Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар

Жоспары:

Омбудсменнің немесе адам құқықтары жөніндегі өкілдің тәуелсіздігі мен бейтараптығын сақтау және жәрдемдесу, сондай-ақ мемлекетте оған тиісті орынды және осындай мекеменің жұмыс істеуі үшін өмірлік қажетті басқа мекемелер арасында жоғары беделін қамтамасыз ету үшін  бұл мекеменің мәртебесі берік заңнамалық негізге арқа сүйеуі өте маңызды.

Сөйтіп, омбудсменнің немесе адам құқықтары жөніндегі уәкіл мекемесінің өкілеттіктері мен негізгі сипаттамалары, сондай-ақ оның негізгі шарттары немесе міндеттері белгіленген Конституциядағы нақты қағидалар жолымен, конституциялық деңгейде мұндай ұйымның өмір сүруіне кепілдік берілуі өте-мөте маңызды. Мұндай ережелер өте кең емес болуы мүмкін, өйткені осы мекеменің қызметі мен сипаттамасы одан ірі осындай мекеменің қызметі мен шеңберін толық көлемінде қамтитын тиісті заңнамаларда немесе ережелер жасалып, кепілдік берілуі тиіс, және сонымен бірге конституцияға сілтеме жасалуы тиіс. Конституциялық қағидалар терминдердің тар шеңбердегі құрсауына қалып қоймауы жөн. Өйткені бұл оның басты негіздерін ескере отырып бұл мекеменің ойдағыдай дамуына кедергі келтірмеуі тиіс. Ерекше атап өтетін нәрсе, ұлттық деңгейдегі омбудсмен немесе адам құқықтары жөніндегі уәкіл туралы Конституцияның мұндай қағидалары жергілікті немесе аймақтық деңгейде немесе қоғамдық өмірдің белгілі бір салаларында мұндай мекемелерді құруға кедергі ретінде қарастырылмауы тиіс.

 Омбудсмен туралы ережелер бірқатар конституцияларда бар: Албанияда (60 – 63 баптар), Австрияда (148a – 148j баптар), Хорватияда (93 бап), Эстонияда (139 – 145 баптар), Финляндияда (108-113 баптар), Грузияда (43 бап), Венгрияда (43/B бап), Польшада (208 – 212 баптар), Румынияда (58-60 баптар), Ресейде (103 бап, парламенттің тағайындауы туралы), Словакияда (151a бап), Словенияда (159 бап), Испанияда (54 бап), Швецияда (үкіметтік мекеме, 13 бөлім, 6 бап), "бұрынғы Югославия Республикасы -  Македонияда" (77-бап) және Украинада (101 бап).

Омбудсмен немесе адам құқықтары жөніндегі уәкіл институтын құруды немесе қолдауды жақтайтын елдер арасында тұтастай алғанда мұндай органға конституциялық кепілдік болуы жөн. Алайда бұл ұстаным барлығына бірдей міндетті ретінде қарастырылмайды және көптеген елдерде мұндай мекемеге кәдімгі құқық қолдану заңнамасы негізінде қолдау жасалатыны жақсы мәлім. Дегенмен мұны тарихи жағдайлармен түсіндіруге болады, яғни, бұл заңнама адам құқықтары мен бостандықтары саласындағы омбудсменнің рөлінің маңызы бүгінгідей соншалықты жоғары танылмаған кезде қабылданғанын айтқан дұрыс. Оның тағы бір себебі көптеген елдерде конституцияға түзету енгізу рәсімі өте күрделі, сондықтан да омбудсмен сияқты мекеме туралы қағиданы егер конституцияны неғұрлым кең көлемде қайта қарау үдерісі жүргізілмесе конституцияға енгізу  қиындау. Жоғарыда айтылғандардай, қазіргі қолданыстағы еуропалық және халықаралық стандарттарға сәйкес омбудсмен үшін конституциялық кепілдік, сірә, басымдық ретінде қарастырылады. Бұл туралы Еуропа Кеңесі сияқты органдардың мәлімдемелерінде Парламенттік Ассамблеяның омбудсмен құру туралы 1615 (2003) 1 Ұсынбасы ретінде айтылды. Венеция комиссиясының әртүрлі елдердегі омбудсменге немесе адам құқықтары жөніндегі уәкілге қатысты нормалары және/немесе конституциялар туралы корытындыларында қарапайым заң немесе ережелер негіздегі бұл мекеме туралы ережемен салыстырғанда  конституциялық кепілдік туралы қағида үнемі басымдық шешім ретінде алға жылжытылып келді.

Бұл бөлімдегі қорытынды мәселе ретінде жоғарыда айтылғандарға сәйкес адам құқықтары жөніндегі омбудсменнің мәртебесі мен атқаратын қызметін реттейтін жалпы стандарттар мен нормативтік мәтіндер ұлттық парламент қабылдаған заңнамада бекітілуі тиіс, ал омбудсменнің өзін салауатты мәмілені қамтамасыз етуге жеткілікті парламенттік көпшілікпен, яғни парламенттің барлық мүшелерінің білікті көпшілігімен сайлануы тиіс екенін атап өткен жөн.

ІІ.Омбудсменнің адам құқығына қатысты заңнаманың конституциялығы туралы шешім шығару үшін Конституцияны сақтауға қадағалау жөніндегі органға жүгіну құқығы Омбудсмен немесе адам құқығы жөніндегі уәкіл мекемесі ұстанатын модель көбіне қысқаша мынадай түрде сипатталады: Бұл тәуелсіз ресми тұлға, оның басты рөлі халық, мемлекеттік және жергілікті басқару органдары арасындағы араағайын ретінде әрекет ету, сондай-ақ бұл ретте басқару органдарының қызметіне мониторингіні жүзеге асыру,  өкілеттілігі негізінде оларға сауалдармен жүгінуге және ақпаратқа қолжетімділігі болуы; адам құқығы бұзылуына және жосықсыз басқару фактілеріне  қарсы тұру және жою үшін басқару органдарына заң және кең мағынадағы теңдік негізінде ұсынбалар арқылы қайырылуға мүмкіндігінің болуы. Бұл мақсаттарға қол жеткізу үшін мұндай мекеменің өзінің бейтараптығын сақтауы және соған сәйкес оның сот үдерістеріне және сот істеріне қатыспауы принципті түрде маңызды. Дегенмен, әрине мұндай мекеменің көмек көрсетуді сұрағандарға оларға қажетті болуы ықтимал құқықтық қорғану құралдарын алу үшін ұсынбалар беру мүмкіндігі болуы тиіс.

Бірқатар елдерде (мысалға, Албанияда, Арменияда, Грузияда, Эстонияда, Молдовада, Польшада, Португалияда, Румынияда, Ресейде және Испанияда) омбудсмендер Конституциялық сотта заңнамалық актіге шағым бере алады. Сөйтіп, Конституциялық сотта заңдарға шағым беру өкілеттігі омбудсмен институтына тән. Егер адам құқықтарын қорғау жөніндегі жалпы мандат ауқымында омбудсменнің өкілеттігі сондай-ақ заңнама арқылы бұл құқықтардың ықтимал бұзылуынан қорғауды да қамтитын болса, онда омбудсменге бұл заңдарға шағым жасау мүмкіндігін берген жөн, соның арқасында омбудсмен олардың конституциялылығы туралы мәселе қоя алады.Осыдан келіп шығатын қорытынды, адам құқықтары мен бостандықтарын қозғайтын проблемалармен байланысты конституциялық заңдар мен нормаларға немесе жалпы әкімшілік актілеріне қатысты мәселелер бойынша жалпы қаулы шығару үшін омбудсменнің немесе адам құқығы жөніндегі уәкілдің өкілеттігіне елдің Конституциялық сотына жүгіну мүмкіндігін енгізу жөн деп танылады. Омбудсменнің мұны өз бастамасымен немесе оған нақты жүгінген шағым негізінде істеу мүмкіндігі болуы тиіс. Соңғы жағдайда Конституциялық сотта қаралуы тиіс немесе арыз берушінің ұстанымы бірінші инстанциядағы жүгінуді білмейді, өйткені бұл жалпы юрисдикцияда сот мәселенің конституциялылығын Конституциялық сотқа әкеп соғуы мүмкін немесе мүмкін емес болғандықтан шағымда көрсетілген мәселелер арасындағы айырмашылығын айырған жөн.. Осыдан келіп, жоғарыда мазмұндалғандай Қазақстанның адам құқықтары жөніндегі Уәкіліне Конституциялық сотқа жүгінуге өкілеттілік мәселелерін оң қарау қажеттігі туындайды. Осыған байланысты Конституциялық Кеңестің юрисдикциясы Конституцияда  белгіленгендігін (72 бап), сондықтан да мұндай шара әрі Конституцияға түзету енгізуі талап ететінін атап өткен жөн.

Баршаға белгілі кең тараған модельге сәйкес омбудсменнің немесе адам құқығы жөніндегі  уәкілдің өкілеттігіне омбудсменнің өзі немесе басқа да түрде әзірлейтін қызметі туралы жыл сайынғы есебінде, оның құзыретімен байланысты мәселелерге қатысты қолданыстағы заңдарға және басқа да заңнамалық новеллаларға түзетулер немесе толықтырулар енгізу үшін парламентке немесе заң шығару жиналысына ұсынбалармен жүгіну құқығы енгізілген. Бұл оның үстіне көптеген елдерде омбудсмен/уәкілді парламент тағайындайды және ол заң шығару органының алдында баяндама жасайды деп күтілгендіктен маңызды.  Сонымен қатар, бұл ереже бойынша омбудсмен немесе адам құқықтары жөніндегі уәкіл сияқты мекеменің бейтараптық сипатына қайшы келеді деп қарастырылады.

Егер олар өзінің құзыреті ауқымында заң шығару бастамасы құқығын иеленсе, онда бұл басқа әлеуметтік күштердің әрекетіне немесе саяси қысымға қатысты оның тәуелсіздігіне нұқсан келтіруі мүмкін. Бұл омбудсмен қызметін саясиландырады, өйткені парламенттік органдағы ықпалды саяси күштердің қолдауынсыз мұндай ұсыныстар табыспен аяқталмауы мүмкін. Сөйтіп, омбудсмен мұндай саяси күштерді іздеуге мәжбүр болар еді және бұл өзінің тәуелсіздігіне қауіп төндіреді. 

Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес (61 бап) заңнамалық бастамашылық құқығы парламенті депутаттарына және Республика үкіметіне ғана беріледі. Соған сәйкес Қазақстандағы адам құқықтары жөніндегі Уәкіл туралы қолданыстағы ережеде мұндай тікелей бастамаға қатысты қағидалар жоқ. Қағидада сондай-ақ осы мекеменің заңнамалық органға қатынасы туралы уәкіл парламентке заңнамалық түзетулер бойынша жүгінуге құқылы деген тәрізді айтылмаған, бірақ та мұндай құқық уәкіл өзінің құзыреті аясында адам құқықтары мен бостандықтары саласында, сондай-ақ оларды қорғау формалары мен құралдары саласында  Республика заңнамасын жетілдіруге үлес қосатыны туралы маңызды қағидалар 19-бапта білдірілген. 

Жоғарыда айтылған қорытындыларға сәйкес Қазақстанның адам құқықтары жөніндегі Уәкілі мекемесінің заңнамалық бастамалар құқығын беруден ұтатындығына күмән бар. Бұл мекеме өз міндетін орындау үшін бейтарап және тәуелсіз болуы тиіс екенін ескерер болсақ, сондықтан да омбудсменнің өкілеттігі тікелей заңнамалық бастамаларсыз, заңнамалық реформа аясында парламентке және/немесе сонымен бірге үкіметке немесе Республика Президентіне (оған қолданыстағы ережеге сәйкес уәкіл баяндамаларды жолдайды)  ұсынбалар жолдау мүмкіндігін шектеу ережесі халық мүддесіне жауап береді. Жыл сайынғы немесе арнайы баяндамалардағы мұндай ұсынбалар әрине, міндетті сипатта болмайды және мемлекеттік органдарды белгілі бір түрде әрекет етуге міндеттемейді, бірақ та олар белгілі бір мәселелер бойынша қоғамдық пікірдің назарын аударуға ықпал етуі мүмкін.

Омбудсменнің адам құқығы саласындағы қолданыстағы заңнамаға және ратификацияланған шарттарға түсінік беру құқығы.

Бұл мәселе Адам құқықтары жөніндегі Уәкілге адам құқықтары саласындағы ішкі заңнамаларға және ратификацияланған халықаралық шарттарға аутентикалық (түпнұсқалық) түсіндіру мұмкіндігін беру жөн болатын салаға жатады. Бұл жағдайда омбудсмен мекемесінің қоғамдық ортада табысқа  жетуінің кілті оның бұйрық пен директивалар шығару мүмкіндігімен емес, заң мен әділеттіліке  негізделген дәйектермен көз жеткізе алуында жатыр. Осыдан шығатын қорытынды, омбудсмен заңнамалық қағидалардың мазмұны және ратификацияланған шарттар бойынша өз пікірін айта алады, оған түскен шағымдарды қараумен және омбудсменнің өз бастамасымен көтерілген мәселелер бойынша да дұрыс түсіндірме бере алады. Тұтастай алғанда, мұндай пікірлерін айту жеткілікті көлемде омбудсменнің жалпы міндеттеріне жауап береді және бұл бағалауларға міндетті күш беру бұл мекеменің идеяльдық рөлінің шегінен шығып кетеді. Сонымен бір мезгілде омбудсмен өкілеттігі мен Конституциялық соттың және тұтастай алғанда сот төрелігі жүйесінің арасында жанжал туындап кетуі мүмкін.

1. 
   Омбудсмен институты.
   
2. 
   Адам құқығын қорғау жүйесін модернизациялау.
   
3. 
   Адам құқықтарын қорғау жөніндегі уәкіл қызметі.
   

1. 
   Искакова Г.К. Современность: права и свободы человека. Монография. Семипалатинск, 2013.-299 с
   
2. 
   Сборник документов по международному праву в области защиты прав человека. Алматы: САК, 2003.- Т.1. – 576 с.
   
3. 
   Права человека. Основные международные документы. - М.: Международные отношения, 2009. - 157 с.
   

Жоспары:

Бүгінде ұлттық заңнамаға, құқық қол­дану практикасына адам құқықтары жөніндегі халықаралық стандарттарды енгізу мәселесі бүкіл барлық деңгейлерде және құқық қорғау форумдарында талқылануда. Оның үстіне бұл мәселе Қазақ­стан­ның ЕЫҚҰ-да төрағалық етуіне байланысты өзекті мәселеге айналды. Ұлттық жоспар­дың кейбір қағидалары Қазақстан Респуб­ликасындағы құқықтық саясат жөніндегі тұжырымдамасында өз орнын тапты. Осы­ған орай Ұлттық жоспардың кейбір ұсынымдарын іске асыру мақса­тында мемлекеттік органдар бірқатар нормативтік актілерді қабылдады. Мәселен, заңдарды жетілдіруге, қоғамды ақпараттандыруға, құқық қорғау органдарының кәсіптілігін жоғары­лату­ға бағытталған 2010-2020 жылдарға ар­налған БҰҰ Азап­тауға қарсы комитетінің ұсынымдарын іске асыру жөніндегі іс-шаралар жоспары, азаптау және қатыгездікке байланысты т.б. арыздарды тексеру туралы нұсқаулық бекіді.

Адам құқықтарын қорғаудың ұлттық жүйесінің құрамдас бір бөлігі болып табылатын үкіметтік емес құқық қорғау ұйымдар да өз тараптарынан Комиссияның жұмысына оң бағаларын беріп, әр­дайым өзара іс-қимыл жасауға дайын екендерін білдіріп отырады. Комиссия өз тарапынан үкіметтік емес ұйымдар туралы заңнаманы және құқық қолдану практикасын жетілдіру туралы ұсынымдарын Мемлекет басшысына, Парламентке және Үкіметке жібереді.

Қазіргі замандағы адам құқықтары – жалпыадамзаттық мәдениеттің қуатты бөлігі. Ал дипломатия мемлекетаралық қатынастарды қалыптастыруда ғана емес, адам құқықтары саласындағы халықаралық ынтымақтастықты дамыту мен нығайтуда да шешуші рөл атқарады. Сондықтан бүгінгі қолданылып жүрген адам құқықтарын қорғаудың халықаралық әмбебап және өңірлік тетіктері нақ осы дипломатиялық өнердің арқасында сәтті әзірленген. Демек, адам құқықтарының мәнісін мен мынандай формуламен анықтаған еді: «Адам құқық­тары – жоғары құн­дылық, оны құрметтеу, сақтау және қорғау – мемлекеттің міндеті».

Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:

1. 
   Адам және азамат құқықтарының қорғалуындағы адвокатураның рөлі.
   
2. 
   Құқық қорғаушылык ұйымдар.
   

1. 
   Искакова Г.К. Современность: права и свободы человека. Монография. Семипалатинск, 2013.-299 с
   
2. 
   Сборник документов по международному праву в области защиты прав человека. Алматы: САК, 2003.- Т.1. – 576 с.
   
3. 
   Права человека. Основные международные документы. - М.: Международные отношения, 2009. - 157 с.