Зигат Султанов Йыһат Солтанов сочинения в пятнадцати томах әҪӘРҘӘр ун биш томда том

Бармаҡтарың — әҫәр битендә.

Сейә кеүек алһыу ирендәрең

“Мөхәббәт!” тип тылсым тиртерҙәй.

Ике тамсы ҡайнар күҙ йәшең.

Сәскә сигеп шиғыр ситтәренә,

Сирғылырҙай ҡәләм-көндәшем.

Дөрләп китер төҫлө ут янып...

Их, уҡығың килә поэманан

Ғишыҡ-ғишрәттәрен уфтанып!

Бөҙрә-көҙрә көҙөк шағирҙар.

Күңелеңде ҡылдай нескәртерлек

Мелодрама, бәлки, яҙырҙар.

Юлығалмам, ахыры, һылыуым.

Хаҡлыҡ ҡылысының йөҙөн ҡайрап,

Ҡаштарыма ҡунды ҡылауым.

Хаиндарҙы салыр ҡылысым.

Ә һин, һылыу, ырғыт был хитапты!

Табыр әле әүҙем уҡыусым!

Етер, тимен, яугир ир заты.

Былбыл балы илде бәлйеткәндә

Бөркөт саңҡыуҙары бик татлы!

Күтәрерлек ирҙәр бик һирәк.

Нахаҡ менеп баҫһа иң башына,

Эйәбеҙ бит башты тиҙерәк...

Нахаҡ табанынан тапалып.

Ер ҡатламын ҡаҙып ҡараһағыҙ,

Ҡат-ҡат ята Хаҡлыҡ ҡатламы...

Нисек әле күсәр күтәрә!

Ер күсәре булыр инсандарҙы

Нахаҡ ҡулы аҙмы түңкәрә!..

Быума сирен һалып йәндәргә.

“Эйгән башты ҡылыс ҡырҡмай”, — тигән

Ҡоллоҡ ҡыуы һеңде ҡандарға.

Ҡап ҡорһаҡлы, ҡатын йөрәкле.

Бәндәбикә⁷⁹ һымаҡ ысын ирҙәр

Бөгөн дә бик илгә кәрәкле!

Башҡортлоҡтан ҡалған маңҡортҡа.

Әсәһен дә һатып ебәрерлек

Етешкән “ир” аҙмы был йортҡа!

Үҙ башына Нахаҡ ултыртып.

Зыялыһы булып маңҡортлоҡтоң,

Хан замандан килгән маңҡортлоҡ.

Бөгөн дә бит сыңлай яһил зат:

“Тамырһыҙ мин! Тамыр һис булмаған!

Ҡамғаҡ һымаҡ бәйһеҙ зат — азат!” —

“Иҫкән елдәй иркен тәгәрлә!

“Башҡортостаным!” — тип кендегеңде

Бәйләп ҡуйыу — ҡоллоҡ ҡәһәрле!” —

Үтәп алашарлыҡ бурысын...

Ғәрем азатлығын мәҙехләргә

Илтеп ялғай тоҡос йыр осон...

“Алтын йондоҙ” сәпәй күкрәккә.

Алтынының арты -- ҡарағурғаш,

Ағыуынан илде тетрәтә.

Тәхетмәндең ялай итеген.

Ауыҙына ҡалын ҡалъя ҡунһа,

Иле янһын, иле интекһен!..

“Мин азат!” -- тип өтөк этләнә.

Халҡын матҡып шундай “азатлыҡ”ҡа,

Аҙаплана, яһил хитлана.

Әфиүндәй өрә күңелгә.

“Азат” икән, тимәк, һин бәйләүһеҙ

Бабаларға, ергә, телеңә.

Темеҫкенер рухи алашар...

Ғәременән шытып ғәрһеҙенең,

Ғәрлеләргә хатта юл башлар.

Әйтеп ҡара шунда “юлбашсы”ңа,

Кем — ысын ир, ә кем — алашар...

Тонйоратты Хаҡлыҡ-ҡояшты.

Йолҡоношоп йоҡло тамырҙарҙан,

Алашарланып күп уйнаштыҡ...

Ҡалдырып ул тартты ҡурайын.

Хан ҡылысы ҡыйҙы ир баштарын,

Айыҡ ирҙәр ҡалҡһа турайып.

Баҫыу булды ҡыҫыр башаҡлы...

Уйнашлыҡтан тыуған томаналар

Үҫтерҙек бит оло ҡашыҡлы...

Аунай елгә ҡамғаҡ-томана.

Ер шарын ул тибеп китер ине,

Атланалһа аҡҡан томанға...

Ҡырсып ташлап Хаҡлыҡ хәтерен.

Хәтерһеҙҙең хәтәр хәтеренән

Ҡоролалыр башҡорт ҡәбере...

Ҡасанғаса ҡалыр буръяҡлыҡ?!.

“Тамырым бар!” — тимәк, — бар ул Хаҡлыҡ!

“Тамырым юҡ!” — тимәк, — Нахаҡлыҡ!

Шартлар өсөн йөрәк ҡабара.

Алашарҙар менән аҫыл ирҙәр

Араһында хәтәр яу бара!

Уйлап та ул, ахыры, ҡарамай.

Хәтер ҡыҫҡалығын хәтерләтеп,

Иңрәп тора анау ҡарағай...

Яу уттарын уртлап ҡарайған.

Керпек-ылыҫтарҙың араһынан

Бабаларҙың күҙе ҡараған,

Тимәк, Хаҡлыҡ үҙе ҡараған,

Күңелемә һыҙып йырлаған:

Киләсәккә күскән түлем!

Нахаҡлыҡтың тырнағында

Ҡанһыраным — бөлдө илем.

Батшалыҡтың ҡағып көлөн,

Хаҡлыҡ менән ҡуша ауҙы

Баштарыбыҙ — киҫте үлем.

Йолҡоп алды ирҙең телен.

Хаҡлыҡ мәгәр ҡалҡты ҡабат —

Хаҡлыҡ даулап үҫте түлем.

Хаҡлыҡты мин шулай күрҙем.

Шуның өсөн тау аҡтарҙым,

Мал көттөм мин һәм ер һөрҙөм.

Түгеүҙе мин Хаҡлыҡ тинем.

Дошман дөрһә — онтаҡланым,

Дуҫ-иш керһә — шатлыҡ, тинем.

Күп булды тик ҡара көнөм.

“Үлде Хаҡлыҡ!” — тиһә дошман,

Хаҡлыҡ даулап сыҡты өнөм!

“Үлмәйәсәк Хаҡлыҡ!” -- тинем!
Тыңла мине, тыңла мине,

Хаҡ заманға килер түлем!

Ҡарар күҙем ҡара көйөп,

Көттөм оҙаҡ Хаҡлыҡ көнөн;

Золомдарға бирмәй билем

Алыштым мин — белә илем!

Белһәң ине, белһәң ине

Хаҡлығыңдың үткән юлын!..
...Сөйгән осло һөңгөләрҙең,

Атҡан осҡор ут-уҡтарҙың

Айға етер сағы булды,

Тик йән ҡыйғыс Нахаҡлыҡтың

Йөрәгенә етмәне шул...

Йондоҙ йолор ҡулдарым да

Ҡулһуҙымдан үтмәне шул,

Буйҡайҙарым етмәне шул...

Ҡанһыраны бәғерҙәрем.

Белдем ләкин Хаҡлығымдың

Илдә иҫән ҡалырҙарын,

Минән һиңә барырҙарын.
Тик һин, күрәм, шәйләмәйһең

Бәхетеңдең тамырҙарын.

Белһәң ине, белһәң ине

Хаҡлығыңдың ҡәҙерҙәрен!..

Тарихыңдың тәкбирҙәрен⁸⁰!..”

VI
Тарих, тарих! Һиңә тарытмаҫҡа

Алашарҙар ҡулы ау ҡора.

Тарихтан ил төңһә — Тамыр шиңә,

Тамыр шиңһә — Халыҡ ҡанһырай.

Тамырһыҙ ул — елгә ҡоҙаса...

Ҡамғаҡлыҡҡа илде ҡалдыртмаҫҡа

Әйләнәлер тарих-ҡуласа.

Тыпырсына шул саҡ алашар.

“Зыялы”ның биҙеп зыянынан

Ил төкөрһә, ҡыу йән ни ашар?..

Ҡурайҙарҙан тамып торғанда,

Быуат-быуат тарих ҡуласаһын

Әйләндереп бабам ҡорғанды

Хәтерһеҙҙәр хәтәр юл ала!

Башҡорт әгәр башлап манҡортланһа,

Башҡаларға, тимен, ни ҡала?!.

Шаҡшы шауын тыйыр ҡеүә бар.

Башҡорт хәтере — сал Урал, Шүлгән

Хәтерҙәре менән бәрәбәр!

Имән кеүек кереп баҫҡанбыҙ.

Таш быуаттан атом быуатына

Ошо ерҙән күҙҙе асҡанбыҙ.

Рәсәй үҙе эйә был ергә.

Хаҡлыҡ булыр, әгәр барһаҡ бергә

Нахаҡлыҡты йығып еңергә!

Йәшәрер мәл — алда, алдале!

Әммә көнөм... уйын түгел бөгөн —

Хаҡлығымды даулап яуҙамын!

Ҡитға иңен инһә көйҙөрөп,

Нахаҡлыҡҡа ҡаршы көр ҡалҡындыҡ,

Ҡырҡыр өсөн Нахаҡ һеңерен.

Үткәндәрен ғорур халҡымдың,

Әйтер улар: башҡорт тыуҙы, үлде

Нахаҡ ҡулын бырғып алҡымдан!

Ҡалҡан булды күпме йорттарға!

Европаны йыртҡыс урҙаларҙан

Ҡаплап ҡалды ул, ҡан йотһа ла.

Шаһит быға Карпат тауҙары.

Босфор боғаҙы ла иҫләй һаман

Башҡорт ҡырған ҡара яуҙарҙы.

Типмәгәнме беҙҙең уртаҡ ҡан?!

Уртаҡ Хаҡлыҡ яҡлап тоҡомдары

Аҙмы ҡойҙо уны тупраҡҡа!

Араларҙы йырҙы дин сиге.

Ә шулай ҙа беҙҙең бабаларҙың

Ҡаты булды хәтер енсеге —

Ур булдыҡ беҙ хәтәр ваҡытта!

Урыҫ илен утыҙ йыл һаҡланы

Башҡорт атҡан мәргән ут-уҡтар!

Хаҡлыҡ өсөн ҡалҡҡан ҡанһырап!

Башҡорт партизаны Бошман үлде,

Тыуһын өсөн урыҫ Коловрат...

Мең саҡрымдар аша тоташты.

Ил ирҙәре ҡыҙыл тыу⁸¹ сөйгәндә

Ир намыҫы булды юлбашсы.

Егетлеге ерҙә башҡорттоң...

Кисә туған — бөгөн булды дошман,

Бауырымды талап баш ҡырҡты...

Алайҙары Аҡһаҡ Тимерҙең,

Ҡазан яҡтың ҡомһоҙ ҡоҙғондары,

Күсемдәре⁸² һалҡын Себерҙең;

Беҙ ҡотҡарған маңҡорт-Рәсәйҙең

Башҡорт ҡанын эсер өсөн килде,

Киҫте телен башҡорт-әсәйҙең...

Ләғнәттәре тизып төйҙө йәнде.

Башҡорт йәне ләкин төңөлмәне,

Әйтте: “Килер, йөрөр Хаҡлыҡ мәңге!”

Йылан булып бөгөлөр йылдарҙа,

Болан булып егелер йылдарҙа.

“Хаҡлыҡ!” — тиһәк башты сапты балта —

Әйләнмәнек ләкин ҡолдарға!
Көйҙөргөс ут янды күҙҙәрҙә,

Оранлы үрт бүртте телдәрҙә.

Ер уфтанды: “Килмәй ниңә Хаҡлыҡ?!

Хаҡлыҡ кәрәк тыуыр көндәргә!”

Аймылышты иләү бер заман:

“Ураҡ менән Сүкеш ҡауышыуын

Теләй икән Үҙе уҙаман!..”

Яһил бойом

Барыр төҫлө ине мәңге-һаман...

Килде ләкин, килде байман⁸³ —

Ир еткерҙе беҙҙе заман!
Үткер штыктарҙан туҡылған,

Ураҡ-сүкештәрҙән ҡайылған

Ҡыҙыл тыуын киреп таман,

Ишетелде Хаҡлыҡ һүҙе —

— Етте!

Ҡанлы уйын тамам! —

Ил иңенән

Ауҙы яман!

Килде байман!

Еҫерҙәрҙе егет итте

Инҡилаптың бөрө еле.

Һәм ул түгел миңә генә —

Миндәйҙәрҙең бөтәһенә

Ирек бирҙе, ирлек бирҙе —

Толпар-аттарға мендерҙе!

Елдерҙе!..

Ерҙе ҡыҙыу әйләндерҙе:

Илде — илгә, ҡулды — ҡулға,

Сәсте сәскә бәйләндерҙе.

Алашарҙан халыҡтарҙы

Арсап алып ирәйттерҙе,

Теҙ, билдәрҙе турайттырҙы,

Ерҙе-күкте нурландырҙы!

Хыял — булмыш, маҡсат — табыш

Араларын берләштерҙе!

Ҡырҡ атаның балаларын

Бер туғандай гөрләштерҙе!

Яраланған батыр инек.

Ярһыу атҡа ырғып менһәк,

Тәкмәс атып ятыр инек...

Һыбайлы ир-тапҡыр инек.

Ерҙең үҙен ауыҙлыҡлап

Елерҙәй ҙә яу-ҡор инек.

Ер эйәре Уралҡайға

Быуын-быуын ҡалҡыр инек.

Тибелеп тик Нахаҡлыҡтан,

Таш бәғерҙең таш тояғы

Типкеһендә ятыр инек...

Ҡара гүргә батыр инек...

Ҡарпып көнгә ҡалҡҡан халыҡ,

Толпарынан нисә ҡолап,

Толпар менеп сапҡан халыҡ,

Хаҡ-йөрәге дөрләп янып,

Ике күҙе балҡҡан халыҡ —

Ерҙең үҙен эйәрләп елдерҙе!

Ҡуш ҡуллап, сөм-яҡты Күктән

Илгә Көндө алып бирҙе!

Ап-аҡ юлыҡ, тулҡын-тулҡын булып,

Туптай тығыҙ беләктәрен,

Бит-муйынын, көллө тәнен йыуып.

Ус-бармаҡтар остарынан

Табан төптәргәсә ләйсән ҡойоп,

Ерҙе кинәндереп нур бөркөлдө,

Нур эркелде!

Ҡара сәсе,

Ҡара күҙе,

Ҡара янған йөҙө

(Тарих һөрөмдәре һырған көйө!),

Ер-толпарҙың ҡабырғаһын

Типсегән тос аяҡтары,

Ҡулындағы төҙ ҡурайы,

Билендәге кәкре ҡылысы,

Өҙөләм-өҙөләм тип тибрәнеп

Торған һүҙе — тел осо

(Бөтәһе лә, бөтәһе лә!) —

Бер ҡараһаң шундай сәйер ине,

Шул уҡ саҡта нәҡ Хаҡлыҡ — көр ине,

Шөңгөр ине! —
Һыбайлынан ҡомарланып,

Йомғаҡ кеүек йомарланып

Нурға эркелеп елеүсе толпар-Ер ҙә,

Ирҙең йәпле ҡулдарынан ҡытыҡланып

Алтын сәсен туҙғылтыусы ал Ҡояш та —

Икеһе лә, икеһе лә

Ҡыуанышып көлөштөләр:

— Ниндәй хозур!

— Ниндәй ғорур!

— Ниндәй зарур! — тиештеләр.

Булманымы һеҙҙә яңылышлыҡ?

Ерҙе һалып Ленин елкәһенә,

Һеҙме, әллә беҙме яңылыштыҡ?..

Һөрәнләргә ниңә күнектек?

Бәндәлектән хоҙай тыуҙырышып,

Яһаныҡ бит ялған бөйөклөк.

Тәкбир әйтеп аҙмы ураныҡ?

Йыртып ташлап хәләл йырыбыҙҙы,

Йыртыҡтарҙан йырҙар ҡораныҡ

(Алашарға ҡушылып йырланыҡ):
“Иң бәхетле быуын булып тыуҙыҡ,

Ҡоҙғондарҙы ерҙән, күктән ҡыуҙыҡ,

Ленинизм иле булып уңдыҡ!” —

Тип данланыҡ көндө (ҡыҙыл ҡыуыҡ!..)

Күк бөрөләр тулап керпек аса,

Буҙтурғайҙар буҙрап-сыңрап оса —

Шул сафлыҡҡа Ленин сафлығы

Ирештерҙе!” — тип йыр саңҡыны...
“Тулҡын-тулҡын ҡояш нуры аға,

Нур сәсрәтеп арыш мыйыҡ ҡаға,

Бөртөк-бөртөк туҡлыҡ күҙгә баға —

Шул муллыҡҡа Ленин хаҡлығы

Туйындырҙы беҙҙе!” — тип тағы...
“Күпереп тә икмәк-ҡалас бешә,

Имен йортҡа егәр килен төшә,

Күкрәк киреп алсаҡ ир етешә —

Шул көрлөккә Ленин хаҡлығы

Тейендерҙе!” — тинек йотлоғоп...
“Донъям тыныс — көләс Ер, Күк-һауа,

Тынлыҡ ярып илап бала тыуа,

Бәхет үҙе кендек инәй уға —

Шул бәхеткә Ленин хаҡлығы

Ҡойондорҙо!” — Йәнем шатлығы...
“Ҡот-тупһанан сабый сабып сыға,

Әйләнә шат егет-һабансыға,

Ҙур заводта йәки сүкеш һуға —

Шул шатлыҡҡа Ленин хаҡлығы

Һөйөндөрҙө!” — тинем мин тағы...
“Үҙ ер-һыуын, күген — Ватанын

Ҡурсап ҡойһа хәләл ал ҡанын,

Сабып өҙә Нахаҡ алҡымын —

Еңеү яулай Ленин хаҡлығы!” —

Тип һөрәнләй юлдар сатлығы...
“Төштә генә батша, хоҙайҙар

Ер күсәрен бороп уйнайҙар.

Беҙҙең ҡулда бөгөн Көн, Айҙар —

Титандарға хеҙмәт кешеһен

Тиңләштерҙе Ленин хаҡлығы!” —

Тип туҡтауһыҙ тел-теш сарлауҙар...

Маҡтап туймаҫ уны телебеҙ,

Фиҙа уға ғәзиз йәнебеҙ,

Урыҫ — ағай, уға эне — беҙ! —

Ленин хаҡлығылыр үҙебеҙ!” —

Тип асылды аслан телебеҙ...

Ләкин... ләкин...

Инде беләбеҙ...

Алмаштырҙы, буғай, Хаҡлыҡты...

Алашарлыҡ — бөгөн аҙашырлыҡ,

Иблес бәйләй күҙен халыҡтың.

“Туйҙырҙымы Ленин ҡаласы?..

Аҡ батшаның йортон утҡа тотоп,

Ҡорҙоғоҙмо ҡыҙыл аласыҡ?..”

Табындары ләкин талымһыҙ.

Аслы-туҡлы үҙгәртеп ҡороуҙың

Ҡыҙыл йыры инде яғымһыҙ.

Ә ауыҙҙар – асыҡ арандай.

Һәр беребеҙ, баҫып ҡотһоҙ маршҡа,

“Капитализмға” тарбаңдай...

Таный алмай иблес, аллаларҙы.

Рәсәй-әсәй тигән ватаныбыҙ

Ҡанһырата ҡанлы яраларҙы...

Күңелдәрҙе әммә боҙор кеүек...

Юл башлаусы “башлы даһи”ҙары —

Юлға төшмәҫ элек туҙыр кеүек...

Алашарҙар уҙыр кеүек...

X
Ҡыҙыл бабаларҙың ал томаны

Быуҙы, буғай, күҙҙе минең дә.

Етмеш йыллыҡ ҡыҙыл ҡыңғырлыҡтан —

Дөйөм алашарлыҡ илемдә...

Таш йорттарҙың фатир хужаһы!

Ҡатлы-ҡатлы ожмах ҡосағында,

Күҙгә терәп ерҙең дүрт яғын да

Йәшәйбеҙ шул, эйе, “нужаһыҙ”
(Беҙҙең өсөн бары әкиәттә

Тороп ҡалған ҡабыҡ аласыҡ).

Тәҙрәләрҙә күлкеп тулай ҡояш,

Табындарҙа — ҡояш ҡаласы:

“Их, йәшәһен,әйҙә, власы!” —
Фанилыҡҡа йәнде алмаштыртып

(Хаҡлыҡты, тим!), Нахаҡ көлмәйме?!

Алашарҙар һүткән көн йырынан

Алашарлыҡ рухҡа һеңмәйме?

Ләпелдәшеп үҫә сабыйың.

“Башҡортостан” тигән илеңде лә

Алмаштырыр “өлкән ағай”ың...

Онотоп уҡ, ахыры, барабыҙ.

Үлсәйексе көндө,

Үлсәгәндәй

Йәнен һалып уны бабабыҙ!
Баһаланыҡ мәле икмәк тәмен,

Һауа тәмен, эскән һыу тәмен?

Баһалаһаҡ, ниңә онотабыҙ

Мәғәнәһен “Хаҡлыҡ” тигәндең!

Ҡыйын икәнен дә беләмен,

Уйланайыҡ ләкин, уйланайыҡ,

Уйланайыҡ, туған, беҙ, йәме:

Икмәгебеҙ, һулар һауабыҙ

Ҡайҙан килә?! —

Хаҡлыҡ арҡаһында

Хаҡ-эш менән уны табабыҙ!
Хаҡлыҡҡа беҙ хыял туғарабыҙ,

Ҡалас итеп өйгә алабыҙ.

Ҡандай алһыу-ҡыҙыл кирбестәрҙән

Хаҡлыҡ ҡалалары һалабыҙ.

Фирҡәләрҙең түгел “хаҡ”лығы --

Улар бурһый...

Фәҡәт Дәү Хоҙайҙан

Төшкән Хаҡлыҡ һаҡлай сафлығын!
Быуын-быуын, быуат-быуат ашып,

Алып килә беҙҙе был Хаҡлыҡ.

Бөгөнгөмдә Хаҡлы булһам ғына,

Иртәгәмә кермәҫ Нахаҡлыҡ.

Ут бураны һәм һөт паклығы.

Үткәндәрҙе, килер-көткәндәрҙе

Тоташтырған — ысын Хаҡлыҡ ул!

Йәки бутал кершән ҡылырлыҡ.

Бөтә көндәремдең йөрәге ул —

Лөп-лөп типкән ал ҡан тамырлы.

Хыял иткән тормош ул — Хаҡлыҡ.

Шул тормошто Хаҡ ҡул төҙөмәһәк,

Булыр ине үҙе Нахаҡлыҡ.

Нимә йөкмәп унда кем керер?!

Үҙ йөрәгең әйтһен дөрҫ-дөрҫ ҡағып:

“Хаҡлыҡ яҡлап яуға мин өлгөр!”

Ырғып тороп иңгә һал йөктө!

Торғонлоҡтоң ойоу талғынлығын

Терһәк терәп йыртыр мәл етте!

Ауыр тартып йөрәк ярырға!

Хаҡлыҡ даулап, ялҡын-метеорҙай,

Ҡара төндө ярып барырға!

Ҡыҙҙырмаймы бер хәл ҡаныңды:

Ярһыу ғәскәр берҙәм атлағанда

Кемдер аҡһай, боҙоп аҙымды.

Типтереп ҡал! Йолҡоп ал, аша!” —

Шул мут таҡмаҡ менән көнөн башлай

Алашарҙан шытҡан алашар.

Эш көнөнөң ыҫлай яртыһын.

Ярты көскә “һөрөп”, “ярты” кәгә —

Баҫа шулай “йөрәк ярһыуын”.

“Беҙ — эшләнек! Бир ял тиҫтергә!

Минең хоҡуҡ илдең Төп Ҡануны

Менән гарантия ителгән!”

Асфальт менән ҡаплы урамы.

Аяғын, күр, ҡалай иркен һуҙа,

Иркен киреп илдең юрғанын.

Күк экрандан күҙләй Күк йөҙөн...

Режиссер бит уның өсөн уйлай,

Уның өсөн актер көлөп-илай —

Гарантиялы бит был үҙе!
Гарантия унан көтмәгеҙ тик —

Маңҡорт тыуыр унан, тыуһа ла...

Шундайҙар шуҡ шытыу арҡаһында

Башҡорт ҡалыр бер көн тупһала...

Белә тороп, быны үҫтерҙек.

Еребеҙҙең мең йыл егәрлеге —

Уға тик бер уртлап эсерлек.

Алтын Йондоҙ

Алашар бит уны шыттырҙы.

Шул шытымдар баҫып ил баҫыуын,

Нахаҡлыҡты бөгөн шаштырҙы.
Бишектән үк Нахаҡ көйөн көйләп,

Алашарлыҡ көнгә моронлай.

“Тамырың юҡ!” — тип ул һабаҡ бирә,

“Тамырың ҙур!” — тиер урында.

Көткәнһеҙ ер — көҙөк майҙаны.

“Аҡҡошом!” — тип ҡосҡан ҡара ҡошо

Көҙөклөктән тирә файҙаны.

Болғай⁸⁴ ерен бәғзе балалар:

Башҡортто бит бөгөн алашарҙар

Башҡортлоҡтан азат ҡылалар...

Ҡанаттарын ҡағып ҡубына.

Хаҡлыҡ бөлгән ерҙә халыҡ үлә —

Ҡара ҡоҙғон шуны һағына.

Уралым — сын Хаҡлыҡ төйәге!

Уҡ-һаҙағын һалмай ҡулдарынан,

Бабаларҙың ята һөйәге!..

Ҡоҙғон кеүек аңдып Хаҡлыҡты.

Бәндә менән бергә Айға менә,

Йыһандан ул һалмаҡ хаслыҡты...

Йәндәй күрһәм, тимәк, — Ер аман.

Йөрәктәрҙең утлы балғалары

Һуҡһын, һуҡһын ярһып, уҙаман!

Беҙҙәй шашып Ерҙе кем һөйһөн?!

Шуның хаҡҡа (йән-тән булһын фиҙа!)

Керәм утҡа — әҙер мин үҙем!

Үҙем ҡылыс — йәнен киҫәмен!

Был көнөнә сөнки бөгөнгөмдөң

Алып килгән мең йыл кисәгем!

Хаҡлыҡ-ҡылыс зарур был ергә!

Һәй, иртәрәк әле Хаҡ-ҡылысты

Алтын уҡа менән төрөргә!..

Һеҙгәме һуң иңләү Хаҡлыҡты!

Күтәралмаҫ елкә соҡороғоҙ,

Ҡайыш аяғығыҙ ҡамыты!

Йәнең иҙрәп имеп ятырлыҡ.

Хаҡлыҡ бит ул — ҡылды ярыр ҡылыс,

Ҡыныһынан сыҡҡан ялтырап.

Сын Хаҡлыҡты ялған хаҡлыҡҡа

Алмаштырып күпме баҫтыҡ буҡҡа,

Ҡолаҡҡаса баттыҡ һаҙлыҡҡа...

Хаҡлыҡ ҡына тартып сығарыр.

Кремлдән әммә суҡый ҡоҙғон

Соңҡаларҙы, ҡалҡһаҡ юғары...

Арҡа терәге беҙ донъяның!

Хаҡлыҡ булһа ҡанда, нахаҡлыҡтар

Ала алмаҫ беҙҙән улъяны!

“Хаҡ-ирҙәрҙең күркен һағындым!

Хөкөм һөрә ниңә алашарлыҡ,

Егеткәйем, мүкләп аңыңды?!

Мүгеңә сап илдән элгәре.

Намыҫыңдан ҡырсы ҡанһыратып

Гөнаһ шомлоғоноң түлдәрен.

Сабып ташла — тайып-тайшанма!

Ҡыңғырлыҡты ҡырмай, эш бөттө, тип,

Ҡаушарырға ҡулды тамшанма!

Яҙыҡлыҡты күмһен изгелек.

Мәңге эштә, мәңге-гел көрәштә

Илеңде илт төптән егелеп.

Тутыҡмаһын Хаҡлыҡ-ҡылысың.

Сүкеш һабы, һабан тотҡаһында

Ойомаһын ике ҡул осоң.

Күтәреп ал — булыр был Хаҡлыҡ!

Еңел башына бит атланышып

Хөкөм һөрә Мутлыҡ, Нахаҡлыҡ!”

Ғәзиз илем -- Башҡортостаным,

Һеҙҙең өсөн йәнем-тәнем фиҙа --

Хаҡлыҡ һағында гел постамын!

..................................................

Ғаләмемә булам таймаҫ күсәр —

Шашып ташһын көнгә шатлығым!

Ер шарын мин иңемә күтәрәм —

Бына Хаҡлыҡ! Минең Хаҡлығым!
1987 — 1988.

ҮТКӘН ЙЫЛДАР МОҢО
(Аҡ шиғырҙа роман)

I

КИТАП
Китапсынан
Һөйләйем мин фәҡәт булғанды —

Күрмештәрен туған халҡымдың...

Сәғәт һуҡты, ахыры, миңә лә —

Сәнкем-Биктимерҙә тыуып үҫкән,

йәш сағынан

“әсе тормош һурпаһы”н бик мул эскән,

ҡыу яланда һыуһауға күнеккән,

ҡарурманда Көн йөҙөн онотҡан,

силәкләп ҡойма ямғырҙа

күлдәксән йөрөгән,

туңдырып өргән буранда

өйөнә кермәгән,

яҙын боҙло ташҡындарға ҡойонған,

ҡырҡ сирләп, ҡырҡ тапҡыр һауыҡҡан,

ҡырҡ үлеп, ҡырҡ тапҡыр терелгән,

апрелдә гәрәбә бойҙайҙарын сәсеп,

августа алтын уңышын йыйнаған,

йәйгеһен

һөйәркәһен көткән кеүек һағынып

ямғыр көткән,

көҙөн болот араһынан

Ҡояш эҙләп күҙ талдырған,

иртүк тороп, хеҙмәткә тотонған,

кисен ятып, иртәһен уйлаған

ябай игенсе балаһына —

сәғәт һуҡты, ҡорос перо алып,

аҡ Көнгә һәм ҡара Төнгә мансып,

маңлайымды һыҙлатҡан уйҙарымды,

йөрәгемде тулатҡан моңдарымды

аҡ юлдарға аҫыл алмас һымаҡ теҙеп һалырға,

дәфтәр биттәренә сигеп яҙырға!

башҡорт ере мине — йөктө күтәреп.

Яланаяҡ, сабата, итек кейеп,

йәйәү, һыбай, арба йә сана егеп,

ут-көндәрҙә, ҡараңғы төндәрҙә,

ҡанға мансып зәңгәр Күкте

шәфәҡ ҡалҡҡан кисәләрҙә,

йыр һәм илау кеүек моңло иртәләрҙә

муйыл баҡсаһындай хуш еҫ-әрәмәтле

һауаһына иҫереп,

шашҡын хистәр кисереп,

болоттарҙай туҙғыҡ уйҙарыма сумған көйөмсә,

уның оҙон юлдарын мин буйланым.
Килтерәләр ине юлдар

үҙем һымаҡ

хеҙмәт өсөн тыуып-тулап,

хеҙмәт менән көн күреүсе инсандарҙың өйөнә.

Үҙ өйөмдәй,

тартынмайса,

инеп йөрөнөм мин ул ыҙмаларға,

бер табынға ултырып, ихласланып

татлы йүкә балы менән сәй эстем

шул кешеләр менән бергә мин иркен;

һөйөклө туғаным булдылар миңә

һәр береһе уларҙың.

алтын менән ҡаймаланған түгел

был кемдәрҙең,

энциклопедиялағы

борма-һырма һүҙҙәр менән

улар һөйләшмәй, —

хәҡиҡәттәй аңлайышлы телмәрҙәре,

яҙғы Ҡояштай йылы һәм

йомарт асыла йөрәге.

Икмәк валсыҡтары ҡойолһа табынға,

улар уны

аҫыл таштар һымаҡ ҡәҙерләп сүпләйҙәр!

Ҡояш сыҡҡан саҡта:

“Уңыш килтер игендәргә!”

“Үҫеш килтер тыуымдарға!”

“Тыныслыҡ бир илдәргә!” —

тип теләйҙәр...
Иген, иген!

Йәшәү эликсиры

тип атарға кәрәк булған һине!

Мендәр һымаҡ күпереп бешкән икмәк

ятһа табынға, кем теләп ултырмай,

Ҡояш кеүек һары карауайҙы

күкрәгенә терәп телгән саҡта

кем иң бай һәм

иң бәхетле итеп үҙен һанамай?!

Ашап торғас уңған күмәстең

бер-ике телемен,

беләктәрендә кем көс тоймай?!

Иген, тиеп, беҙҙең атайҙар

кулак баҫыуҙарында бил бөккәндәр,

һәр ҡарышын изге башҡорт еренең

әсе тирҙәренә улар ҡандырған,

бураҙнаға төшкән һәр бер орлоҡто

йылы тынын өрөп улар шыттырған,

алтын нурға ҡойонған һәр башаҡты

үҙ ҡулдары менән һөйөп йыйнаған,

тик гәрәбә бойҙай һаҡлай алмаған

буралары уларҙың,

тәпәндәре йомшаҡ ҡамыр әсетеп кинәнмәгән...

Халыҡ хәтерендә ул мәңге,

мәңге ята юйылмайынса,

үрт ялмаған дала һымаҡ ҡарайып...

Шул бошонҡо замандың бер киҫәген

бурысланы һеҙгә ошо йөрәгем

һөйләп бирергә — билгеһеҙ бер ауылда

тыуып үҫкән ябай-ялпы улына,

мин-ҡолона!
Йөгөм ауыр.

Таймам микән хәлдән,

күрә алмай осон юлымдың?

Саң-тупраҡҡа күнеккән ҡытыршы

ҡулым күсерә алырмы һуң

уйҡайҙарымдың тос орлоғон,

түкмәй-сәсмәй, аҡыҡ ҡағыҙға?

Һүҙем-ынйыларым араһынан

таушалмағандарын табырға

тапҡырлыҡҡайҙарым етерме?..

Тәңрем ләкин быға килтерҙе —

сәғәт һуҡты!..


Беренсе бүлек