Жараланған қан тамырын өзара біріктіріп тігу

Ауру малдың операция кезінде қан қысымын төмендету ушін арфонад дәрісі кең қолданылады. Ол үшін арфонад дәрісінің 0,1 % ерітіндісінен ауру малдың әрбір 1 кг салмағына, осы дәрінің 0,1-0,2 грамын алып, оны натрий хлорид тұзының изотоникалық ерітіндісімен сүйық жағдайыға келтіреді. Сонда 60 кг салмағы бар ауру жануарға (60x0,2) -12 грамм арфонад дәрісін алып, оны тұзды суға еріткеннен соң ағзаға енгізгенде, ауру малдың қан қысымы бірталай төмендеп, операцияны құрғақ (қансыз) жағдайда жасауға мүмкін туады.

Операцияны ауыртпай жасау үшін, жансыздандыруды құрастырылған дәрілермен өткізуте де болады. Операция жасалып жатқан жерде ауырсыну сезімі пайда болмас үшін әрбір дәрінің тек қана пайдалы қасиеттеріне сүйене отырып, соларды қосып, құрастырып наркоз беріп отырады.

Қазіргі кезде ауру малға құрастырылған наркоз беру үшін, ең алдымен оған вена қан тамыры арқылы не тиопентал-натрий, не гексенал дәрісін жіберіп (ингаляциялық емес наркоз), ауру малды ұйықтатады. Енді ауру мал терең ұйқы жағдайына жеткеннен соң, оның веналық қан тамырына курареге ұқсас дәрілер егіп, ауру малдың бұлшық етерін босаңсытады. Бұлшық еттері босағандықтан, кеуде тыныс алу процесіне қатыса алмайды. Кеуде қозғалмай қалады. Ауру малдың аузына ларингоскоп аспабын енгізіп, соның көмегімен, кеңірдекке наркоздық аппаратқа жалғасқан резеңкелі түтік енгізіп, кеңірдек ішіне не эфир оттегі, не азоттың шала тотығы (наркоздық зат ретінде) беріліп отырады. Ауру мал осыдан кейін наркоздық терең ұйқы жағдайына ұшырайды. Ауру мал осындай жағдайда жатқанына қарамастан, жүйке жүйесі кесілер алдында естен танып қалмау үшін, сол жүйке жүйесіне қосымша новокаин дәрісінің не 0,25% не 0,5% ерітіндтсін енгізу керек. Мысалы, ауру малдың аяғын кесіп алып тастар алдында санның жүйке жүйесіне алдын-ала новокаин дәрісін егіледі.

1666 жылы ағылшын ғалымы Лауэр иттерге қан құйғанын жариялады, ал 1667 жылы француз ғалымы Дени мен хирург Эмерец қозының қанын өте қиын жағдайда жатқан ауру жануарға құйып, сол ауру малдың осыдан жазылып кеткенін мәлімдеген. Келесі жолы осындай қан құйған науқас өліп қалды. Сот болған кезде бұл екі дәрігерді жақтаған Франция Ғылым академиясының өкілдері өте ақылды шешімге келіп, әрбір қан құю алдында академиядан дәрігерлер рұқсат алуы керек деген.

1679 жылы Мерклин және 1682 жылы Этген-мюллер деген дәрігерлер өз бетімен екі түрлі қанды, яғни екі адамның қанын біріктірсе, қан ұйып қалады, ондай қандарды құюға болмайды деген шешімге келді. Зерттелмеуіне қарамай, сәтті қан құю операциясын 1819 жылы ағылшын дәрігері Блондель жасады. Ол бір адамның қанын екінші адамға сәтті құйды.

Қанның ұюы, қан құюға кедергі жасайды. Сол себептен қанның фибрининін жоғалтуды 1835 жылы Бишофф ұсынды. Бұл пікір де кең өріс ала алған жоқ. Қансыраған ауру адамның өлімі тек қан жетпегендіктен және сондай адамды өлімнен алып қалу үшін тек қана қан құю керек деген Гайемнің пікірі ғылыми тұрғыдан өте дұрыс пікір болатын.

Россияда 1830 жылы С.Ф. Хотивицкий босанған әйел қанды көп жоғалтса, оны қолайсыз жағдайдан алып қалатын, тек қана қан құю деген. Ал 1832 жылы Санкт-Петербург қаласының дәрігері Вольф, босанған кезде қансырап өліп бара жатқан әйелді тек қана қан құю арқасында ажалдан алып қалған. 1865 жылы орыс ғалымы В. Сутугин қанды ұйытпайтын амалдарын тауып, тамырдан алған соң, ұзақ уақытқа дейін сақтауға болатынын мәлімдеді. Қан құю мәселелеріне көңіл бөлген орыс ғалымдары — Х.Х.Саломон, Н. Раутенберг, С.П. Коломнин, И.В. Буяльский болған.

Қан топттры. Ұзақ зерттеулердің арқасында кез келген адам қанының құрамында басқа адамның эритроциттерін жабыстырып тастайтын агглютинация үрдісін жүргізетін ерекше заттардың болатыны анық-талған. Австрия ғалымы 1901 жьшы К. Ландцггейнер 1901 жылы адам эритроциттерінің құрамында екі түрлі антигендер - аглютиногендер, ал плазмада екі түрлі антиденелер - аглютининдер болатынын дәлелдеді. Агглютинагендер латын әліпбиі бойынша А және Б әріптерімен белгіленеді, ал агглютининдер грек әліпбиі бойынша альфа (а) және (Ъ) әріптерімен белгіленеді.

Бір малдың қан құрамында агглютиноген және агглютинин екеуі бірдей болмайды. Себебі бір әріптес агглютинин, мысалы А-агглютиногенімен кездессе, олар өзара жабысып қалады. Сол себептен бір малдын қанына агглютиноген А болса, басқа агглютинин түрі Ъ болуы керек.

Агглютиногендер тек қана эритроциттердің құрамына ғана кіріп қоймай, сонымен бірге сілекейде, асқазан сөлінде, басқалай сұйықтарда да кездеседі. Осы күндері агглютиногендердің үш жүздей түрі ашылған.

Агглютиниңдер белоктың бір түрі -г- глобулиннің молекулаларынан құралған. Агтлютининдер өз құрамына қарай екіге бөлінеді. Бірі өмір бойы өз қасиетін жоғалтпай - өзгермесе, екінші түрі эритроциттердегі агглютиногендерге қарсы, плазмадағы лейкоциттерге қарсы, сонымен бірге тромбоциттерге қарсы күресетін қабілетке ие.

Бір малдың қанын екінші малға құйғанда қандар . өзара жабысып қалмау үшін, қан, төрт топқа бөлінген. Мал қаннының топтарына келсек, әлі күнге дейін белгісіз жайлар көп. Мал эритроциттерінде көптеген агглютиногендер болады. Сондықтан оларды 4 топқа бөлу мүмкін емес.Әрбір топта бірнеше агглютиногендер түзеді, сол себептен мал қаны генетикалық жүйеге бөлнеді, Мәселен,ірі қарада 85 агглютиноген боландықтан, оларды 11 генетикалық жүйеге бөледі. Жылқыда 16 агглютиноген 8 жүйе, қойда 26 агглютиноген 7 жүйе, шошқада 50 агглютиноген 14 жүйе, тауықта 60 агглютиноген 14 жүйе болады (Т.Несіпбаев,2005).

Қанның құрамында қандай агглютиноген, қандай агглютинин барын білуіміз керек.

Ғылымның өсіп-өрлеуіне байланысты қаны I-ші топқа жататын малдардың қанында агглютиноген жоқ - 0, ал плазма сарысуында а жэне Ъ -агглютининдері бар. Бірінші топқа жататын малдардың қан формуласы Оа деп белгіленеді.

Қаны II топқа жататын малдардың эритроциттерінде А-агглютиноген, қан сарысуында Ъ -агглютинин болады. Формуласы А,

Қаны III топқа жататын малдардың эритроциттерінде Ъ - агглютиноген, қан сарысуында а-агглютинин болады. Формуласы В_а.

Қаны IV топқа жататын малдардың эритроциттері екі бірдей А және В агглютиногендері болса, қан сарысуында агглютининдер жоқ (О).

Төрт топқа бөлген қандарды формулаға түсірсек, сонда I топқа жататын малдардың қаны I (О_аһ), II топ (А_й), III топ (А,), IV топ болып жазылады.

Соңғы жылдары қаннын тобын қысқартып жазу үшін топтың санын цифр арқылы және эритроциттерге агглютиноген белгісімен ғана көрсетеді. Қысқартылған түрде қан тобы: 1(0); П(А): ІІІ(В); ІҮ(АВ) деп жазылып жүр.

Агглютиногендер мен агглютининдердің қосылып жабысуына қан құрамына кіретін гемолизиннің де қатысы бар. Комплемент бар жерде гемолизин қанның торшаларын, эритроциттерді бұзып, ерітіп жібереді.

Төл дүниеге келгенде оның қаны төрт топтың біріне жатады да, ол өмір бойы өзгермейді. Барлық қанды пайдаланады. Әртүрлі топқа жататын малдардың қанын екіге бөліп, оның сүйық бөліміндегі белгілі агглютининдер арқылы, қанның қай топқа жататынын айыруға болады. Сол сияқты , стандартқа сәйкес эритроциттердегі агглютиногендер белгілі болса, белгісіз агглютининдерді табуға болады.

1. 
   Малдарды дұрыс бағып – күтпеуден болатын жарақаттанулар,
   
2. 
   Көліктермен (теміржол, автокөлік) тасымалдаудан болатын жарақаттанулар,
   
3. 
   Азықтан болатын жарақаттанулар.
   
4. 
   Табиғи апаттар кезіндегі жарақаттанулар,
   
5. 
   Соғыс кезіндегі жарақаттанулар.
   

Емі: жылан аяқтан шақса, шаққан жерден жоғарырақ қатты буып тастап, тістеген жерді тілу немесе қыздырылған темірден күйдіру керек. Шағылған жердің төңірегіне 0,25-1% жаңа дайындалған калий перманганат ерітіндісін немесе 2% хлорлы әк ерітіндісін егу керек. Жылан уына қарсы жасалған қан сары суының әсері өте жақсы нәтиже береді. Ұсақ малға өте қатгы уланғанда тері асты 60-90 мл: орташа түрінде 40-70 мл; жеңіл уланғанда 15-30 мл егеді. Ірі малдардың өлшемі жоғарыға сәйкес 500-800 мл; 300-400 және 150-200 мл болады.

Алдын алу: жыланның шағуы көктем және жаздың бас кезінде жиі кездеседі, сондықтан осы уақытга жыланы көп жайылымдарға мал бақпаған жөн.

Улы өрмекшілердің шағуы. Елімізде улы өрмекшінің 2 түрі кездесіді, олар қарақұрт пен бүйі. Бүйі малды сирек шағады, қауіптісі қарақүрт. Қарақұрттың уытына түйе мен жылқы өте сезімтал келеді, басқа малдар төзімді, ал қойларға әсері жоқ. Улану белгісі 6-7 сагаттан соң байқалып, мал тырысып-бүрісіп, тұншығып, көзінен көп жас ағып мерт болады.

Емі: жылан шаққандағы емдерді қолданады. Одан басқа көк тамырға жайлап 1% калий перманганатын (жылқыға 200-300 мл) тері астына 5% эфедрин ерітіндісін егеді. Жылқы мен ірі қара малға 0,05-0,4 мл.

Алдын-алу: жайылымдарды күзде өртеу немесе қой мен шошқаны жаю арқылы құрттарды жояды.
Тақырып № 10. Кешендік шаруашылықтардағы жануарлардың жарақаттанулары
Мұнда қолдаңатын шаралар: 1) малды механикалық және басқа жарақаттардан сақгап қалу, оны күгіп бағу, сауу, көң-қоқысты тазарту, мал қораның едені, мал байлайтын орындар т.б. технологиялық процесстердің талабына сай болуы керек; 2) уақытылы тұяқ кесу, жылқылар мен жегін өгіздерін тағалау, 3) малды дезинфекциялық ванна мен бөгеттерден өткізіп тұру; 4) малшаруашылығы жұмысшыларына малға қарау, азықгандыу, механизация, автоматизация тетіктерінде істеуді оқытып үйрету және әрдайым тексеру.

Шошқалардың жаракаттануына алдын-ала қолданатын шаралар

Хирургиялық аурулар өнеркөсіптік типтегі мал шарушылығында технологиялық процесстермен, мал тұратын орындардың құрылысымен, еденнің саңдауымен, малды жасына қарай іріктеп топтаумен, транспортқа тиеп-түсірумен, тасымалдаумен және шошқаның жыртқыштық (каннибализм) т.б. себептерімен тікелей байланысты болады. Алдын-ала қолданатын шаралар осы конструкцияларды, технологиялық процесстерді мейілінше жетілдіру, жарақатганудың себептерін жою, малдарды жоғары құнарлы жем-шөппен қамтамасыз ету, зоогигиеналық және малдәрігерлік-санитариялық талаптарды бұлжытпай орындау болып табылады.

Егер қойдың азығында витамин-минералды заттар аз немесе жоқ болса, онда олар бір-бірінің жүнін жалап, қүйрықтарын шайнап тастайды. Сөйтіп қойдың қарнында пилобезоар (жүн түйірі) пайда болады. Бұның алдын алу үшін қойларға витамин-минералды заттары толық, сапалы азықпен қамтамасыз ету керек.

Өрт кезінде жануарлар күйсе, топан су басқанда (әсіресе суық кезде) және жазда ауа райы күрт суытқанда, қыста қарлы борандарда жануарлар үсіп қалады.

Ветеринария мамндары табиғи апаттар кезінде жарақаттанған жануарларға ветеринариялық көмек көрсетуге дайын болулары тиіс.
Тақырып № 16. Жануарлардың жарақаттануларының алдын алу.
Жалпы талаптар. Жарақат мал арасында өте жиі кездеседі, ресми мәліметтер бойынша ол тек таза хирургиялық аурулардың 25-30% иеленеді. Ал бас кезінде хирургиялық ауру емес, кейіннен хирургиялық ем қажет ететін аурулар санын қосса (трахеомотомия, руменотомия-центез, месқарында тілу-кесу, кесарев операциясы және ^т-б.) жарақаттың пайыздық саны одан да жоғары болады. Бұдан басқа негізгі ем – хирургиялық жолдармен емделетін кейбір жұқпалы аурулар (актиномикоз, некробактериоз, сіреспе, айналма т.б.) да бар. Жалпы алғанда барлық ауру малдардың 50% хирургиялық емді қажет етеді екен.

Жарақаттың мал арасында тарауын, онан келетін зияндықты бірталай ғалымдар зерттеген. Г.Әбішовтің деректері бойынша ірі қара малда жарақат 37,8%, 3 жастығы таналарда - 26,5%, қойда жайылым кезінде 44,6%, қыстауда 7,3%, шошқада 28,4%, жылқыда 26,4% кездеседі. М.В.Плахотин мен Щитов бордақылау комплекстерінде бұқашықтар да жарақат 12-30% дейін кездесетінін бақылаған.

Жарақаттың жиі кездесуі шаруашылықтарға орасан зор экономикалық зияндық келтіреді. Малдың өнімділігі азаяды, салмағы төмендейді, кеп дәрі-дәрмек, бағып қарауға адам күші кетеді. Осының бәрін ескерсек, ауру малды емдегеннен жарақатгың алдын алуға әрекет жасау өте маңызды. Мұнда малдың организімінің биологиялық заңына сүйеніп, оның табиғатқа байланысты өмірін ескеру керек. Ол: "организм + табиғи орта + адамның малға қолдан жасаған жағдайы". Адам малдан неғүрлым мол өнім алу үшін, малға әр түрлі жақсы жағдай жасайды, малдың жеген азығын толық қорытуға энергиясын (күш-қуатын) толық пайдалануға қарсыласу қабілетін төмендетіп, адам жасаған жағдайға бейімделеді. Сондықтан неғүрлым ауыл шаруашылық малдарының өнімділігі жоғары болса, соғүрлым олардың күтімі жақсарып, тиісті жағдай жасалу қажет. Малдарды жабық кешендерде баққанда оның сыртқы орта мен динамикалық тепе-тендігі бұзыльш, әр түрлі ауруға шалдығады (артрит-буын қабынуы, тендинит-тарамыстың қабынуы, түяқ аурулары т.б.). Мұнымен қатар мал қимылсыз көп қалған жағдайда терінің, бұлшық еттің, ішкі секреция бездерінің, жүйке жүйесінің қан қозғалысы нашарлап төмендейді. Көп қимылдамаған малдың бұлшық еттерінде, сүйектерінде, буындарында, ұлпаларында, ағзаларывда қан ағысы 10-15 рет төмен болады. Организмде гипотония дамып, зат айналысы және нейроэндокрин жүйесінің қызметі төмендейді. Мал шаруашылық комплекс-теріңде хирургиялық және басқа жарақаттарға қарсы алдын ала шара қолдануда, сол комплекстің инженерлік-құрылыс, зоогигиеналық және малдәрігерлік талаптарына аса кеңіл белу керек.

Алдын ала қолданатын шараларды дер кезінде іске асыру үшін, аурудың бас кезіңде білінетін алғашқы клиникалық белгілеріне көңіл аудара білу керек. Мысалы: азық қабылдау тәбетінің нашарлауы, сүт т.б. өнімділігі азаюы, күйістің жоқтығы, мес қарынның қозғалыс санының азаюы, тұмсығының қүрғауы, іш өтуі және т.б.