Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология

Етістік иегізі жалаң болса да, күрделі болса да (бар, кел, айтыс, көмектес, қызмет ет, көмск кәрсет...), амал-әрексттік тек аты есебінде ғана қызмет етеді. Олар нақтылы колдану үстінде амалдың кашан, қалай, қайтіп. кандай тәсілдер арқьілы жүзеге асатынын, демек, амал-дын алуан түрлі грамматнкалық мәндерін білдіре ал-майды. Ондай грамматикалық мағыналар, әдетте, нақ-тылы лебіз (речь) үстінде етістік негізіне үстелетін әр қнлы арнаулы грамматикалық формалар аркылы бері-леді. Қазақ тіліндегі осындай әрі үйреншікті, әрі қыз-меті аса мол грамматикалық формалардыц бір саласъі аналитикалық форма нттар.

Аналішікалық форманттар етістік негізіне жалғанып, сган амалдын бағыты-мақсаты, мезгілі-мезеті, ыцғайы-орайы, тыңғылықтылығы-тпянактылығы, үстіртіндігі-шалағайлығы, шегі-шамасы, жедеқабылдығы, қарбалас-тығы, лажы-мүмкіндігі, шуғыл-тосындағы, үздік-созды-ғы сиякты сппаттарын білдіретін немесе амалдың алдын

0. 
   аяғын, асығыстығын я жайбаракаттығын, кайтала-нуын я жиілігін, үдеуін я бәсецдеуін, сылбырлығын я ширақтығын, келтелігін я созалацдығын... бағдарлата-тын реңктер үстейді. Аналптикалық етістіктердің бонла-рындағы осындап грамматикалық мән-мағыиалар амал-дың өту я жүзеге асу жолындағы (процесіндегі) бола-тын, үшырасатын әр қилы сыр-сішаттарын білдіреді. Ал аналитикалық форманттар (морфемалар) сол грам-матнкалық мән-мағыналардың морфологиялық көрсет-
   

23. 
    -ла (-ле, -дсі, -дс, -та, -те) жұрнағы өзі жалғана-тьін етістік түбірінің я негізініц лексикалық (негізгі) мағынасына амалдың үсті-үстіне еселеніп, жиілеу сипа-тын білдіретіндей реңк қосылады. Мысалы: бақ-ыла, ңама-ла, қу-ала, қорға-ла, жаныш-та, саба-ла, твпе-ле, түйре-ле, үйке-ле, түр-ле т. б. Сондай-ак казіргі кезде осы түбірлерден жасалып, көнеленіп калған кейбір етіс-тіктер бар (іиалқа-ла, уқа-ла, уа-ла).
    

0. 
   -қыла, (-кіле, -ғыла, -гіле) жүрнағы жалғанған етістік негізінін лексикалық мағынасына амалдын (іс-тін) жиі-жиі немесе тым жедел еселеніп, қайталану си-патын білдіретін реңк жамайды. Мысалы: ат-қыла, жул-қыла, теп-кіле, кес-кіле, түрт-кіле, шап-қыла, соз-ғыла, үр-гіле т. б.
   

0. 
   -мала (-мелс, -бала, -беле, -пала, -пеле) косым-шасы да езі жалғанған етістік негізінің лексикалық ма-ғынасына амалдың қайталану сипатын үстегенімен, оныц әлсіз я снрек өтетінін білдіретін реңк жамайды. Мысалы: қаз-бала, бастыр-мала, үсте-меле, сау-мала, көтср-меле, тер-меле, тіз-беле, итер-меле, қақ-пала т. б.
   

0. 
   -ғышта (-қыиіта, -кіште, -гіште) жүрнағы өзі жал-ғанган етістік негізінін. лексикалық мағынасына амал-дың қайталану сипаты мардымсыз екенін білдіретін реңк үстейді. Мысалы: ал-ғышта, бар-ғышта, кел-гіште, айт-қышта т. б. Бүл жүрнақ етістіктің негізі дауыстыға бітсе және сонғы буында «ғ» я «г» дыбысы болса, -ыіита (-іште) түрінде қолданылады (қорға-Ситсі, ңара-шта, молығ-ыиіта).
   

0. 
   -ыңқыра (-іңкіре, -ңқыра, -ңкіре) жұрнағы өзі 'Калғапған етістік негізініц лексикалық мағынасына змалдың (Істің) үдей түсуін аңғартатын ренк қоса-Дьі. Мысалы: ал-ыңқыра, бар-ыңқыра, көр-іңкіре, оқың-