1 -тарау. Синьхай революциясы және оның Қытай тарихындағы орны

1 -Тарау. Синьхай революциясы және оның Қытай тарихындағы орны

1. 
   Учан көтерілісінің басталуы 9-23
   
2. 
   Маньчжур монархиясы билігінің жойылуы 23-31
   

З-Тарау. Қытай Республикасының жариялануы.

1. 
   Нанкин (Астана) үкіметінің құрылуы және оның президенті
   СуньЯтсен 47-75
   
2. 
   Уақытша Конституция 75-91
   

Пайдаланылған эдебиеттер тізімі 97-98

Кіріспе

Әлемдік тарихта Қытай көрнекті орын алады. Өзінің белсенді шығармашылық енбегі мен Қытай халқы адамзат мәдениетіне үлкен үлес қосқан ел. Қытай көптеген жылдар бойы өзінің мәдени экономикалық, саяси және әскери орны жағынан Шығыс Азиядағы жетекші ел болып келеді. Жаңа заман кезеңінде Қытай капиталистік мемлекеттердің отарлық экспансиясының обьектісіне айналды және Тынық мұхитындағы империялистік қақтығыстардың біріккен орталығы болды. Англия, АҚШ Франция, Жапония және тағы басқа капиталистік державалар Қытайды кұлдыратып, оны жартылай колонияға айналдырды. Бірақ Қытай халкы жат жерлік елдердің басқыншылық езгісімен келіспеді. Жүздеген жылдар бойы шікі жаулар мен сыртқы реакцияға қарсы үздіксіз күрестер жүргізді.

"Синьхай" ескі Қытай жыл санағы бойынша 1911жылдың 30-шы қаңтарынан 1912жылдың 17ақпанына дейін созылды.

Одан көп ұзамай Кеңес Одағы ыдырап, Қазақстан Республикасы өз тәуелсіздігін алды да, Қытай мен көршілік қатынасқа шықты.

Қытай Халық Республикасы- Азия құрлығындағы ең ірі мемлекет, сондай ақ, жан саны мен жер көлемі жағынан да бүгінгі өркендеу үстіндегі мәдениеті мен экономикасы тұрғысынан да дүниедегі іргелі елдер қатарынан орын алып отыр.

Қытай халқы жоғарғы рухты үлгі мен және кеңес елінің қарулы тәжірибиесімен өз елінде тәуелсіздік пен демакратиялық құрылыс орнату үшін жасаған күресі үлкен халықаралық маңызға ие. Европа - Америкалық империалистер қолдаған Қытай реакциясы ұлт-азаттық және революция-демократиялық қозғалысқа қарсы күрес жүргізгенімен, Қытайдың демократиялық күштерін жоя алмады. Жиырма жыл бойы Қытай халқын қанаған Чан-Кай Ши ережесі жойылды. Қытай халқы американдық империялистерінің Қытайды американдық монополия отарына айалдыру пиғылын жойды. Америка Құрама Штаттары интервенциясын үзді. Қытай халқының батыл күресіне әлем елдері таңдана да қызыға қарады.

Қытай халқының ұлы жеңісі-оның бүкіл тарихи дамуындағы заңды нәтижесі.

XX ғасырдың алғашқы он жылдығы Қытай өмірінде маңызды оқиғаларға толы болды. Ол революциялық толқын белгісі мен көрініп соңында Қытайдағы монархиялық құрылысты жоюмен аяқталды. Қытайдағы революциялық қозғалыстар орыс-жапон соғысы және Ресейдегі 1905жылғы революциядан кейін кең қанат жайып, жиіледі.

Қытайдың саяси өміріне 1905жылғы орыс революциясының әсері көп болды, әсіресе Сунь Ятсеннің ұйымдастырушылық қасиетінің шыңдалуына айтарлықтай маңызы болды.

В.И.Лениннің сипаттағанындай "Азияның ояну кезеңі" деген кезең басталды. Азияның барлық елдерінде ірі революциялық күрестер жүріп жатты: 1908-1909 жылдары Түркияда, 1905-1911 жылдары Ирандағы революция, 1905-08 жылдары Үндістандағы ұлттық революциялық қозғалыс және тағы басқалары.

Қытайдағы ұлттық сана - сезімнің, патриотизмнің өсуі елдегі революциялық идея-халықтың басым көпшілігінің мақсатына айналды.

1644жылдан бастап Қытайдағы билік маньчжур аристократиясының қолына көшті. Маньчжур армиясы елге Ли-Цзчен басқарған шаруалар көтерілісін басу үшін Қытай феодалдарының шақыруымен келді. Пекинді басып алып, бұған дейін Қытайда билік еткен Мин династиясын тақтан тайдырды және Қытайда маньчжурлық Цинь династиясының билікке келгенін жариялады. Көп жылдық Қытай халқының қарсыласуын басып жаншып, елдің бүкіл территориясын өз қолдарына жұмылдырды. Бірақ, бүкіл маньчжур билігі тұрған кезең бойы Қытай халқының антиманьчжурлық күресі тоқтамады.

Қытайға капиталистік державалардың енуі елде 1840 жылы бірінші және 1856 жылы екінші "Апиын" соғыстары болуына әкелді, нәтижесінде, маньчжурлар шетелдіктерге Қытайдың барлық теңіз кедендерін өнеркәсіп орындарын және тағы басқа шикізат көздерін беруге мәжбүр болды. Қытайдың барлық теңіз кезеңдері шетелдіктер қолына көшті. Шетел тауарлары Қытайдың ең алшақ орналасқан аудандарына дейін еркін кіре алды. Шетел державалары маньчжур үкіметінің билікте түрғанын өздеріне пайдалы деп санап оларға елдегі шаруалар көтерілістерін басу үшін көмек беріп отырды.

Елдегі ұлттық өнеркәсіптің дамуына феодалдық езгі мен шетел капиталистердің үстемдігі кедергі келтірді. ХХ ғасыр басында Қытай толықтай жартылай отарға айналды. Империялистік мемлекеттер Қытайда күннен- күнге өздеріне пайдалы келіссөздер жүргізді.

Қытай буржуазиясы кампрадорлық және ұлттық деп екіге бөлінді. Кампрадорлар әлемдік және ұлттық нарық арасындағы делдалдар, олар импортталатын тауарлар жөнінде шетелдік банктердің тапсырмаларын орандауы шетелдік капиталға Қытайдан шикізат алуға көмек етті.

Ұлттық буржуазия- көпестер, помешиктер чиновниктерді және шаруалар ауқатты бөлігінен қалды. Олар ішкі алым-салықтардан әбден қорлық көрді. Сондықтан империялистік мемлекеттер мен маньчжур монархиясы қолдағы феодалдық қатынастарға қарсы шықты.

Қытай халқының көпшілігін құраған шаруалар қатал эксплуататцияға ұшырады. Қытай помещиктері жерді монополиялы түрде иеленді. Жері жоқ және жері аз шаруалар олардан жерді арендаға алуға мәжбүр болды. Аренда үшін талап шаруалар үшін өте қиын болды. Арендалық төлем пайданың жетпіс пайызына құрады.

Ұлттық капитализм дамуына кедергі болған маньчжур-Қытай феодалдық реакциясы мен империялизмнің өрістеуі, Қытайдың империялистік державаларға бағынуы және Цинь династиясының күннен -күнге шетел үкіметтері мен монополиясының шырмауына айналуы, халықтың жағдайының нашарлауы мінекей, 1911-1913 жылдардағы революцияның басталуына себеп болған негізгі мэселелер.

Революция алдында бірнеше мақсаттар тұрды: империялизмнің Қытайдағы үстемдігін жою, феодалдық билікті жою, маньчжур монархиясын құлатып, буржуазиялық республика орнату. Жоспарда бірінші орында Цинь династиясы феодалдарының саяси үстемдігін жою тұрды.

XIX ғасыр аяғында-ақ елде революциялық лагерь қалыптаса бастады. Оған ұлттық және ұсақ буржуазия, жұмысшылар, шаруалар және қала кедейшілігі кірді.

Осы уақытта саяси күрес аренесына Сунь Ятсен келді. Қытай халқының даңқты ұлы, елдегі алғашқы буржуазиялық революционерлер ұйымын Қытайдың Жаңару одағының негізін қалаушы, Біріккен Одақ - бірінші бүкілқытайлық буржуазия - революциялық партияны құрушы және оның басшысы, Синьхай революциясының көсемі, Уақытша Қытай республикасының президенті Сунь Ятсен (1866-1925) өзінің маньчжур самодержавиясы мен және Қытайдың феодал милитаристері- кампродорлар мен жүргізген қажырлы күресі мен Қытай халқы және әлем қоғамы алдында үлкен беделге ие болды. Оның тарихтағы енбегінің мәні, Сунь Ятсеннің ашықтан-ашық империялизммен феодалдық реакцияға қарсы күрес көтеруінде және өз еліндегі коммунистік партиядан барлық ұлттық күштерді осы жаулар мен күресуге жұмылдыру ұсынысын қабылдаған Азиядағы алғашқы буржуазиялық саяси қайраткер болуында.

Сунь Ятсен басқарған Синьхай революциясы Қытай халқының демократиялық тарихы мен ұлт-азаттық күресі жолындағы маңызды кезең. Синьхай революциясы тақырыбының маңыздылығы бірнеше мәселер төңірегінде топтасады:

• 
  империялизм және Қытай ұлты арасындағы қарама қайшылық
  
• 
  маньчжурлар және ханьдықтар арасындағы қарама қайшылық
  
• 
  революцияның сипаты жайлы
  
• 
  революциядағы буржуазияның рөлі
  
• 
  саяси ұйымдар
  
• 
  революциядағы буржуазия және аруалар
  
• 
  Нанкин уақытша үкіметінің сипаты жайлы
  
• 
  Революция тарихының зерттелуі
  

Синьхай революциясының әр түрлі аспектілерін зерттеген кеңестік Қытайтанушы тарихшылардың қатарында С.Л. Тихвенский, Г.В.Ефимов, Е.А.Белов, Л.А.Березный, Л.Н.Борох, А.А.Болохова, Ю.М.Гарушанц, А.М.Григорьев, В.И.Данилов, Л.П.Делюсин, Д.Н.Зильберг, Н.Б.Зубков, Н.М.Калюжная, Е.Ф.Каволев, Ю.В.Чудадеев және тағы басқалары бар.

Сондай-ақ "Қытайдағы Синьхай революциясы", "Сунь Ятсеннің таңдамалы шығармалары " және тағы басқа еңбектер қытай тілінен орыс тіліне аударылып шығарылды.

Қытай тарихшылары да Синьхай революциясының тарихын зерттеп, оның прогрессивті жағын мойындады. Олардың ішінде У.Юйчжан, Ли Данян, Ся Дуньюан, Ли Гохоу, Ван Цзепин, Чжан Кайюан және тағы басқалар.

Сонымен қатар, Синьхай революциясының зерттелуінде В.И. Ленин естеліктері мен Мао Цзэ-дун еңбектері маңызды орын алады.

Менің осы тақырыпты таңдауыма себеп болған 267 жыл бойы Қытайда үстемдік еткен феодалдық маньчжур монархиясына қарсы қытай халқының үздіксіз жүргізілген көтерілістерінің ішіндегі ең алғашқы жетістікке жеткен Синьхай революциясының тарихын, оның көсемі Сунь Ятсеннің көтерілісті жүргізу саясатын терең оқып білу.

Жұмысты жазу барысында негізгі қолданылған дерек көздерінің ең негізгісі болып- Қазақстан Ғылым Академиясының кітапханасы мен Пушкин атындағы Ұлттық кітапханада сақталған кеңестік қытайтанушы ғалымдардың еңбектері, В. И. Ленин еңбектері, қытай тілінен орыс тіліне аударылған еңбектер революционер - демократ, Қытайдың ірі саяси қайраткері Сунь Ятсеннің мақалалары, сөйлеген сөздері, лекциялары және тағы басқа саяси, философиялық, экономикалық сипаттағы жұмыстарының орыс тіліне аударылған жиынтығы, сондай-ақ қазақстандық қытайтанушылардың баспасөз бетеріне жариялаған мақалалары.

Осындай әдебиеттерді пайдалана отырып адамзат мәдениетіне үлкен үлес қосқан, бүгінгі күні қарқынды дамыған, әлемдегі алпауыт мемлекеттердің ішіндегі Қытайдың жаңа заман кезеңіндегі Синьхай революциясының тарихы туралы диполом жұмысы болмақ.

Жұмыс Кіріспеден, негігі үш тараудан және қорытынды мен пайданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

I тарау. Синьхай революциясы және оның Қытай тарихында орны.

1.1. Учан көтерілісінің басталуы.

XX ғасыр басына таман ихэтуан көтерілісен соң Қытайдың империалистік державалардың жартылай колониясына айналу процесі аяқталды.

"1912 жылы капиталистік державалар шетел саудасы үшін" зорлықпен " Қытайдың 48 портты қаласын ашты. Тек 47 кеденде 1910 жылы 35,6 млн таәлге тең тауар жиналды. 1910 жылы Қытайға шетелден әкелінген тауарлардың жалпы құны 476 млн. таәлге тең, ал Қытайдан шыққан экспорт құны 394 млн. таәлге тең келді. Осы 1910 жылы Қытайдың кеден орындарында қызмет етіп жатқан шетелдіктер саны 1378-ді құрады, бұлардың барлығы басшы қызметіндегілер еді " /1/

Цин үкіметінің империялистік державаларға қарызы 1911 жылдың желтоқсанында 139 млн. фунт-стерлинг құрады. Қытайда айтарлықтай шетелдік тікелей капитал қорларының көлемі өсті. (1902 жылы 503 млн.доллардан-1914 жылы 1085 млн.-ға жетті).

"Кеден санағы бойынша 1910 жылы Қытайда 141 868 шетелдік 3239 шетелдік фирма болған.

ХХғасыр басында шетел миссионерлерінің қызметі жақсы жүрді."/2/ 1910 жылы Қытайда мың жарымға жуық католиктік және бес мың протестандық миссионерлер жұмыс істеген. Елдегі христиандар саны 1911 жылға дейін екі есе өсті, әрбір 200 адамға орташа есеппен бір христиан дініндегі қытайлық келді.

Империялистік державалар Қытайда әрдайым өздерінің әскери күштерін ұстады.

Ұлттық капитализмнің дамуына кедергі болған маньчжур-қытай феодалдарының реакциясы Қытай территориясын империялистік державалардың бөліп алуы, цин монархиясының капитуляндық саясаты, революциясының басталуына басты себепкер болды. Пісіп жетіліп тұрған революция алдында мынандай міндеттер тұрды:

феодализді ликвидациялау, Қытайдағы үстем етуші державалардың билік етуін жою, империядағы Қытай ұлты мен басқа ұлттарды қорлаған маньчжур монархиясын құлатып, елде тәуелсіз буржуазиялық республика құру.

Жоспарда бірінші қытай халқының барлық қатерінің себепкері болған Цин монархиясының көзін жою тұрды.

1911 жылы революция қарсаңында Қытайдағы жағдай В.И. Ленин сөздеріне сәйкес келді: "1905 жылғы орыс революциясы және әлемдік капитализм Азияны толығымен оятты. Жүз мыңдаған орта ғасырда қалып қалған халықтардың жаңа өмірге деген, өз құқұықтарына деген, демократияға деген құлшыныстары талпыныстары оянды"/3/

Синьхай революциясы қарсаңында Сычуан және Учан көтерілісіне дейін Қытайдағы антиманьчжурлық лагерге бір-бірімен байланысы аз әртүрлі козғалыстар бірікті.

Қытай шаруаларының маньчжур монархиясына, феодалдық үстемдік пен империялық агрессияға қарсы стихиялық көтерілістері 1901 жылғы империялистердің ұлттық ихэтуан көтерілісін басып жаншыған соң елде ұсақ ұлттық көтерілістер жиіледі, бұл-

• 
  Біріккен одақ басқарған Қытай ұлттық буржуазиясының революция-демократиялық қозғалысы.
  
• 
  Буржуазия- помещиктік либералды- конституциялық қозғалыс
  
• 
  Цин империясы өздеріне зорлықпен қосып алған хандық емес халықтардың, яғни, монғол, ұйғыр және тағы басқалардың ұлт азаттық қозғалыстары.
  

Контрреволюциялық лагерь империялистік державалардан саяси, әскери, қаржылай көмек алып отырды, ал бұл революция нәтижесіне айтарлықтай маңызын тигізді.

Маньчжур режимінің күйреуі, Қытайдағы 1911жылғы жаз-күз айларында революциялық көтерілістердің жиілеуі және Цин үкіметінің өсіп келе жатқан революциялық толқынмен күресінің әлсіздігі, бірінші дүниежүзілік соғыс қарсаңында империялистік державалардың өз іштеріндегі қайшылық Синьхай революциясына бастау салған Учан көтерілісіне қолайлы кезең болды.

Ханькоудағы орыс концессиясы полицияның (тексерісінде) революциянерлердің штаб-квартирасын 1911жылы 9 қазандағы тексерісінен кейін боған граната жарылысы болған соң онда шетелдіктерге қорғау құқы берілген прокламация табылды. Бұл құжаттарда революционерлер барлық державалармен достық қатынаста болатындығы, шетелдіктерді қорғап, қарыздарды төлеп, барлық келісімдермен келісетіндіктері айтылған: және де онда жаңадан жасалған келіссөздер мойындалмайтындығы, Цин династиясын жақтайтын державалар жау қатарына саналатындығы мен маньчжурларға арналған барлық қару-жарақ конфискелетіндігі айтылған.

Учан көтерілісі басталысымен маньчжур наместнигі Жуй Чэн Ханькоудағы ағылшын консулынан көмек сұрады. Бірақ, 1901 жылғы " қабылданған протокол" бойынша шетел державалары Қытайдағы көтеріліске қарулы күш көрсетпейтіндігі айтылған./4/

Сондықтан бұл сұрақ консулдар корпусында талқыға салынды. Ресей мен Франция генконсулдары қарулы күшке қарсы болды. Осылайша Пекиннен бұйрық алған консулдар соғысушы жақтарға екі жаққа да бірдей екендіктерін айтады. Бірақ шетелдіктер Цин үкіметіне жақтас болды. 1911 жылдың өзінде Қытайда 19 мың адамы бар 51 шетелдік әскери кеме болған/5/

Қытайда ұлттық патриотизм дамыды, шетел тауарларына байкот жарияланды, әсіресе Қытай студенттері арасында кең қанат жайды. Әртүрлі газет-журналдар шығарылды. Сунь Ятсеннің Цин империясына қарсы бағытталған "Революциялық армия " деген кітабі тарады.

1905 жылы Сунь Ятсен Қытайдың жаңару қоғамын құрады. Бұл революцияляқ ұйым ірі елдердің көптеген басқа ұйымдарынан құрылған, кең революциялық бағдарламасы бар ірі ұйым болып табылады. Мұның аты "Тунмынхой"(Союзная лига) деп аталады. Бұның негізгі пункттері:

1 .Өкіметті құлату., 2.Басқарудың республикалық түрін енгізу., З.Әлемде бейбітшілік орнату., 4.Жерге деген құқықтардың теңестірілуі., 5. Қытай мен Жапонияның арасында достық орнату.

Тунмынхойға кірген әрбір адам ант қабылдайтын болған. 1907 жылы 16 қаңтарда Токиода митингте осы бағдарламалар айтылды және Сунь Ятсен өзінің әйгілі үш ұлттық принціпін жариялады:

• 
  национализм;
  
• 
  халықтың әл - ауқаты;
  
• 
  халық билігі;
  

Сунь Ятсеннің бұл бағдарламасын В.И.Ленин өте құрметтеп қодап бағалады.

Цин династиясы мен монархиялық құрылысқа қарсы шешуші күрес 1911 жылы Кантонда дайындалды. (Хуан Син басқарды, 28 сәуірде Кантон генерал-губернаторының үйін өртеумен басталды. Бірақ, көтеріліс дұрыс ойластырылмағандықтан басыптасталынды. Кантон көтерілісі күресті жалғастыруға күш берді.Учан қаласы күрес орталығына айналды.

Тунмынхой басшылығы қарулы күресті 1911 жылдың аяғына таман бастауды көздеп отырған. Осы революциялық күрестің жандануына Цин үкіметінің 1911 жылғы 9 мамырда шығарған барлық темір жолды национализациялау жөніндегі бұйрығы себеп болды.(бұл шешімге үкімет шетел мемлекеттерімен келіссөз жүргізу барысында ұлттық буржуазия тарапынан қарсылық болмау үшін жасалған және Қытай буржуазиялық позициясын әлсіретіп, шетел банктерінен жаңа қарыз алу үшін жасалды. 20 мамырда Цин үкіметі мен Англия, Франция, Германия және АҚШ банкттері консорциумы арасында Қытайға Хугуан қарызыр беру туралы келісімге келеді, яғни, 5% жылдық ставкамен 6 млн.ф.ст. бұл ақша темір жол құрылысы үшін керек болды/

Кейінгі жылдары Қытай буржуазиясы темір жолдарды өз күшімен салуды көздеген еді, бұл бір жағынан материалдық жағынан тиімді болса, екінші жағынан ұлттық сана-сезімнің тануына көмектесер еді. Осы антинационалды акт Қытай буржуазиясының шыдамының шегі болды.

Шетелден қарыз алу туралы үкімет шешіміне барлық қалаларда наразылық митингілер жүргізілді, Сычуан қаласында көтеріліс болды, бірақ ол басылып тасталды, Учанда 10-шы қазанда көтеріліс басталып кетті. Осы Учан көтерілісі 1911-1913 жылдары революцияның бастамасы болды (бұл кезде Тунмынхой басшылары Хуан Син оңтүстікте болды, Сунь Ятсен Америкада болды). Көтеріліс басшысы полковник Ли Юань-Хун болды, революция өте жоғары қарқында жүргізілді. Ханькоу, Ханьян қалаларына ауысты (14 қазанда Юань Шикайды үкімет Ханькоу генерал-губернаторы етіп тағайындады, бірақ қу Юань Шикай денсаулығына сүйеніп бұл лауазымнан бас тартады).

Бұл күндері Пекинде байлар банктерге салған салымдарын алып елден қаша бастайды, банктер жабылады, революция зор қарқын ала бастады. "Русское слова" корреспонденті Орталық Қытайда шаруалар, жер өңдеушілер басып алды, елдің бәрі " Қытайға азаттық " /7/ -деген ұрандармен шерулер болып жатыр деп жазады.

20 қазанда Хуан Син басқарған уақытша революциялық үкімет құрылады. Бұл уақытша революциялық үкіметке Шанхай қаласы да қосылады. Осы 1911 жылғы революциялық қозғалыстардың өзіне тән ерешелігі революциялық күштердің елдің оңтүстігіне шоғырлануы болды. ¥лттық өнеркәсіптердің негізгі орталығы осы оңтүстіктегі Шанхай Ханькоу, Кантон және Нанкин қалаларында орналасқан болатын. Оңтүстіктегі провинциялардағы шаруалардың көбі біреулердің жерлерін арендаға алып жұмыс істеген. Бұл аудандарда феодалдық эксплуатация әсіресе ауыр жүрді. Революцияның негізгі қозғаушы күштері демократиялық буржуазияның шаруалары болды. Кейін бұған либералды монархиялық буржуазия қосылды (Осы екеуі либералды республикалық түске боялды). Почта және байланыс министері Шэн Сюань-Хуай 22 қазандағы конституциялық палатаның екінші сессиясында темір жол құрылысын шетелге беруге жауапты адамды жұмыстан шығарды. Цин империясы үкіметінің революционерлерді қарумен басу әрекеті сәтсіз аяқталды.

22 қазандағы Пекин үкіметі Янцзы өзені бассейніндегі барлық қарулы күштердің қолбасшысы етіп Юан Шикайды тағайындады. Юан Шикай өз қызметіне кірісуге асықпады, себебі бас штабта революционерлерді жақтайтын барлық әскери мерекелік жыйын туралы айтып отыратын бірнеше офицер бар деген сыбыс естиді.

Солтүстіктің барлық помещиктік буржуазия өкілдері Юан Шикайға үлкен үміт артады. Қарашада Юан Шикай премер- министір болды. Бірақ, ол революционерлерге қарулы күрес ашуға асықпайды, себебі уақыт өте державалар солтүстікті қолдап, революциялық лагерь күйрейді деп ойлайды.

Революцияның бірінші күндерінде ақ державалар өз әскерлерін революцияның орталықтарына жібере бастады. Ханькоуға конторадмирал Кавасима бастаған жапон десанттары жіберілді, тағы неміс және ағылшын корабльдері, тағы да басқалары ( Интервенция ұйымдастыру мақсатында қолайлы уақыт іздеп армияларын қоныстандырды). Белгілі жапон генералы Танака өз үкіметінің тапсырысы бойынша интервенция жоспарын жасады, бұл жоспар Ресеймен бірігіп жүзеге асырылуы керек болды. Танака Қытайға императорды қолдау үшін әскери отряд жібереді, бірақ іс жүзінде Жапония Қытайда саяси тұрақтылық орнығуына қарсы еді. Бірақ олар революцияны жеңуде Юан Шикайдың күшіне сенді.

3 желтоқсанда оңтүстік- солтүстік арасында достық келісімге келді. Юан Шикай мен Ли Юан-Хун арасында келіссөз жүргізілді. (6 желтоқсанда принц - регент Чунь саяси аренадан кетеді де (Гуань Сюй әйелі) жесірі формальді түрде Лун Ю империтрица болады, бірақ билік Юан Шикай қолына шоғырланады).

18 желтоқсанда оңтүстік- солтүстік арасындағы бейбітшілік туралы конференция болады. Осы кезде Сунь Ятсен (Колумбияда) Қытайдағы оқиғалар туралы, жеделхат алып елге тез оралады. Уақытын жібермей Сунь туған еліне Европа арқылы оралады. Батыс Европа басшыларымен арадағы қатынасты шешу үшін Сунь Ятсен Лондондағы, Париждегі министрлердің Цин үкіметіне ақшалай көмек көрсетпейтіндігіне көндіреді.

24 желтоқсанда көп жылдық қуғындаулардан кейін Сунь Ятсен Шанхайға оралады.

1911жылдың аяғында Қытайдағы саяси жағдай әртүрлі қоғам өкілдері саяси белсенділігімен көрінді. Елдің оңтүстігінде ондаған газеттер шығып жатты, митинг, демонстрациялар жүріп, шаруалар арендалық төлемдерді, салықтарды төлеуден бас тартып жатты. Бір жағынан шетел империалистері қысымды күшейтті, 20 желтоқсанда алты держава өкілдері келіссөздер жүргізді, бір келісімге келулерін талап етті.

Осы уақытта оңтүстіктер конференция шақыртып, 29 желтоқсанда Сунь Ятсенді республика президенті етіп сайлайды.

Юан Шикай биліктің қолдан тайып бара жатқанын сезіп 1912 жылы 2 қаңтарда оңтүстікке соғыс ашамын деп қорқытты. Оңтүстіктіктердің кейбіреуі Сунь Ятсенге толықтай сенбеді, ол тым бөтен болды.

Сунь Ятсен өзінің президенттік қызметін абайлап ептеп жүргізді. Ол 2 қаңтарда халық алдында сөйлеген сөзінде: "Мен мемлекеттің негізі халықта деп білемін . Әр түрлі халықтар Хань, Манчжурлықтар, монғол, магометан, тибеттіктер, бір мемлекет астында өмір сүрген . Осы халықтар бір халық болып бірігуін -мен халық бірлігі деп білемін "./8/

Сунь Ятсен тәуелсіз, күшті мемлекет құрғысы келді, сол мақсатта ол империалистік елдерден көмек сұрады. Ал империалистік державалар Қытайда саяси және экономикалық әлсіз мемлекет болса деп қалады.

Сунь Ятсен жаңа заң шығарды. Бірақ ол елдің әлеуметтік-экономикалық негізіне ешбір өзгеріс енгізетін ештеңе жасамады.

1912 жылы 28 қаңтарда Юан Шикайдың саясаты бойынша 47 Манчжур армиясының генералдары династиядан бас тартады/9/

Ағылшындар Юан Шикайдың президент болғанын қалады және қолдау көрсетті. Бұл уақытта Қытайда Жапон әскерлері қарулы шабуыл жасауға дайындалуда деген сыбыс естіліп жатты.

Сунь Ятсен: "Егер мен президент болып тұрсам державалар интервенциясы болар, ел түншығуда қалар "-деп шегінуді шешті. 14 ақпанда Сунь Ятсеннің Ұлттық жиын алдында елді біріктіру мақсатында президенттік лауазымнан бас тартып, президенттік кандидатқа Юан Шикайды ұсынады. 16 ақпанда Ұлттық жиында Юан Шикай президент болады. Астана Пекиннен Нанкинге ауыстырылуды ұйғарды. Наурыздың алғашқы күндері Пекинге Нанкиннен делегация келді.Ол делегациямен Юань Шикай ақылдасу керек еді. Нанкин делегацияларының келуімен Пекинде әр түрлі өрттер мен әскерилердің бас көтерулері сәйкес келді. Бұл Юань Шикайдың ұйымдастыруымен болған істер делінеді. Юань Шикай: "Жергілікті жерлердегі жағдайларға байланысты Пекинді тастай алмаймын",-деді./11/

1912 жылы 10 наурызда Ұлттық жиын Нанкинде республиканың уақытша конституциясын қабылдады. Ол бойынша парламент екі палатадан тұрды, сайлау құқы 21 жасқа толған сол жерде екі жыл тұрған 500 рублі тең мүлкі бар немесе 2 сом көлемінде салық төлейтін азаматтар құқылы болды.

Жер-жерлерде көтерілістер, қарсылықтар басталды, солтүстіктіктердің басшылары (Юань Шикай мен Тан Шаон) жұмысшылар мен шаруалар көтерілістерін басып тастап, көтерілісшілерді өлім жазасына бұйырды.

1913 жылы "Ақ қасқыр" деген отрядқа біріккен адамдар Юянь Шикай бастаған феодалдарға қарсы ұзақ уақт бойы күресті./12/

Сунь Ятсен бұл кезде өз партиясының барлық күшін елдің экономикасын көтеруге жұмылдырды. Оның ойынша, династия құлатудағы негізгі мақсат орындалды деп санап, енді Қытай халқының барлық күші ел жағдайын көтеруге жұмсалу керек деп есептеді. Әсіресе, ол темір жол құрлысына көп көңіл бөлді. Ендігі кезекте Сунь Ятсеннің алдында бір жаңа партия ашу жоспары тұрды.

Тамыздың 25-ші жұлдызында жаңа партия - Гоминданның бірінші жиыны болды./13/

Гоминдань құрамына Тунмынхой өкілдері мен либералдық-буржуазиялық ұйымдар кірді.

1912жылғы Гоминдань программасы:

1.Күшті және біріккен үкіметті қорғап, қолдау, орталықтандыру жүйесін ұйымдастыру.

2.Жергілікті басқару органдарын қолдау, халық ішінде жекеше өзін- өзі басқару ұйымдарына қолдау көрсету.

3.Теңдік, өркениет, елдің біріккен мықты елге айналуы.

4.Халықтың әл-ауқатын көтеру.

5.Басқа ұлт өкілдеріне достық қарым-қатынас орнату.

Жаңа партия өз бағдарламасында революция аяқталды, ұлт-азаттық күрес бітті деп балма түрде ғана көрсетті, жерге деген теңдік құқы туралы ештеңе айтылмады./14/. Юань Шикай 1912 жылы заң шығару жиналысында президент билігін күшейту туралы ұсыныс енгізеді. Гоминдандықтарды қудалау басталды. (Юань Шикай өз карьерасына қатер төндіреді деп ойлайды) демократтардың күштерінің біржола күйреуі үшін Юань Шикайға ақша керек болды. Ол үшін Юань Шикай Хугуан қарызын қайта алу туралы банкттер консорциуымымен келіссөз жүргізеді. Осы мәселеге байланысты Сунь Ятсен мен Юань Шикай арасында күрес басталады.

Юань Шикай үкіметі империалисттерге бағынып отырды, айтқандарын жасап, террор жолына түсті. 1913жылы 21-ші наурызда гоминдан лидері Сун Цзяо Жэнді өлтірті./15/

Осы кезде банкттер консорциумы құрамы өзгерді. АҚШ президенті Тафта Вильсон 1913жылы ауысқан еді. Ол 18-ші наурызда банктер консорциумына қатысудан бас тартып, Қытайға 21 -ші наурызда қарыз беруде қатыспайтынын жариялайды./16/

АҚШ Қытайды республика деп таныды. Бұл Юань Шикайға пайдалы болды. АҚШ-тың банктер консорциумынан шыққанына қарамастан қарыз беру туралы екі жақ келісімге келеді. Юань Шикай және оның артында тұрған солтүстік Қытайдың буржуазиясы 5% пайыз ставкамен 25млн. ф.ст. қарыз алды. Жаңа Қытай қарызы Қытай демократиясына қарсы бағытталды./17/

Сунь Ятсен өз еркімен бас директорлықтан (теміржол) кетеді.

Сунь Ятсен халықты "Екінші революция" ашуға шақырады. 1913жылдың 11 -ші мамырында Сучжоуда екінші революция басталады. Бірақ екі жақтың күші тең емес еді. Юань Шикай жақтастары 28 мың адамға жетсе, Сунь Ятсен армиясы 15-16 мың адам шамасында еді. Юань Шикайда ақша да, армияда болды, оны Европа қолдады, екінші революция басып тасталды, Сунь Ятсен Жапонияға барып Юань Шикайдың президенттік лауазымнан кетуіне бар күшін салады.

1914 жыл Сунь Ятсен жаңадан "Қытай революциялық партиясын" құрады. Оған сенімді адамдар ғана кіреді, қазанның 6-да сайлау болады. Бұл сайлауда Юань Шикай жеңеді, тұрақты президент болады, парламент таратып, 1914 жылы 1-ші мамырда диктаторлық режимдегі жаңа конституция құрады. Бұл конституцияға халық қарсылық білдірді.

1911-13 жылдардағы революция Қытай алдындағы негізгі міндетті шешпеді. Ол шаруаларға Тунмынхой уәде еткен жерлерді бермеді, елдегі империализм билігін шектемеді, Қытай жартылай отар болып қалды. Ол тек монархияны құлатып, Цинь династиясының билігін жойды.

Учан көтерілісі басталысы мен Пекиндегі шетел державаларының өкілдері почта арқылы Сан - Франсикодан революционерлер шығарған үш ұлттық принцптің текстін алды. (Бұл кезде Сунь Ятсен АҚШ-та еді).

Бұл текстің бірінші бөлімінде революциялық армияның бас қолбасшысы шетел державаларының өкілдерін Қытаймен достық қарым- қатынаста болып, екі жаққа тең көзқараста болуын шақырды.

Екінші принціпінде Қытайды құлдырауға әкелген маньчжур демократиясын құлатып, елде федеративті- республикалық үкімет құруға шақырған. Бұл Қытай халқын гүлдендіріп дамуына жол ашады, ал соңында Сунь Ятсен мынадай пунктер көрсетті:

1. 
   Революцияның үкімет келісімде қарыз көлемі, ол үшін төленетін проценті, және не үшін алынғаны анық көрсетілген ішкі қарыздарды ғана мойындайды.
   
2. 
   Мемлекеттік қажеттіліктер үшін алынбаған Цин үкіметінің қарызын революциялық үкімет мойындамайды
   
3. 
   Революциялық үкімет шетел державаларына Цин үкіметіне қарыз берген өз кредиторларына революциялық үкіметтің мойындауы үшін қажетті құжаттарын алуын айтты.
   
4. 
   Революциялық үкімет барлық шетел державларынан елшілерді, миссионерлерді және тағы басқаларды өз өмірлері мен мүліктерін қорғау үшін барлық жағдай жасайтындығын және барлық кінәлілер әскери сот алдында жауапқа тартылатындығын хабардар етуді сұрайды.
   
5. 
   Революциялық үкімет осы мәселелерді шешуге көмектескен шетел державасының өкілдеріне Қытайда өз биліктерін орнатқан соң достық қатынастықта болатындығын жариялады.
   

Үшінші принцип жергілікті билік өкілдеріне арналды және олардан революционерлерге көмектесуін сұрады. Учан көтерілісінің сәтті болуы революцияның Қытайдың көптеген провинциялары мен қалаларына кең қанат жаюына және Сунь Ятсенге деген ірі елдердің қоғамдық пікірі жақсаруына әкелді.

Европа, Америка, Жапон газет-журналдары Сунь Ятсеннің Қытай революционері ретіндегі жеке тұлғасын " көпшілік қауымға жариялады "Тан" деген француз газетінің 1911 жылғы 31 желтоқсандағы номерінде. " Сунь Ятсен христиан дінін ұстанады және Маркс, Энгельс, Генри Джорж ізін жалғастырушы, оның бағдарламасына жерді нацианализациалау " кіреді делінген. 1911 жылы 25-ші қазанда жарық көрген Пекинде ағылшын, француз тілдерінде шығатын француз журналы "Журналь де Пэкэнде Қытай революциясы және оның басшысы Сунь Ятсен" деген мақала жарияланды. Онда Сунь Ятсен " өзіне нық сенген, әскери католик " ретінде жариялады," ал Қытайдағы болып жатқан революция "христиан идеясының триумфы ретінде бағаланды. Ағылшындық "Дейли-Кроникл "Сунь Ятсеннің Лондондағы маньчжур миссиасынан босатылған соң 1897 жылы жазған мақаласын жарыққа шығарды./19/

Учан көтерілісінен соң Пекиндегі дипломатиялық корпус нұсқауымен маньчжур князь-регенті Чунь мен жесір императрица Цыси маньчжур монархиясын құтқару үшін Юань Шикайды шақырады.

Чаныпадағы ағылшан елшілігі Пекиндегі ағылшын елшісінің бұйрығы бойынша Кеденнен түскен пайдадан үміттенген рееволюциянердің басын алуын болдырмау үшін революциянерлерді кеденнен түскен пайданың барлығын шетелдіктердікі екенін және бұған келіспесе шетелдіктермен қақтығыстық болатынын хабар етті. Осы себеп негізінде ағылшындықтар барлық революциялық провинциялардағы кеденді өз қолдарына алды. Чаншадан соң Ханы, Шанхай, Шаньтау (Сватау), Гуаньчжан, Сямын, Янтайдағы барлық кеденнен түскен пайда ағылшындық " Гонког-Шанхай '/20/ банкіне түсті.

Дипломатиялық корпус шешімінен үш банк " Гонког-Шанхай, Неміс Азиат," және " Орыс Қытай " банкінен кеденнен түскен пайданы бөлу туралы іспен айналысатын арнайы банк комитеті құрылды. Қарыз төлемдерінен артылған ақшаны шетелдіктер Цин үкіметіне беріп отырды, ал ол ақшалар революционерлермен күресу үшін жұмсалды.

Осы мақала 1911 жылы 2-ші қаңтарда Пекинде ағышын тілінде шығарылатын "Пекин дейли ньюс " және 21-ші қарашада Жапонияда ағылшын тілінде шығарылатын " Джэпэн таймс" газеттерінде жарыққа шықты./21/ Сунь Ятсеннің өзі ақпарат көздерін революцияның ісін қорғау үшін қолданды.

Революция барысы туралы ақпарат Қытайдағы империалисттік пресса органдарында қарсылық тудырды. Ағылшын капиталы органы- Шанхай газеті - "Норс Чайна дейли ньюс " 1911 жыл 14-ші қарашадағы " Мятеж в Учане" мақаласында: "Монархистерге мықты жеңіске жетсе ғана жақсы болар еді ... "делінген./22/ Учандағы көтерілістің сәтті аяқталуының естігенде Сунь Ятсен Америка Құрама Штатының Колорадо штатындағы Денвер қаласында болатын. Қытайдағы достарыннан 1911 жылы қазан айының ортасындағы алған телеграмма да көтерілістің женгендігі және қос одақтастық одан әрі жұмысын жалғастыруды басқару үшін Сунь Ятсен жедел түрде келу керек екендігі айтылған.

Сунь Ятсен Америка Құрама Штатының мемлекеттік секретары Нокспен революциянерлерінің Цин үкіметіне қаржылай көмек бермеуін сұрап кездеспекші болды, бірақ, Нокс Сунь Ятсенді қабылдамады. Сол сияқты Сунь Ятсеннің барлық державаларымен байланыс кездесулері сәттіз болды. Олар тек моралдық қолдау көрсетеміз деп уәде беріп шығарып салды.

1986 жылы Қытай Халық Республикасында Синьхай революциясының зерттелуінің жағдайы туралы, Қытай ғалымдарының 1911-13 жылдардағы революция тарихын зерттеуге деген қызығушылығының әлсіремендігі туып нақты дерек келтірілген шолу жарияланды.

Шолу авторлары Синьхай революциясын зерттеуде екі кезеңді бөлім көрсетті. Бірінші кезеңде (1949-1964) зерттеу жұмыстарының көтерілуі, 1956 жылы Сунь Ятсеннің туғанына 90 жыл болуын атап өту мен 1961 жылғы революция 50 жылдығына арналған конференциямен байланысты болды. 1949-64 жылдар ішінде Қытай Халық Республикасында Синьхай революциясы негізгі мәселелері туралы 50 монография және материалдар жинағы, 500 мақала шықты.

Екінші кезеңнін басталуы Гуаньжаудағы "Сунь Ятсен және Синьхай революциясы " деген ғылыми конференциялық өткізілуі және 1981 жылғы Учандағы " Синьхай революциясының 70 жылдығына " арналған ғылыми коференциямен байланысты.

1979 жылы Синьхай революциясын зертеуде жеткен жетістік, шығарылған жұмыстың екі есе көбеюі, 1964 жылға дейінгі публикацияның өсуі, зерттеушілер ортасының кеңеюі және шетел ғалымдарымен байланыстың кеңеюі.

Жоғарыда айтылған мақалада әлі күнге дейін Қытай Халық Республикасының оқымысты - ғалымдарының арасында пікірталас жүріп жатқан 7 тақырып көрсетілген:/23/

1. Империализм мен Қытай ұлты арасындағы қайшылық.

1960 жылдардағы Қытай тарихшылары арсындағы пікірталас барысында Синьхай революциясы қарсаңындағы Қытайдағы қоғамдық қайшылықтар туралы әртүрлі көзқарастар айтылған болатын. Олардың көбі империализммен Қытай ұлты арасындағы қайшылық. Қытайдың жаңа бүкіл кезеңінгі негізгі қайшылық болды деп есептеді.

Бірақ, ихтуан (1900-1901) көтерілісінен кейін империалық державалар Цинь династиасын қару ретінде қолдана агрессия " жұмсақтығы " курсын жүргізе бастады. Сондықтан Синьхай революциясы" қарсаңында негізгі қоғам қайшылық халық пен Синь үкіметі арасында өрбіді ( Ся Дюньань, Ли Гохау) Қытай халқы мен феодалдық заман арасында қайшылық болды ( Ли Гоцюань) тарихшылардың тағы бір пікірі, Ихэтуань кеткеннен кейін Қытайдағы империялистік агрессияның кейбір түрінің өзгеруіне қарамастан, империялистік державалар экспансиясы экономикалық, саяси және мәдени жағынан күш ала бастады, Қытай халқы мен империялизм арасында қарсылық адам әрі күрделенді дегенге сайды. Синьхай революциясы Қытайды державалық бөлуі қаупінен қорғалуы үшін болған, ол мәні жағынан антиимпериялистік болған (Ху Шэньу, Цзинь Чжунцзи, Ван Цзепин).

Сол кезде Қытай халқы мен Цинь үкіметі арасында қарсылық ұлттық қайшылықтың күрделенуінің дамуын тездетті. (Ли Тохау). Феодализм мен халық арасында қайшылық империялизм мен Қытай халқы арасында қарсылықтың шығу формасы болды. (Ван Цзепин)

Тарихшының үшінші бөлігі, революцияға дейінгі кезеңдегі негізгі қоғамдық қайшылық Қытай халқы мен өзара біріккен империялизм мен феодализм арасындағы қарсылық болды, сондықтан, революциялық қозғалыс бір уақытта антиимпериялистік және антифеодалдық мазмұнда болды. (Ван Боянь)

Синьхай революциясын зырттеуінің 60- жылдағы нәтижесі 80-жылдағы материялда қолдандылды, онда негізгі екі қоғамдық қайшылық Қытай ұлты мен империялизм арасында және Қытай халқы мен феодализм арасында, көрсетілді. (Цзинь Джунзци, Ху Шенву, Чтанюань)/24/

2. Манчьжур монархиясының жойылуы. Революцияның сипаты.

Революцияның сипаты туралы 1950-ші жылдың өзінде Қытай Халық Республикасында Синьхай революциясын буржуазиялық деп санаушылар мен оны буржуазиялы-демократикалық деп санаушылар арасында пікір талас жүрді. Қытай Халық Республикасының қазіргі замандық тарихнамасында көпшілік қолданылған көзқарас жартылай феодалды жартылай елде өтіп жатқан буржуазиялық революция антифеодалдық, антиимпериалистік түрде деп көрстілген.

1979-80 жылары Лю Данянь Жапон ғалымымен болған пікірталаста Синьхай революциясын буржуазиялық демократиялық мазмұнда болды деп және оған бірнеше себеп көрсетті.

1. Қытайдағы капитализмнің дамуымен, онда ненің күші буржуазиялық және ол революцияны бастап, басқара алды.

2.Революция-көсемі ретіндегі буржуазия, ұсақ буржуазия, және буржуазиялық интелегенция өз тобының және өз кезеңінің талаптарын көрсетті.

3. 
   Буржуазиялық революциянерлер анық революциялық бағдарлама жасай алады.
   
4. 
   Буржуазия басшылығындағы шаруалар революцияның негізгі күш рөлін атқарды.