Жара процессінің биологиясы

Клиникалық белгілеріне қарай Н.П.Пирогов жара процессінің үш сатысын айырады: 1) ісіну, 2) тазару, 3) грануляция сатысы. Цитологаялық және патологиялық өзгерістеріне қарай Н.Ф.Камаев (1962) жара процессін келесі дәуірлерге бөледі:

1. Ерте пайда болған (12 сағат шамалы) - мнда қабынудың алғашқы белгілері біліне бастайды.

2. Дегенеративтік — қабыну дәуірі.

3. Регенерация дәуірі.

И.И.Кузин үш кезеңі, регенерация, тыртықтану және эпителийлену кезеңін ажыратады. Жарадағы биофизикалық - химиялық өзгерістеріне қарай И.Т. Руфанов жара процессін екі кезеңге бөледі: гидратация кезеңі немесе жараның биологиялық өздігінен тазаруы; дегидратация кезеңі немесе регенеративтік қалпына келу кезеңі. Осы соңғы жіктелу ең қолайлы деп саналады.

Дегидратация кезеңінде жарадағы бірінші кезендегі патологиялық процесстер бәсендеп, өлі еттерден тазарып, зат алмасуы қалыпты жағдайда өте бастайды. Осыған байланысты қышқылдық та азайып, ұлпалардың ыдырауы азаяды, Са йоны көбейеді, ол қан тамырлары және торша мем-браналарын тығыздатады. Экссудатта және ұлпа аралық сұйықтарда регенерация стимуляторлары және нуклеин қышқылдары (РНК, ДНК) көбейеді, олар белок құрастыруына қатысып, жазылу процесстерін жеделдетеді. Осы процесстердің әсерінен жараның қуысы жас дәнекер ұлпамен толықтырылады, кейіннен ол тыртыққа айналып беті эпидермиспен қапталады.

1. Бірінші жетілумен жазылуы.

2. Екінші жетілумен жазылуы.

3. Қабыршықтанып жазылуы.

Шоғырланып тыртықтану терең, ауызы ашық жараларда кездеседі. Мұнда тыртық жараның түбінен басталады. Гранулды ұлпаның коллагенді және эластикалық талшықтары тартылып, қысылып бір-біріне жақындалады, сөйтіп жара тыртықтанумен бірге эпителиймен жабылады.

Жазықталып эпителийлену терісі сыдырылып пайда болған көлемді жараларда кездеседі. Мұнда гранулды ұлпамен тыртықталудың алдында эпителиймен толық жабылып болмағандықтан, эпителийсіз жараның жазылуы ұзаққа созылады.

Жараның қабыршықтанып жазылуы. Жазылудың бұл түрі кеміргіштер мен құстарда кездеседі. Басқа малдарда терінің беткейлі жараларында кездеседі.

Жараның бетіндегі ұйыған қан, фиброзды экссудат және өлі еттер кеуіп, оның бетін қабыршықтанып жауып тұрады. Қабыршық жараға сыртқа механикалық әсерден және микробтардан қорғаныш болады, оның жазылуына жағдай туғызады. Жараның орны тегіс болып іріңсіз жазылады.

Коллапс - уақытша, кенетген пайда болатын жүрек қызметінің бәсеңдеуі және қан тамырының қысымының төмендеуі. Мұнда артериялық қысым бірден төмендеп, бүкіл организмнің өмірлік қызметтері бәсеңдейді.

Коллапс пайда болу себептеріне, жарақаттанған малдың көп қан кетіп қансырауы, қатты ауырып тітіркенуі жатады. Кейде ол ұлпалардың ыдырауынан пайда болған уыт денеге тараганда, қатгы қорыққаннан, бұлшық еттердің қажығаныңда пайда болады.

Клиникалық белгілері: организмнің кенеттен туатын жалпы әлсіздігі, малдар көбінесе жатып алады, қан тамырының соғысы әлсіз, жиі, болар-болмас білінеді, дем алысы сирек, үстіртін, көз шырышты қабығы ағарыңқы-көкшіл болады. Жалпы дене қызуы төмендеп, сыртқы ортаның тітіркенгіштеріне әрекеті бөсеңдейді. Аяқтары салқындап, бұлшық еттері босаңсиды.

Емі: коллапсты тудырған себептерді жою, организмнің бұзылған қызметін қалыпқа келтіру. Қан ағысын тоқтату (бұрау, салу, тампондау, қан тамырларын байлау, күре тамырға хлорлы Са ерітіндісін егу). Қанды толықтырып, оның қысымын көтеру үшін глюкоза және аскорбин қышқылын физиологиялык ерітіндісімен бірге күре тамырға жіберген жөн. Қан алмастырып құю немесе арнайы қаналмастырғыш ерітінділер (полиглюкин, реополиглюкин, гемодез, гидролизат, аминопептид) жақсы нәтиже көрсетеді. Уыт денеге тараған жағдайда күре тамырға 40% гексаметилентетралин ерітіңдісін кофеинмен қосып егеді. Жүрек қызметін және сыртқы қан айналысын жақсарту үшін, тері астына кофеин, камфора майын немесе күре тамырға камфора сары суын еккен жөн (күніне 2 рет ірі малға 250-300 г, ұсақ малға 25-30 г). Осыған қоса ауру малды есілген сабанмен ысқылап, қыздырғыш прибормен малдың денесін қыздыру керек.

Шок-естен тану: басында қысқа уақыт қоздырылып, кейіннен жүйке жүйесі мен бүкіл организмнің терең қиналуға ауысатын малдың жалпы ауыр күйі.

"Шок" деген сөзді XVIII ғасырдың басында Француз дәрігері Ле-Драм енгізген және шоктың негізгі ауру белгілерін анықтаған Пирогов дүниеде бірінші болып, аурудың даму барысына түсінік беріп, оның емі мен алдын-алу шараларын ашты. Естен танудың жіктелуі - себептеріне байланысты:

1. Жарақаттан пайда болған - әр түрлі зақымдалудан туатын;

2. Операциялық естен тану — шала немесе толық жансыздандырудан туатын түрі;

3. Гемотрансфузиялық - сәйкес емес қан құйғанда, сәйкессіз белок еккенде болады;

4. Анафилактикалық — алдын-ала бөгде белокпен немесе бактерия уытымен (сенсибизацияланған) сезімдендіру кезінде болады.

Бұлардың ішінде жарақаттың әсерінен туатын естен тану өте жиі кездеседі. Белгілері: пайда болатын уақытына байланысты естен танудың алғашқы және кеш болатын түрлері болады.

Алғашқы естен тану - мал жарақаттанған мезгілде немесе жарақатганғаннан кейін бірнеше минут пен бірнеше сағаттың ішінде пайда болады.

Кеш пайда болатын естен тану - жарақаттан, хирургиялық операциядан, акушерлік көмектен кейін немесе уланғаннан кейін бірнеше сағат әлде бірнеше күннен кейін пайда болады.

Алғашқы естен тану 3 кезеңде өтеді: 1-кезең кенет қозумен сипатталып, эректильді деп аталады; 2-сі торпидті кезең - қатты тежелу; 3-ші салдану кезеңі өліммен аяқталады.

Жарақаттан естен тану шошқаларда, мысықтарда, жылқылар мен иттерде кездеседі, ал ірі қара малда кездесуі сирек. Жүйке жүйесі тез қозатын, сезімтал малдар жиі естен танады. Мұндай малдарға операцияны жергілікті немесе жалпы жансыздандырып жасау қажет.

Этиологиясы — естен тану мына жағдайларда кездеседі: бұлшық еттердің көлемді жарақаты, оған қоса сүйектің сынуы, жүйке бағанасының қысылып қалуы; Ішкі ағзаларға операция жасағанда шажырқайдың қатты созылуы; кеуде қуысы жарақаттанғанда, әсіресе сол қуысқа ауа енгенде; мал туғанда дұрыс көмек жасалмағанда; күюдың 2,3,4,5 дәрежесінде және т.б.

Стресстік жағдайлар естен тануға себепкер болады. Мысалы: орталық жүйке жүйесінің алдын-ала қалыптан тыс қозуы; ұзаққа созылған іріңді аурулар салдарынан туатын бірінці — резорбтикалық жағдайлар; жарақат алдындағы ауыр дерттер; дененің аса суынуы немесе қызынуы, аш болуы, қансырау және т.б. Жас малдар естен тануға сезімтал болады. Жүйке орталығы алғашқы және соңғы қоздырушылардың әсерімен кеш пайда болатын естен тануға әкеліп соғады. Естен танудың ауыр түрлері малдың өлімімен аяқталуы мүмкін.

Патогенезі әлі толық анықталған жоқ. Бірақ Асратянның теориясы бойынша қатты ауру сезімінің әсерімен пайда болатын алғашқы эректильді кезеңде бас ми қабығының және қабық асты орталықтың қозуы арқасында пайда болады. Қозудың әсері күшейе келе эректильді кезең торпид кезеңіне ауысады.

Жүйке орталығының қалыптан тыс қажудан қорғау жолында бас ми қабығында қорғау - ем тежелуі дамиді, ол шектен тыс терең парабиотикалық жағдайға апарып, салдану кезеңіне оңай ауысып кетуі мүмкін. Орталық жүйке жүйесінде эректильді кезенде функционалдық өзгерістердің салдарынан гемодинамика бұзылып, қан мен ұлпалардың химизмін өзгертеді.

Бұл орталық жүйке жүйесіңдегі және гемодинамикадағы өзгерістерді тереңдетіп, қанның химизмына кері әсер етеді. Жүйке жүйесіндегі гемодинамикадағы және қанның химизміңдегі өзгерістер, естен тануды тереңдетіп ауырлатады. Жүйке жүйесі қажып астения дамиды. Гемодинамика одан әрі нашарлап, қан қысымы төмендейді. Оған капиллярдың атониясы мен жоғары өткізгіштігі, ұлпаға шыққан қан сұйығы айналасындағы қанды қоюландырып, көлемін азайтуы себепкер болады. Осымен қатар қан ұлпаларда гиперкалиемия, ацидоз, аноксемия, аноксия және фосфотемия дамиды. Бұған гистологиялық, метаболистік және бактериялды қанның улануы қосылып естен тануды тереңдетіп күшейтеді. Ол организмге және жүйке жүйесіне жарақаттан кейін 20-30 минутган, көбінесе 2-3 сағатган кейін әсер етеді.

Аса қауіпті тітіркендіргіштердің әсері әрі күшейіп ұлғайса, ол торпидтік кезеңге апарып соғады. Бас ми қабығы бұл кезенде аса күшті тітіркендіргіштерден қорғаныс — ем тежелуі арқылы емес, оған жүйке арқылы жарақатталған жерден келетін ауру сезімінің импульсі афференттік жолда тежеуге ұшырап парабиоз пайда болып сақталады. Парабиоз ошақтары рецепторлық аппараттарында, шеткері жатқан жүйкеде немесе жұлынның өткізу жолында және ретикуляция формациясында пайда болады. Бұған тежелуге жүйке жүйесінің афферентік бөлімі қосылады және неғүрлым шеткеріде болса соғүрлым парабиозбен тежелу тереңдейді. Осының нәтижесінде төмен жатқан әр афферентік бөлім, жоғары жатқан бөлімнен өтетін импульсті тежейді. Сондықтан естен танудың торпидтік кезеңіңде тек шеткері жүйке құрамы тежеледі, ал мидың қабы және астыңғы қабы өздерінің тірлігін сақтайды. Бірақ тежеліп өз қызметін толық атқара алмайды. Сондықтан паталогиялық процесске әсер ете алмайды. Негізгі өзгерістер қан тамырларының шеткі бөлімдерінде болады, ал жүрек қызметі мен коронарлық қан айналысы көп өзгермейді, өйткені олар астыңы қабық орталығымен тікелей байланысты. Вегетативті жүйке жүйесінің симпатикалық бөлімінің терең тежелуі салдарынан артериолдар, венулдар және капиллярлар кеңейді және прекапилляр сфинктері салданады.

Осы өзгерістердің әсерінен артериялық қысым төмендейді, қан айналысы бәсеңдеп, мүлде тоқтап қалуға дейін барады. Аққан қанның көлемі азайғаннан көк тамыр қанға толық толмайды, содан оның қысымы төмендейді. Гемодинамикадағы осы өзгерістер ағзаларда гипоксия тудырады. Бауырдың қақпа ағысы төмендейді, осыдан кейде зәр пайда болу тоқтап қалады. Ішкі секреция бездерінің де қызметіне кері әсер тигізеді, бірақ гипофизде мүндай өзгерістер аз болады. Осы жағдайлар торша метаболизмінің нейрогуморальдық реттеуін төмендетеді, ұлпалар мен ағзаларда гипоксин дамуына әсер етеді. Қанның қүрамында аяғына дейін қорытылмаған зат алмасу қалдықтары жиналып, буфер системасы тежеліп ацидоз пайда болады. Мұнымен қатар гипергликемия, гипо-протеинемия, азотемия дамиды, қанда кетон затгары пайда болады. Организмдегі осындай терең өзгерістер естен тануда қан тамырының көлемі мен ондағы қанның көлемі сәйкес келмегендіктен, (тамырдағы қанның көлемі аз) организм өте ауыр жағдайға ұшырайды. Эректильді кезеңге қарағанда бұл кезеңде емдеу қиынға соғады. Бұған организмнің әр түрлі ағзаларының дистрофиялық өзгерістері себеп болады. Миокардта, қаңқа бұлшық еттерінде, бауырда майлы эмболин, үстіңгі бүйрекшенің ми затында торшалардың вакуоль-дануы, хромофильдік заттардың жайылғаны байқалады. Қан тамырларында, бауырда және көк бауырда фибриндік ісіну болады. Гипофиздің безді бөлігінде ганглиозды торшаларында, жүйке талшықтарында орталық жүйке жүйесінде дегенеративті - некрозды өзгерістер кездеседі. Орталық жүйке жүйесінің синаптикалық аппараттарында да дистрофиялық және деструктивтік өзгерістер болады. Осы негіздерге сүйеніп Л.Смирнов естен танудың ауыр түрі синаптикалық аппараттың бұзылуына байланысты дейді. Сондықтан естен танудың бұл түрі салдану кезеңіне өтіп өліммен бітеді.

Клиникалық белгілері: эректильді кезең жарақаттанған уақыттан бастап дамып, бірнеше секундтан бірнеше минутқа дейін созылады. Мал шүғыл еліріп қозу байқалады, қатты ыңырсып, қыңсылап тыпыршиды, босануға тырысып бұлқынады. Көзі бадырайып, көз қарашығы мен танауы ұлғайып, демалысы, қан тамырының соғысы жиілейді, қан қысымы көтеріледі, қатты терлейді.

Эректильді кезеңнің жеңіл түрінде және қатты тітіркену тоқтағанда мал есін тез жияды. Ал орта және ауыр түрінде торпид кезеңіне ауысады да малдың жағдайы нашарлайды. Рефлексі төмендеп, қосымша жарақатқа әсер етпейді, организмнің барлық қызметі төмендейді. Бұлшық еттері босаңсып, қозғалмай жатады, демалысы сиреп, кілегей қабаттары бозарады, қан тамырының соғысы жиілеп әрең білінеді, қан қысымы тез төмендейді. Дене қызуы 1-2^ С-қа төмендейді. Емі: жан-жақты болу керек.

1. Ауырсыну тітіркендіргіштерін жою, жүйке жүйесінің қызметін қалпына келтіру;

2. Гемодинамиканы қалпына келтіру;

3. Токсемия және заттар алмасуының бұзылуымен күресу.

Эректильді кезенде қозу себептерін жою және жүрек қызметін жақсарту, жүйке жүйесінің орталығы тұтас қозуын болдырмау, жарақаттанған жерді барынша жансыздандыру керек. Пневметоракс дамыса плеврепульмональдық естен тану Вишневский бойынша парасимпатикалық бағанды новокаинмен тежеу керек. Ішек сыртқа ақтарылып түссе, оны жайлап іш қуысына антисептикалық ерітінділермен шайып салып, қуысқа 0,25% новокаин ерітіндісін канамицинмен бірге енгізу керек. Трубкалы дренаж салып жараны тіккен жөн. Алдын-ала естен тануды болдырмау үшін, абдоминалды операция жасау алдында ауру малға Мосин бойынша эпиплевралды новокаинды тежеу жасау қажет. Сүйек сынғанда естен танудың алдын алу үшін және ем ретінде сынған жерге 30% этилді спиртке жасалған 2-3% новокаин егеді. Осыдан кейін күре тамырға ұсақ малға 10-15 мл, ірі малға 100-150 мл 10% натрий бромидін өз мөлшерімен қосылған кофеинмен бірге егеді, сосын жайлап Асратянның естен тануға қарсы сүйықтығын ит, қой, шошқа және бұзауға 200-300 мл-ге егеді. Асратян сұйықтығының орнына күре тамырға 1 кг малдың салмагына 1-1,5 мл есептеп 0,25% новокаин ерітіндісін әр 200 мл-ге 1 мл. 2% промедол және 1% димедрол, 30 мл преднизолон және 1 млн ӘБ. пенициллин араластырып еккен жөн. Бүдан кейін малды қыздырғыш аспаптармен қыздырып қымтау керек.

Естен танудың торпид кезеңінде Асратян бойынша шектен тыс тежеуден босату үшін симпатикалық (ганглин) жүйке түйінін немесе бағанасын новокаинмен тежеу керек. Шушков бойынша ең алдымен шеткі жүйке және соматикалық вегетативті жүйке жүйесінің бөлімдерінің парабиотикалық жағдайын босаңдату қажет. Ол үшін тері ішіне, қысқа және айнала новокаинды тежеу жасаған жөн. Сонымен қатар күре тамырға сәйкес қан қүю керек. Ұсақ малға 50-100 мл, ірі малға 1500-2000 мл. Керекті қан болмаса орнына полиглюкин, респолиглюкин қолдануға болады. М\ұны 1 минутта 80-90 тамшыдан есептеп жібереді. Бастапқы 2-3 минутта малға еккен дәрінің әсерін байқап, өзгеріс болмаса емді жалғастырады. Қан тамырының жиелуіне қарсы күре тамырға адреноблокатор-фентоламин егеді. В өлшемі ұсақ малға 0,001, ірі малға — 0,03 есептеп, егу алдында ғана 1 мл таза суға ерітеді.

Операциялық естен тануда қан тоқтату үшін тері астына 5 % эфедрин ұсақ малдарға 0,1-0,2, ірі малдарға 5-8 мл егеді. Осымен қатар естен тануға қарсы Асратянның, Поповтың сүйықтығын және Плахотиннің камфорлы сары суын қолдануға болады.

Кеш пайда болған естен тану организм уланғаннан және инфекцияның әсерінен пайда созылады. Оны емдеуге камфораның сары суы немесе хлорлы кальций мен кофеин араластырған гексаметилентетраминнің 40% ерітіндісін қолданады.