

Бөлдө ҡыҙҙар, ҡаплап танауын.

“Ветврач!” тип кемдер ирештерҙе,

Гармун белде сыйнап уйнауын...

Ҡулы менән баҫты күректе:

“Бәлә килә, дуҫтар, Йыр тауына!” —

Тип өҙҙө ул моңло берлекте.

Өйөрөлдө йәштәр бер тирә.

“Кем ул унда бәлә һалып йөрөй?!” —

Тип екерҙе Персей, түш кирә.

Бырауыңа баулап Йыр тауын!”

“Фу! — тине лә: — Ассенизатор! — тип,

Персей тотто нәфис танауын. —

Йөрөмәсе бында буталып!”

Гармун тағы сыйнай башламаҫмы,

Берсә ярһып, берсә туҡталып...

Һиҙҙертмәҫтән, Йыр тау яғына.

Әшнәләре ләкин тороп ҡалып,

Ыҙғышырға итте яңынан.

Тип уйынға ине бормаҡсы,

Тертләп китте Зифа: Йыр тауының

Түбәһендә дөрҙө бер сатҡы...

Тип ҡысҡырҙы бер һаҡ-пионер.

Иҫтәренә килде шунда йәштәр...

Ғәни кеүек дөрләп бермә-бер,

Гранаталай йөрәк тотошоп.

Әйтерһең дә, рота яуға бара!

Әйтерһең дә, Ватан һуғышы!..

Елә үҙе — рәйес Ашҡаҙар.

Арттан саба тейеш кешеләре —

Милиционер һәм башҡалар...

Ауылына шулай ҡайтыуы.

Уйлап ҡараһаң бит, халыҡ өсөн

Яна-көйә эшләп ятыуы...

Исемлеккә үҙе теркәне:

Ауылдаштар агроҡалаларҙа

Йәшәйәсәк белеп көн тәмен!

Алдан күреп, үҙе ебәрҙе.

Бороп төшөп, Персей асыҡланы

Тау йәшереп ятҡан серҙәрҙе:

Көтә унда оло хазина.

Бер шартлатыу ғына етә беҙгә

Кереү өсөн байлыҡ баҙына.

Оло карьер унда буласаҡ.

Йыр тауынан сыҡҡан аҡ ҡырсындан

Йырҙай юлдар район һуҙасаҡ!

Тик бер оло сәбәп — юлһыҙлыҡ.

Космос тиҙлекле был заманала

Юлһыҙлыҡ ул — ике ҡулһыҙлыҡ!

Райондан һәр төбәк, ауылға.

Ауыл менән ҡала араларын

Тоташтырыу бәйле ҙур юлға.

Заман юлы аша тултырыр.

Игенсе һәм малсы теләй — өйҙә,

Теләй — ҡалала кис ултырыр.

Тотҡарламай юлдар елдерер.

Шул уҡ юлдар шаулы ҡалаларҙың

Мартен малын бында килтерер.

Тыуған ерҙә нығыр тамыры.

Юҡһа, йәштәр китеп бөтә, тиеп,

Көйөнәбеҙ күпме ҡаңғырып.

Яңыса беҙ тейеш йәшәргә!

Иҫкелектең ниңә тайы типкән

Ашҡаҙарҙа ятҡан йәштәргә?!

Партойошма насар эшләйҙер.

Пенсионер атам — ҡарт коммунист —

Әкиәткә һөрһөп йәшәйҙер.

Алмаҫ ине ғөрөф шауҡымы.

Идеяға беҙҙең аяҡ сала

Ҡамалыбуй-феодал ҡатыны!..

Әллә батҡан, әллә батмаған.

“Ашҡаҙар”ҙы йырлап булмаймы ни,

Әкиәткә уны таҡмаһаң?!.

Ауылҡайы өсөн йән атып.

Ашҡаҙарҙың йыры, легендаһы

Киҫкән кеүек ҡыйғыр ҡанатын...

Ҡартласының туҡтай өйөнә.

Аҡназарҙың балҡып тәҙрәләре,

Улы ҡайтыуына һөйөнә.

Ашҡаҙарҙың өнө ҡарайта:

“Атай, ниңә һыртта шау-шыу бара? —

Йыр тауында халыҡ ни айҡан?”

Улым, — тине тыныс Аҡназар. —

Һиңә ҡаршы бөгөн ағыласаҡ

Хатта эскән һыуың — Ашҡаҙар!

Бая ғына үҙем ишеттем.

Һәм уйланым: Белмәй тирбәткәнмен

Кинйә улым ятҡан бишекте!..”

Ашҡаҙарҙан ҡара тир бәрҙе. —

Аҡыл һүҙе әйтеп тыйыу кәрәк

Тәртә типкән йүнһеҙ-йүләрҙе!”

Үҙем дә мин тибеп һындырам.

Юлға бырғып йырҙы тапатырға

Бер кемгә лә ирек ҡуйҙырмам!”

Йыр тауынан юлдар һалыуҙың

Күпме миллион һумлыҡ илгә файҙа

Бирәсәген — заман талабын

Тырышһа ла улы Ашҡаҙар,

Атаһы ныҡ торҙо. Үҙгәргәйне

Танымаҫлыҡ булып Аҡназар...

Бәйләмәксе икән йөрәген.

Әммә, өҙгәс уны Йыр тауынан,

Таш йөрәктең ниңә кәрәге?!.”

Рәйес улы унан һораны:

“Йыр тауына менеп, йор һүҙ менән

Туҡтат һин, коммунист, боланы!”

Ул һин үҙең! — тине Аҡназар. —

Әкиәт тип һанға һуҡмағаның —

Хәҡиҡәт ул! Үлмәҫ Ашҡаҙар!”

“Атай, көтәм һине шулай ҙа!”

Милиционерға ниҙер әйтте

Йыр тауына менгән ыңғайҙа.

Персей буровойын уратып

Шаулай йәштәр... Бырау вышкаһына

Сым таҡҡандар, эште ҙурайтып...

Ауҙарабыҙ!” — тиеп янайҙар.

Оҙон сымға килеп тотонғандар

Йәштәр, ҡарттар, хатта малайҙар...

Йыр ташын бит Персей шартлатҡан...

Бырау бороп шунда, райсоветҡа

Рапорт биреү эшен шәпләткән...

“Бола башлығы”на боролдо:

Һиҙмәй ҡалды Ғәни, Персей ҡулы

Яғаһына уның бөрөлдө.

Йәберсеһен һелтәп осорҙо...

Ауыҙ-морононан ҡаны борҡоп,

Персей йәһәт тороп ултырҙы.

Ҡулы ятты Ғәни иңенә:

Машинаға уны елтерәтте,

“Әйҙә, киттек!” кенә тине лә...

Зифа ағаһына

Илай-илай килде йүгереп:

“Ҡанунһыҙлыҡ!

Персей башлап һуҡты!

Барығыҙ тиң быны күрҙегеҙ!”

Сырай һытты ҡыҙға Ашҡаҙар. —

Бөтәгеҙ ҙә тиҙ үк таралығыҙ!

Персей дәүләт эшен башҡара!”

Тартып ауҙарабыҙ

Йыр тауынан һөмһөҙ тимерҙе!” —

Сеңләп сыҡҡан Зифа һөрәненә

Төркөм-төркөм халыҡ йүгерҙе.
Иң алдағы сап-сал башты күреп,

Иркен һулыш алды Ашҡаҙар:

Кире уйлап, улы өсөн һыҙлап

Килә, буғай, атай Аҡназар...

“Әйтәм! — тине ҡартлас. —

Мин торамын ҡыҙым яғында!”

“Аполитик һүҙ был!” — тигәс берәү,

Абайланы рәйес алдында
Оҙон мыйыҡ аҫҡан “завферма”ны...

Урталыҡҡа тартып сығарып,

Бирҙе фарман:

“Булһаң кавалерист,

Хәҡиҡәтте, ағай, әйт ярып:
Ашҡаҙарҙы ҡасан ҡаҡҡаны бар

Райбашҡарма — Совет власы?”

“Ҡаҡҡаны юҡ!”

“Һеҙгә түгелме ни

Төҙөләсәк агроҡаласыҡ?!”
“Беҙгә, эйе. Агроҡаласыҡты

Теләйбеҙ тиҙ төҙөп керергә!

Матур йорттар, таш юл файҙаһына

Немедленно тауҙы бирергә!”

Йосоп ағай!” — тине Ашҡаҙар.

“Аҡыллы баш түгел, ә суйыр таш —

Һинең кеүек!” — тине Аҡназар...

Буровойға төрттө таяғын:

“Был дәжжалды тартып ауҙармаһаҡ,

Беҙҙе лә ул ашар май яғып!..”

“Әкиәттән дөрә хәҡиҡәт!

Йыр тауының гүзәл әкиәте

Һуғышта ла бирҙе көс-ҡеүәт!

Әйтәм ләкин ярып тураһын:

Фронтта йот-фашист кәүҙәләрен

“Ашҡаҙар”ҙы йырлап тураным!

Ярсыҡтары тейеп минаның,

Тере ҡайттым, тере Йыр тауының

Сыңрау тылсымына инанып!”

Сығып баҫты халыҡ алдына. —

“Аполитик һүҙ” тип хәҡиҡәтте

Буяп булмай дегет затына.

Байраҡсыһы булып мин барҙым.

Муйынымды казак шашкалары

Сапҡанда ла яугир мин ҡалдым.

Ярғанда ла дөрләп мин яндым.

Күкрәгемде фашист пулялары

Йырғанда ла яугир мин ҡалдым.

Салланһам да, яугир мин ҡалдым.

Ошо ерҙең сөнки тупрағынан

Дәрт алдым да моң-йыр мин алдым.

Тоташҡандыр йөрәк тамырым.

Шул нескә сым, елгә елтерәтмәй,

Тотоп тора илем бәғерен!

Күтәрмәҫ ер шомло тетрәүҙе.

Үҙ күкрәгем үтә быраулағыҙ

Йыр тауының йәшел күкрәген!” —

Сыңлап китте шунда моң-сымдар.

Йыр тауына, гүйә, килеп менде

Ашҡаҙарҙан ҡупҡан тулҡындар...

........................................................
Иртәгәһен күрҙе көллө халыҡ

Аллап тауҙы хаҡ таң атҡанын.

Шом-бырауы һыныҡ буровойҙың

Тау аҫтында аунап ятҡанын...

Ҡаҡты иртүк райком ишеген.

Партияның райком секратары

Бюро йыйып эште тикшерҙе.

Ашҡаҙар-ир сыҡҡан бойоғоп.

Рәйеслектән уны бушаттылар,

Баш ҡаланың үтәп бойороғон.

Булды шулай район әхүәле.

“Йорттан сүп-сар сығармағыҙ!” — тигән,

Тапҡыр икән урыҫ мәҡәле...

Оҙаттылар кире, һөйрәтеп.

Хәбәр сыҡты район гәзитендә,

Осҡан үҙе, текә үрҙән, тип...

Әллә тап Өфөнөң үҙенә...

Ошонан һуң, тиҙәр, аҡ Йыр тауы

Аҡ төшөргән зәңгәр күҙенә...

Өйбөрөнсә аҡса йыйҙылар.

Йыр ташының ҡупҡан ярсыҡтарын

Бетон ҡойоп ҡабат ҡуйҙылар.

Баш ҡаланан ҡайтты “аһ” ороп.

Йыр ташына сихри Аҡһылыуҙың

Мәрмәр һынын ҡуйҙы баҫтырып...

Көҙ матур буяуҙарға.

Баҫыуҙа йомартлыҡ көлә,

Шатлыҡ уйнай тауҙарҙа.

Һауала кейек ҡоштар.

Һәр ҡайҙа тора яңғырап

Ҡыуаныслы тауыштар.

Ҡунаҡтар саҡырышып.

Яусы ебәрә егеттәр,

Бер-беренән ярышып.

Бөтөп баралар тамам.

Ә Зифа беҙҙең күңелһеҙ —

Яңғыҙы йөрөй һаман...

Синыфтың унынсыһын,

Күп итеп иген алһа ла,

Ебәрмәйсе яусыһын...

Тәрән хистәрен уға.

Йөрәгемде бирәм, тимәй

Элеккеләй, һылыуға.

Тәҡдимен, арып бөттө.

Иптәштәре арҡылы ла

Серле һүҙен еткертте...

Ҡурҡынып ҡуйҙы үҙе, —

Ваҡытында сара күрмәй

Оҙайтҡан өсөн һүҙҙе...”

Яһаны уға визит.

Өҫтөндә — яңы костюмы,

Ҡулында — китап, гәзит.

Зифаның, быны күреп:

“Тапҡанһың йөрөр ваҡытты

Аҡыл-маҡыл күтәреп!”

Мәжбүр иттең уҡырға...”

“Кем ҡушҡан һиңә, уҡып та,

Һуҡыр-муҡыр булырға?”

“Эш, улай булғас, ниҙән?

Йоҡлап йөрөмәҫ инең бит

Уйымды минең һиҙһәң!..”

Һөйләшер өсөн яйлап...”

Зифаның ҡаҡты йөрәге

Әллә нәмәләр уйлап...

Мәлйерәп, йомоп күҙен...

Әйтмәҫе борон ишетте

Ғәниҙең әйтер һүҙен...

Мут дауам итте егет:

“Теләнем йөрәк хисемде

Сисергә һиңә теҙеп...

Бурыс артынан бурыс.

Бығаулап тоттом йөрәкте —

Аҡылым булды ҡорос.

Таныҡлыҡ алдым ҡулға.

Тар һуҡмағымды ҡалдырып,

Төшәмен оло юлға.

Йөкмәнем яңы бурыс.

Бығаулап ҡуйҙым тойғомдо,

Аҡылым тағы ҡорос!

Өфөгә тиҙҙән китәм:

Вузда уҡып сығыу минең

Изге бурысым икән!..”

“Хисләшеү булыр ҡасан?

Егет түгелһең, йәшереп,

Хисеңде алып ҡасһаң!..”

Ҡыҙына вазифаны:

“Кер һин дә Башпедвузға, — тип

Өгөтләй ул Зифаны... —

Бара алмаҫһың йыраҡ.

Тыуған ауыл мәктәбенә

Юғары белгес кәрәк!

Юғары уҡыу йортон.

Шунһыҙ беҙгә рәхәтләнеп

Хисләшеү теймәҫ буйтым”, —

Үтенес менән ҡарап...

Егет ҡарашында — һорау,

Иркәләү, һөйөү, талап...

Тағалтып йөрәк һүҙен.

Шундай матур булып атты

Хушлашыу таңы бөгөн...

Йәштәр ултыртҡан туғай.

Зәңгәр шыршы ылыҫына

Ҡунып талпына турғай.

Иңендә Аҡһылыуҙың.

Ғүмер һанай кәкүктәре

Яҙ башынан көноҙон...

Йөҙөп уйнай һыуында.

Яңы бишектәр тирбәлә

Ашҡаҙар ауылында...

Оҙата ауылдаштар.

Аҡ юл теләйҙәр сал ҡарттар,

Аҡ яулыҡ болғай йәштәр.

Автобус ҡаршыһында:

“Күрешә алмабыҙ инде,

Ҡайтмаҫһығыҙ һеҙ бында, —

“Тартмаҫ һеҙҙе,

Уҡығас, ябай ауыл”, —

Тиҙәр йәштәр...

”Таш ҡаланан

Йолҡмаҫ хатта ел-дауыл...”

“Дуҫтар, һис ҡайғырмағыҙ.

Вузға дәреслектәр алыу

Өсөн генә барабыҙ.

Булдыҡ ҙур уҡыу йортон —

Һәүкәштәремде йөрәктән

Ташлайым нисек ҡырҡып?..”

Яҙа алмам, ти Зифа. —

Тыуған ергә тамыр йәйеп

Үҫеү — беҙҙең вазифа!

Илде лә байытайыҡ,

Күңел хазиналарын да

Арттырып нығытайыҡ.

Үҙенең хеҙмәтендә!”

Ғәни ҡосаҡлай Зифаһын —

Бәхетле бына кемдәр!

Яр буйына киләләр.

Ашҡаҙарҙың һыуын сайпып,

Ҡыуаналар, көләләр.

Йыр тауының моң сымы.

Шул моң-сымдар илтә имен

Сәфәр сыҡҡан юлсыны...

Машина йор ҡуҙғала.

Йыр тауы ла имен тора,

Таш түшәлде юлға ла:

Сыҡҡан отвалдар күпме!..

Шул таштарҙан юлдар һуҙып,

Артты райондың күрке!

Әкиәт донъяһында!..

Йыр тауҙары әйләнмәһен

Иблестең улъяһына!

Һыҙһын мәңге: “Ашҡаҙар...”

Ҡамалыбуй шәшкеләрен

Ҡурҡытмаһын башҡалар...

Күктән мәңге тирһен йыр.

Мәрмәр һынға һандуғасҡай

Ҡунып сыңратһын талир...

Йөрәге һәр ҡыҙ, улдың!..

...Күҙләп бара Зифа, Ғәни

Сағыу төҫтәрен юлдың.

Киңлектәр бара ярып.

Тоташҡандар Ашҡаҙарға

Донъяның офоҡтары!..

12.03.1957.

1981.