1991жылдың 16 желтоқсанында «Қазақ Советтiк Социалистiк Республикасы атауын Қазақстан Республикасы деп өзгерту туралы» заңға қол қойылды

1-тарау. Адвокаттар көрсететiн заң көмегiнiң түрлерi

1.1 Адвокаттың азаматтық iс бойынша iске қатысуы

Жоғарыда жазып өткенiмдей Қазақстан Республикасы өзiн тәуелсiз мемлекет ретiнде орнықтыра отырып ең басты қазынасы ретiнде адам және азаматтың өмiрi, құқықтары мен бостандықтарын қарастырады.

Адвокатура азаматтардың барлық жағдайда құқықтары мен бостандықтарын заң тұрғысынан көмек берiп қорғайтын бiрден-бiр заңи ұйым болып табылады. Оның заң көмегiн көрсету түрлерi мен әдiстерi және құқықтық негiздерi әр алуан, өзiне тән ерекшелiктерiмен ерекшеленедi.

Қазiргi нарықтық экономика жағдайына байланысты адвокаттардың көрсететiн қызметтерi әр құқық саласы бойынша өзгешеленедi, сонымен қатар кәсiби және бiлiктi қызмет түрлерiн көрсету үстiнде.

Адвокаттардың қазiргi таңдағы көрсететiн заң көмегiнiң түрлерi:¹

- шешiлуi кәсiби заң бiлiмдерiн қажет ететiн мәселелер бойынша көнсультациялар, түсiндiрмелер, кеңестер мен жазбаша қорытындылар бередi;

- талап қою арыздарын, шағымдар мен құқықтық сипаттағы басқа құжаттарды жасайды;

- соттарда, мемлекеттiк және өзге де органдарда азаматтық iстерде, сонымен қатар әкiмшiлiк құқық бұзушылық iстерiнде өкiл ретiнде қатысады;

алдын ала тергеу кезiнде, сотта қылмыстық iстер бойынша қорғаушы ретiнде заң көмегiн көрсетедi, жәбiрленушiнiң, азаматтың талапкер, азаматтың жауапкер өкiлдiгiн жүзеге асырады.

Сонымен қатар адвокаттар азаматтарға, ұйымдарға өзге де заңдарда тыйым салынбаған өзге де заң көмегiн көрсетедi.

Адвокаттың көрсететiн заң көмегiнiң түрлерiнiң iшiндегi азаматтық iс бойынша өкiл болып қатысуын ашып қарастырайық.

Әр адам азаматтық процесс барысында бiлiктi заң көмегiн алуға құқығы бар. Әрбiр адам бұзылған немесе заңмен қорғалатын мүдделерiн қорғау үшiн Азаматтық iс жүргiзу кодексiнде белгiленген тәртiппен сотқа жүгiнуге құқылы. Азаматтар өздерiне берiлген азаматтық құқықтарыды, соның iшiнде өздерiн қорғау құқығын өз қалауынша пайдаланады.

Азаматтар мен заңды тұлғалар өздерiне берiлген құқықтарды жүзеге асырған кезде адал, парасатты және әдiл әрекет жасап заңдардағы талаптарды, қоғамның адамгершiлiк қағидаттарын сақтауға тиiс.

Азаматтар азаматтық iсте өз iстерiн өздерi немесе өкiлдерi арқылы жүргiзуге құқылы. Азамат iске өзi қатыса отырып өкiлiн де осы iс бойынша қатыстыра алады. Азаматтың iске қатысуы өзiне бiраз ыңғайсыздық туғыздырады. Мысалы, тараптар сот процесiнде өздерiнiң күнделiктi жұмыстарынан, қызметтерiнен босай алмаған жағдайда өздерiнiң мүдделерiн қорғауға процесте өз өкiлдерiне бередi.ҚР АIЖК 59-бабында тапсырма бойынша өкiлдiк етуге өкiлеттi азаматтардың тiзiмi берiлген. Соның iшiнде ең негiзгiсi, әрi маңыздысы – адвокаттар.

Азаматтық iсте адвокаттың қатысуының негiзi – тапсырма бойынша iске асырылады және де оның iс жүргiзудегi өкiлеттiгi сенiмхатта белгiленедi.

Сотта өкiлеттiк процессуалдық сипатқа ие. Бiр тұлғаның (өкiл алушы) екiншi тұлғаның (өкiл берушi) атынан процессуалдық құқықтары мен мүдделерiн қорғауға және бiлдiруге бағытталған әрекеттi – сотта өкiлдiк ету деп белгiленген. Бұл құқықтық қатынастың негiзi әрi бастауы, азаматтық – құқықтық шартта болады, яғни осы шарт негiзiнде екi тараптың арасында құқықтық қатынас пайда болады. Адвокат өзiне жүгiнiп келген азаматтың азаматтық iс жөнiндегi азаматтық процеске дейiнгi немесе процессуалдық өкiлеттiк басталғанға дейiн консультация бередi. Яғни адвокат пен өкiл берушiнiң қарым-қатынастары консультация берген кезден басталады.

Консультация беру бiрқатар өзара байланыстағы сатылардан тұрады.

Ең бастысы адвокат консультацияға келген азаматтың аты жөнiн, тұрғылықты жерiн, атқаратын қызметiнiң, кәсiбiнiң түрiн анықтауы тиiс. Содан адвокат, азаматты тыңдап, осы мәселе бойынша сұрақтарға жауап берiп өзi сауал қоя алады. Адвокат консультацияға келген азаматты тыңдаған соң iс бойынша жағдайларды анықтап, талаптың атын қалыптастыруы керек. Егер де азаматтың өзiнiң жүгiнiп келген iсi бойынша белгiлi бiр құжаттары болған жағдайда адвокат сол құжаттардың iске қажеттiлiгiн немесе керексiздiгiн анықтауы қажет.

Адвокат талаптың пәнiн айқындап алғаннан кейiн, қандай материалдық құқыққа жататындығын бiлгеннен кейiн консультация беруге дайын болады.²

Консультация беру өкiлеттiктi алумен тығыз байланысты емес, яғни кiм болмасын талапкер, жауапкер, үшiншi тұлғалар кез-келген уақытта да бұлардың құқықты позициялары талаптардың дәлелдемелiгi.

Адвокат iсi материалды-құқықтық позициясы бойынша жай және күрделi болуы мүмкiн. Егер де iс жай болған жағдайда, адвокат тапсырманы алуға не одан бас тартуға құқылы. Ал егер де күрделi болса, онда адвокат бiрқатар құқықтық толықтыру жұмыстарын жүргiзедi, яғни iс бойынша құқықтық позициясын айқындауы тиiс.

Адвокат құқықтық позицияны айқындап алғаннан кейiн төмендегiдей жағдайларды бiлуi керек:

- талап арызға тұлғаның құқығы бар ма;

- талап арыз сотта қаралуы тиiс пе;

- талапкер мен жауапкер процессуалдық құқық қабiлеттiгiне ие ме;

- осы iс бойынша, осы тараптардың арасында, осы дауға байланысты заң күшiне енген соттың шешiмi барма, немесе талапкердiң талап арыздан бас тартуы болған ба, немесе бiтiмгершiлiк келiсiмге келген бе;

- осы iстi алқалық сотқа жiберу туралы келiсiмдер жоқ па.

Кез келген жағдайда азаматқа iс бойынша құқықтық позициясы түсiндiрiлуi керек. Егер адвокаттық құқықтық позициясы тараптың позициясына қарсы келсе, онда адвокат бұл iстi өз өндiрiсiне алмауға тиiс.

Iс бойынша адвокаттың позициясы белгiлi бiр тараптарға сай болуы керек:

- өкiл берушiнiң мүдделерiнiң заңдылығы және адвокаттық қызметтiң мiнездемесi;

- өкiл берушiнiң позициясы мен адвокаттың құқықтық позициясы қарама-қайшы келмеуi тиiс;

- өкiл берушiнiң адвокаттық құқықтың позициясын бiлуi;

iс бойынша құқықтық позицияны анықтағаннан кейiн, адвокат iс жүргiзудi өзiне қабылдайды.

Адвокат iс жүргiзудi өзiне қабылдағаннан кейiн материалға керектi айғақтар мен дәлелдемелердi дайындайды. Егер де қылмыстық iстерде алдын ала тергеу органдарының лауазымды тұлғалары дәлелдемелердi дайындаса, азаматтық iстерде жұмыс адвокаттық қызметi болып табылады.

Бастапқыда адвокат дәлелдеу пәнiн айқындап алуы тиiс. Дәлелдеу пәнiн адвокатпен қатар сотта айқындайды.³

Әр тарап өзiнiң талаптарының және қарсылықтарының негiзi ретiнде сiлтеме жасайтын мән-жайларды дәлелдеуi тиiс.

Дәлелдеу пәнiн айқындағаннан кейiн адвокат сотқа керектi қандай дәлелдемелердi жинау керек мәселесiн қарастырады. Адвокаттық iсте заңмен көзделген тәртiпте сот – тараптардың талаптары мен қарсылықтарын негiздейтiн мән-жайлардың бар жоғын, сондай-ақ iстi дұрыс шешу үшiн өзге де маңызы бар мән-жайларды, солардың негiзiнде анықтайтын заңды түрде алынған фактiлi деректер дәлелдеме болып табылады.

Дәлелдемелер көп болған жағдайда талап арызды немесе қарсылықты дәлелдеуге жеңiлдететiн маңызды дәлелдемелердi iрiктейдi. Кез келген жағдайда дәлелдемелер iске қатысты және шындыққа сәйкес болуы керек.

Адвокат дәлелдемелердi өзi жинайды, кейде дәлелдемелердi сұратып алу көмегiне жүгiнедi.

Адвокаттың дәлелдемелердi сұратып алу түрлерi:

- заң консультациясы арқылы сұрату;

- сотқа iс бойынша дәлелдемелердi сұратып алу;

- сотқа, сот тапсырмаларын сұрату туралы өтiнiм бередi.

Сотқа өтiнiм жазбаша түрде жазылуы тиiс және қандай дәлелдемелер, сонымен қатар дәлелдемелердi алуға адвокаттың өзiнiң келмеген себептерiн көрсетедi. Адвокат сотқа өтiнiм жазған кезде дәлелдемелер iс бойынша қажет екендiгi көрсетiп, жазып өтуi тиiс.

Адвокат iстiң дәрежесiне байланысты кез келген дәлелдеу құралдарын пайдалана алады, яғни тараптар мен үшiншi тұлғалардың түсiнiктемелерi, куәлардың айғақтары,жазбаша және заттай дәлелдемелер, сарапшылардың қорытындысы. Азаматтық iсте адвокат дәлелдеу тәсiлдерiн жүзеге асыруы керек.

Сонымен қатар адвокат дәлелдемелердi қамтамасыз ету туралы сотқа өтiнiш бередi, өтiнiшiнде дәлелдемелердiң жоғалып кетпеуiне кепiлдiк бередi.

Әрбiр дәлелдеменiң – қатыстылығын, шындыққа сәйкестiгiн азаматтық iстi шешу үшiн жеткiлiктiгiн бағалауға тиiс.

Келесi сатыда осы iске қатысты тұлғалардың тiзiмi анықталады. Осы iске қатысты тұлғалардың тiзiмi дұрыс анықталмаған жағдайда iстiң кiдiрiп қалатыны сөзсiз.

Осыдан кейiн адвокат iс жүргiзу құжаттарын толтырады.

АIЖК 150-бабында талап арызда талапкер көрсетiлген, осы талаптарды адвокаттар сақтауға тиiс.

Талап арыз iстiң категориясына қарамастан, келесiдей бөлiктерден тұрады:

- iске қатысты фактiлi жағдайларды бейнелеу;

- көрсетiлген фактiлердi дәлелдейтiн дәлеллемделерге нұсқау;

- даудың құқықтық бiлiктiлiгiн белгiлеу.

Жауапкердiң адвокаты iс бойынша жазбаша түсiнiктеме бередi. Бұл талап арызға жауап және талап арызға қойылатын талаптарды сақтай отырып жазылуы тиiс. Мұндай түсiнiктеме де жауапкердiң талап арызды толық немесе iшiнара мойындауы көрсетiледi.

Сонымен қатар жауапкердiң адвокаты дәлелденген фактiлердi ұсынады.

Жауапкер бiрiншi сатыдағы сот шешiмi шығарғанға дейiн алғашқы талап қоюмен бiрлесiп қарау үшiн талап қоюшыға қарсы талап қоюға құқылы. Қарсы талап қою туралы жалпы ережелер бойынша жүргiзiледi.

Судьяның қарсы талап қоюды қабылдау шарттары:

- қарсы талап алғашқы талапты есепке алуға бағытталса;

- қарсы талап қоюды қанағаттандыру алғашқы талап қоюдың толық немесе қанағаттандыру бөлiгiнде болдырмаса;

- қарсы және алғашқы талап қоюлардың арасында өзара байланыс болса және оларды бiрлесiп қарау дауларды неғұрлым жылдам және дұрыс қарауға әкелсе.

Iстi сот қана емес, сонымен қатар адвокат та жүргiзедi. Адвокат материалдардың көшiрмесiн алуға құқығы бар.

Iс бойынша барлық құжаттар қажет, адвокаттан талап арыздың көшiрмесiн, өтiнiш алынады, қарама-қарсы жақтан iс бойынша түсiнiк т.б. құжат алынады, ал соттан сот шешiмiнiң үзiндiлерiн сот отырысының қаулысы алынады.

Адвокат пен клиент арасында, олардың кездесу барысында белгiлi қатынастар туындайды:

- сенiмдiлiк, яғни заң көмегiн сұрап келген адам адвокаттан өзiнiң өкiлiнен де бiрқатар керек хабарларды жасырады. Соңында сот процесiнде адвокат беймәлiм хабардан қауiп төнуi мүмкiн. Адвокат пен клиенттiң арасында сенiм бiрiншi кездесуде-ақ пайда болуы керек.

- iспен қатар клиенттiң өзiн жақсы бiлiп алуы керек.

- бiрлесiп жұмыс атқаруы тиiс.

Адвокат заңғер сонымен қатар психолог болуы керек.

Адвокат сотта өзiне белгiлi дәлелденген фактiлерге сүйене отырып сұрақ қоюы тиiс. Адвокат өзiне белгiлi мәлiметтердi, дәлелдемелердi қолдана отырып, iстiң мән-жағдайын баяндап бере алады, жақсы баяндап берумен қатар сот процесiне қатысушыларды және сот төрелдiгiн атқарушы судьяны сендiруi адвокаттың жоғары деңгейдегi бiлiмдiлiгiн байқатады.

Сот процесiнде адвокат басқа тұлғалардың ұсынған дәлелдемелерiн қарастырып, сұрақ қоюға құқылы. Сотқа қатысушы тұлғалардан, яғни жауапкерден, куәгерден iске қатысты сұрақ қоюға құқылы.⁴

Жалпы азаматтық iсте сотта iстi қарағанда тұлғалардың ұсынған дәлелдемелерiн зерттейдi.

Дәлелдемелердi зерттеп бiткеннен кейiн сот, сот жарыссөзiне көшедi. Сот жарыссөздерi iске қатысушы адамдар мен өкiлдердiң сөздерiнен тұрады.

Алдымен талап қоюшы және оның өкiлi, ал содан соң жауапкер мен оның өкiлi сөз сөйлейдi. Басталып кеткен процесте даудың нысаны бойынша дербес талапкер мен олардың өкiлдерiнен кейiн сөз сөйлейдi. Даудың нысаны бойынша өз бетiнше талапкер қоймаған үшiншi тұлға мен оның талап қоюшыдан немесе үшiншi тұлға iске өзi қатысатын жақтағы жауапкерден кейiн сөз сөйлейдi.

Сот жарыссөзi басталар алдында барлық дәлелдемелер зерттелгендiгi адвокаттың мiндетi – дәлелдемелердi жинақтап қорытып, сотты iс бойынша өзiнiң көзқарасын дұрыстығы туралы сендiруi қажет.

Сот жарыссөзi - өкiлдiң iс бойынша барлық әрекеттерiнiң логикалық қорытындысы. Адвокат сотта зерттелген дәлелдемелердi бiрiктiруi қажет, өзiнiң құқықтық позициясын дәлелдеу үшiн.

Адвокаттың соттық сөзiнiң мақсаты:

- iс бойынша өзiнiң құқықтық позициясын дәлелдеу;

- сотты өзiнiң дұрыстығына иландыру керек.

Сот жарыссөзiне адвокат өзiнiң ораторлық шеберлiгiн заңи бiлiгiн көрсетедi. Сөз сөйлгенде қатысушы тұлғалардың көңiл бөлетiнiне мән беруi тиiс.

Сот жарыссөзiнде адвокат зерттелген дәлелдемелерге сүйене отырып сөз сөйлеуi керек. Адвокат өз сөзiнде сот анықтамаған мән жайларға, сондай-ақ сот отырысында зерттелмеген дәлелдемелерге сiлтеме жасай алмайды.

Сот жарыссөзiнiң басты мақсаты – құқықытық позициясын дәлелдеу, сотта жиналған және зерттелген дәлелдемелерге сүйенiп қарама-қарсы тараптың позициясын жоққа шығару. Жарыссөзге қатысушылардың барлығы сөз сөйлеп болған соң ол сөздерiнде айтылғандарға байланысты екiншi рет сөз сөйлей алады. Соңғы реплика құқығын үнемi жауапкер мен оның өкiлi иеленедi.

Осыдан кейiн iске қатысушы прокурор сот жарыссөздерiнен кейiн жалпы iстiң мәнi бойынша қорытынды бередi. Прокурор iс бойынша қорытынды бергеннен кейiн сот шешiм шығару үшiн кеңесу бөлмесiне кетедi. Кеңесу бөлмесiнен сот отырысы залына оралғаннан кейiн, сот шешiм жариялайды. Мұнан соң шешiмге шағымданудың тәртiбi мен мерзiмдерiн түсiндiредi.

Аудандық немесе оған теңестiрiлген сот шығарған бiрiншi сатыдағы сот шешii егер оған шағым, наразылық жасалмаса апелляциялық шағымдану мерзiмi өткен соң заңды күшiне енедi.

Қазақстан Республикасының Жоғары соты, облыстық және iске қатысушы басқа да адамдар, сондай-ақ олардың құқық мирасқорлары сотта бұрынғы негiздер бойынша бұрынғы талап қою талаптарымен қайтадан арыздана алмайды.