Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология
жүктеу/скачать 2.43 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- -гіш, (-қыш
| Көйлекіиең, байпацшақ, беіипетіиең, мәсішең сөздері-не жалғанған -шақ (-шең) жұрнағы бір түрлі мағына үстесе (тудьгрса), әрине, тершең, кіршең деген сөздерде басқа мағынаны білдіреді. Демек, бешпетшең, мәсішең свздерінен бешпет киген, мәсі киген деген мағына түсі-нілсе, тершең, кіршең дегендерден тершіл, кіршіл дегс» мағына аңғарылады.
Сондай-ақ, күлгіш, білгіш, көргіиі, сенгіиі, уққыш, жазғыш сөздерінін. сондарындағы -гіш, (-қыш, ғыш) жұрнағы етістікке жалғанып, белгілі бір Істі үнемі жүзе-ге асыруға кабілеті барлықты бағдарлататын сын есім ІУдырып тұрса, басңыш, сыпырғыіи, сүзгіш, ескерткііи, көрсеткіш, салқындатқыиі, түкіргіш, сорғыш дегендерде белгілі бір амалды жүзеге асыруға керекті құрал-сай-Манның атын білдіретін туынды зат есімдер жасап түр. 34 35
Ал -у жұрнағы жалғанған алңыну, сескену, сасу, жо-оу, оқыту, тәрбиелеу, қызығу, қызғану тәрізді сөздерден белгілі-белгілі іс-әрекеттің аттарын қабылдасак, егеу, ca ddy, жасау, бояу, қаіиау, тіреу сияқты сөздерден белгілі құрал-жабдықтардың аттарын ұғынамыз. Бірак -у жұр-нағы таяу (жер), жарау (ат), ңызу (әңгіме), ояу (кісі), кебу (отын), түзу (жол), бітеу (ж ара), жабырңау (кө-ңіл) деген сөздерде белгілі-белгілі сыр-сипат атаулары ретінде қызмет атқаратын сын есімдерді тудырып тұр. Сөйтіп, алғашқы -қақ, -шен, -гіш жұрнақтарының әр-қайсысы ездері жалғанған сөздерге екі-екі мағынадан жамаса, соңғы -у жұрнағы үш түрлі семантикалық және грамматикалық мағыналар қосып тұр. Бұл сияқты поли-семиялық жұрнақтардыц мағыналары қаншалықты сара-ланғандарымен, олар (мағыналар) өзара бір-бірімен байлаиысты болады. ұрнактардың ішінде дыбысталуы (айтылуы) мен таңбалануы (жазылуы) бірдей болғанымен, негізгі мағы-налары да, туынды мағыналары да бір-бірімен байланыс-пайтын, үштаспайтын тіпті басқа-басқа бір алуан жүр-нактар бар. Ондайлар омоним жүрнақтар деп аталады Мұндай омоним жұрнақтарды полисемиялық жүрнақтар-дан ажырата білу каж ет және олар бөлек-бөлек катего-риялар, жеке-жеке қаралуы керек. Атіиы, түйеші, балтаиіы, етікші, малшы, егінші, тігін-ші, тергеуші, барлауиіы, сайлаушы, жүргінші, қуғышиы, жазушы, оқуіиы деген зат есімдердін бәрі де -шы (-ші) жұрнағы арқылы негізгі және туынды есім сөздерден жа-салғаны сияқты, жаншы, өрші, аунақшы, ойнаңиіы, ты-қыршы, тыпыршы, қаймақшы, дөңбекіиі деген етістіктер жан, өр, аунақ, ойнақ, тықыр, тыпыр, қаймақ, дөңбек деген зат есімдерден жасалған. Байқа-шы, қой-шы, ем-ші, ая-шы сөздеріндегі, сондай-ақ, келейін-ші, келейік-ші, кел-ші, келтір-ші, келіңдер-ші, келсін-иіі, келсем -ші формаларындағы -шы (-ші) қосымшасы етістіктіц түр-түрлеріне тілену, жалыну мағынасын жамап тур-са, бармағүшы, келмекші дегендерде -шы (-ші) жұрнағы мақсаттың тиянақты түрде жүзеге асырылатындығына көзді жеткізе түсетін мағына үстейді. Сөйтіп, бүл мысалдардағы -шы (-ші) қосымшасыныя мағыналары көп екенін квреміз. Бірақ бұл арадағы көп мағыналар бір-біріне жақын емес, бір-бірімен байланыс-пайтын, бірінен-бірі алшақ, басқа-басқа мағыналар. Octij себептен бұл жұрнақты айтылу, жазылу түрлері біреу ғана болғанымен, мағыналары да, қызметтері де бір-бірі-мен ұштаспайтындықтан, полисемиялық (кеп мағыналы) жұрнақ деп тани алмаймыз. Бұл жұрнақ — әрі жаңа сөз тудыратын, әрі жаңа форма тудыратын омоним жұрнақ. -қ (-ық, -ік, -ак, -ек) жұрнағы. Бұл жұрнақ — нағыз омоним жүрнақ. Бұның мағыналары да кеп, жалғану ая-сы да кең, атқаратын қызметі де әр тарапты. Мысалы: Қазық, бүйрық, бөлік, сезік, күйік, көрік, түкірік, түсінік, кекірік, сурақ, тырнақ, ы рғаңт ілек, төсек, орақ, пышақ, жатақ, ңүіиақ, жетек, қонақ, қылың, тозың, ша-лы қ дегендер -ық (-ік, -қ, -ақ, -ек) жұрнағы арқылы етістіктен туған зат есімдер; жүктеу/скачать 2.43 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|