Мағынасына қарай:7
1.Жіктеу
(личные)
2.Сілтеу
(указательные)
3.Сұрау
(вопросительные)
4.Өздік
(возвратное)
5.Белгісіздік
(неопределенное)
6.Болымсыздық
(отрицательное)
7.Жалпылау
(определительные)
|
мен, сен, сіз, ол,біз, сендер, сіздер, олар
бұл,мынау,осы,анау
кім?не?қандай?қай?
өз
бірнеше,біреу,кейбіреу
әлдеқандай, біраз
еш,ешкім,ештеңе,түк
бәрі,бүкіл,барша
|
Етістік
(Заттың ісін, қимылын білдіретін сөз табы)
Түрлері
|
Мысалдары
|
Тұлғасына қарай:
Негізгі
Туынды
|
Оқы, жаз
Ойна, ойла
|
Мағынасына қарай:
Салт(непереходный), сочетается со словами в остальных падежах
Сабақты(переходный), который сочетается со словами отвечающими на вопросы
Табыс септік
Болымды
(положительная форма)
Болымсыз
(отрицательная форма)
-ма\ме
-ба\бе
-па\пе
жоқ, емес
|
Төсекте жатыр, үйге кел, машинамен жет.
Балаңды оқыт, нанды тура, әкеңді күт
Кел, бар, тыңда
Барма, келген жоқ, айтқан емес.
|
Құрамына қарай:
Дара
Күрделі
|
Ойна
Барып кел
|
Сұрақтары:
Не істеді? Қайтті?
Не қылды?
|
|
Етіс (Залог)
(Іс- әрекет ,қимыл мен субъект және объект арасындағы қатынастарды білдіретін етістіктің категориясы)
Түрлері
|
Жұрнақтар
|
Мысалдар
|
1.Өздік
(возвратный)
|
-ын,- ін,-н
|
киінді, таранды, жуынды
|
2.Ырықсыз
(страдательный)
|
-ыл, -іл, -л
-ын, -ін, -н
|
киілді, таралды,жуылды, салынды, әкелінді
|
3.Ортақ
(совместный)
|
-ыс, -іс, -с
|
сөйлесті,ойласты келісті
|
4.Өзгелік (побудителей)
|
-дыр, -дір,
-тыр,-тір,
-ғыз, -гіз,
-қыз,-кіз
|
жуғызды, жаздырды, айтқыздырды,кескіз, әкелдір, келтір, жүгірт
|
Есімше (Причастие)
(Есімге де, етістіктікке де тән грамматикалық белгілерді қамтитын етістіктің категориясы)
Түрлері
|
Жұрнақтар
|
Мысалдар
|
1.Өткен шақ
(Прошедшее)
|
-ған,- ген,
-қан, -кен
|
Барған, келген, айтқан, кеткен
|
2.Келер шақ
(будущее)
|
-ар, -ер, -р
-с (болымсыздық)
|
Барар, келер, айтар, кетер, бармас, келмес
|
3.Дағдылы
(обычное)
|
-атын, -етін, -йтын, -йтін, -ушы, уші
|
Баратын, келетін, оқитын, барушы, келуші
|
4.Мақсат (Цели)
|
-мақ, -мек,
-бақ,-бек,
-пақ, -пек
|
Бармақ, келмек, айтпақ, кетпек
|
Көсемше (Деепричастие)
( Етістіктікке тән қимыл -әрекеттің себебін ,
белгісін, сый - сипатын көрсетіп тұратын етістіктің категориясы)
Түрлері
|
Жұрнақтар
|
Мысалдар
|
1.Өткен шақ
(Прошедшее)
|
-ып,- іп,-п
|
Барып, келіп, айтып, кетіп
|
2.Ауыспалы шақ
(Переходное)
|
-а, -е, -й
|
Бара, келе, айта, кете,
|
3.Мезгіл
(Времени)
|
-ғанша, -генше,
-қанша,-кенше
|
Барғанша, келгенше, оқығанша
|
4.Мақсат (Цели)
|
-ғалы, -гелі,
-қалы, -келі
|
Барғалы, келгелі, айтқалы, кеткелі
|
Шарт (Условия)
|
-майынша,
-мейінше
|
Бармайынша, келмейінше
|
Тұйық етістік
(неопределенная форма глагола, инфинитив)
Мысалы: Сөйле- сөйлеу
Кел – келу
Көр – көру
Жаз - жазу
Етістіктің шақтары
(время глагола)
3
Келер шақ
(будущее время глагола)
>й –
+ жіктік жалғау
>а, е
Сөйлеймін, жазамын, барасың, келесіз бе? көреді.
2. Өткен шақ
(прошедшее время глагола)
> ды, ді
+ тәуелдік жалғау
>ты, ті
Сөйледім, жаздым, бардың, келдің бе? көрді.
3.Осы шақ
( настоящее время глагола)
Нақ осы шақ
(собственное настоящее время глагола)
Жай түрі (простая форма) – образуется с помощью 4 слов:
тұр
жүр + жіктік жалғау
отыр
жатыр
2.Күрделі түрі (сложная форма) – образуется с помощью
тұр
+ ып\іп\п + жүр + ж.ж.
отыр
жатыр
Мен отырмын (жай түрі)
Мен оқып отырмын (күрделі түрі)
Мен дүкенде тұрмын (жай түрі)
Мен хат жазып отырмын (күрделі түрі)
Етістіктің райлары
(наклонение глагола)
4
Бұйрық рай
Повелителное наклонение
1. Мен айт+ айын,ейінБіз айт +айық,ейік
Сен айт Сендер айт +ыңдар,іңдер
Сіз айт +ыңыз,іңіз Сіздер айт +ыңыздар,іңіздер
Ол айт +сын,сін Олар айт +сын,сін
Шартты рай
Условное наклонение
Образуется путем прибавления к основе суффиксов-са,се + тәуелдік жалғау.
Мен барсам Біз барсақ
Сен барсаң Сендер барсаңыздар
Сіз барсаңыз Сіздер барсаңыздар
Ол барса Олар барса
Қалау рай
Желательное наклонение
Образуется путем прибавление к основе суффиксов-
ғы,гі,қы кі + тәуелдік ж.+ вспомог. глагол «кел»
Менің айт +қы+м келеді
Сенің айт +қы +ң келеді
Сіздің айт +қы +ңыз келеді
Оның айт +қы +сы келеді
Еліктеу сөз
(подражательные слова)
Айналадағы әр түрлі құбылыстардың дыбыстарына,қимыл-әрекеттеріне еліктеумен немесеолардың бейнелерімен байланысты туғансөздереліктеу сөздердеп аталады.
Еліктеуіш сөздер
(звукоподражательные слова)
Мысалы:сыбдыр-сыбдыр(шуршание),сылдыр-сылдыр(журчание),сықыр-сықыр(скрип-скрип)қарқ-қарқ(кар-кар),тарс-тарс(стук-стук),сақ-сақ(подражание смеху) тық-тық(тук-тук)
Бейнелеуіш сөздер
(Образоподражательные слова)
Мысалы:жалт-жалт,жалт-жұлт(выражающее блеск),бүрсең-бүрсең(ходить съежившись от холода),қараң-қараң,шошаң-шошаң.
Үстеу
(Қимылдың, іс-әрекеттің әр түрлі белгісін, амалын, мекенін т.б. сипаттарын білдіретін сөз табы)
Түрлері
|
Мысалдары
|
Тұлғасына қарай:
Негізгі
Туынды
|
Тез, ерте, кеш
Ақшалай, көзінше, айтпайынша
|
Мағынасына қарай:
Мезгіл
Мекен
Сын – қимыл
Мөлшер
Күшейткіш
Мақсат
Себеп-салдар
|
Бүгін, ертең
Ілгері, әрі, алға
Тез, жылдам
Сонша, онша
Ең, өте, тым
Тура, жорта
Босқа, текке
|
Құрамына қарай:
Дара
Күрделі
|
Ерте, кеш
Анда-санда, қолма-қол
|
Сұрақтары:
Қашан? Қалай? Қайда?
|
|
Үстеудің мағыналық түріне қарай бөліну кестесі
Үстеудің түрлері
|
Сұрақтары
|
Мысалдары
|
Мезгіл үстеуі
(времени)
|
қашан?
қашаннан?
|
бүгін, былтыр, биыл, ертең, таңертең, кешке, қазір, енді, ендігәрі, бұрын, күндіз, ертеден, бүрсігүні, күні бүгін, қыстай, ала жаздай, бағана, күні-түні бойы, қыстыгүні, әлгінде, таң сәріде, баяғыдан т.б.
|
Мекен үстеуі
(места)
|
қайда?
қайдан?
|
ілгері, кейін, әрмен, мұнда, осында, сонда, әрі, бері, жоғары, төмен, алға, тысқары, артта, арттан т.б.
|
Сын-қимыл (бейне) үстеуі
(образа действия)
|
қалай?
қайтіп?
қалайша?
кімше?
|
әрең, ақырын, бірден, бірге, бірте-бірте, бұрынғыша, қолма-қол, осылай, сөйтіп, өйтіп-бүйтіп, әрең-әрең, келе сала, емін-еркін, лезде, қаннен-қаперсіз т.б.
|
Мөлшер үстеуі
(меры)
|
қанша?
қаншама?
қаншалық?
қаншалап?
қалай?
|
онша, сонша, соншалық, мұнша, неғұрлым, мұншама, соғұрлым, анағұрлым, әжептәуір, қыруар, бірқыдыру, талай, бірталай
|
Күшейткіш үстеуі
(усилительное)
|
қалай?
(қандай?)
|
әбден, тым, ең, ылғи, кілең, сәл, өңкей, тіпті, нақ, әнтек, мүлдем, дәл, нағыз, керемет, орасан, ерен, әрең, аса, өте
|
Мақсат үстеуі(цели)
|
қалай?
не мақсатпен?
|
әдейі, әдейілеп, жорта, қасақана т.б.
|
7. Себеп-салдар үстеуі (причины)
|
не себепті?
неге?
қалай?
|
босқа, бекерге, жоққа, құр босқа, лажсыздан, амалсыздан, шарасыздан
|
Шылау
Достарыңызбен бөлісу: |
