тақырып. Мұсылман құқығындағы соғыс және бейбітшілік мәселелері

Құранда сатқындарға (кәпірлер-кафирлер, гәуірлерге) қарсы соғысқа үндеу деген шынымен де бар. Алайда, тек осы тұжырыммен шектелген дұрыс емес, себебі бұл Құранды зерттеудегі біржақты көзқарас болып қалады. Айта кететін бір жәйт, Құранда сондай-ақ әскери қақтығыстар мен дауларды шешудің оң, бейбіт, әділ нормалары да бар. 8 сүренің 62 аятында исламның дұшпандарына қарсы соғысќа шақыру көзделген: «Оларға қарсы шамаларың келгенше ат әскері мен күшін дайындаңдар, онымен сендер Алла мен өздеріңнің дұшпандарыңды қорқытасыңдар», - делінген. Бітімгершілік келісімін жасау қажеттілігі туралы норма Құранның 63 аятында бекітілген: «Ал егер олар бейбітшілікке бет бұрса, сен де оған бетіңді бұр» [3, б.150].

Бірақ Құранның кейбір аяттарында соғысқа үгіт-насихаттар да келтіріледі, 4 сүренің 79 аяты қарама-қайшы мазмұндағы шақыруға ие: «Күш қолданбаңдар (яғни, соғыстан бас тартыңдар), Аллаға сиыныңдар, оны ардақтап, саналарыңды тазартыңдар», - делінген.

Құранның осы және басқа да нормаларынан ислам бейбітшілікті сүю, басқаларға деген сабырлылық пен шыдамдылық қасиеттеріне негізделетінін көрсетеді. Құран мен сүнна бейбіт, қолайлы жағдайларда мұсылмандар мен мұсылман еместер арасындағы қарым-қатынастарды реттейтін кейбір негізгі қағидаттардан тұратыны, олардың араларындағы дау-жанжалдарға ерекше мән берілмейтіндігі күмән тудырмайды. Құранда мұсылмандар мен мұсылман еместер араларындағы қарым - қатынастардың негізгі және тұрақты мазмұны болып, олардың арасындағы соғыс пен жанжал емес, керісінше, бейбітшілік пен өзара ынтымақтастық екендігін көрсететін аяттар да бар. Құран мұсылмандарға нейтралитет сақтап отырған адамдарға қарсы қару көтеруге болмайтындығын, оларға бейбіт өмір сүруді ұсыну қажеттілігін жариялайды. Тіпті, Құран мұсылмандарды мұсылмандармен қақтығыстарға түспеген және оларға әділетсіздік білдірмегендерге мейірімді және жомарт болуға шақырады. Осындай ұсыныстардың мысалдары хадистерде кездеседі.

Соғыс пен бейбітшілік мәселесі әрқашанда мұсылман әлемі тарихы үшін өзекті болған. Арабтарда исламды тарату мақсатымен жүргізген соғыстар болды. Алайда, исламды тарату жергілікті дәстүрлер мен әдет нормаларын сақтай отырып, жүзеге асырылғанын айта кеткен жөн. Бұл ислам дінінің кең көлемде әрі сәтті таралғандығының бір себебі болды. Осман империясы жүргізген соғыстар да исламның көк байрағы астында жүзеге асқан.

Исламды енгізу – мұсылман мемлекеттерімен жүргізілген соғыстардың жалғыз себебі емес. Араб халифаты, кейіннен Османдық Түркия соғыстарды басқа мемлекеттердің жерлерін жаулап алу үшін жүргізген. Түркияның балкан мемлекеттеріне, таяу шығыс мемлекеттеріне қарсы жүргізген соғыстары сәтті болды, бірақ олар Ресейден жеңіліс тапты. Бірнеше мәрте жүргізілген соғыстар бітімгершілік келісімдерімен де аяқталатын.

Арабтардың тәжірибесі соғыстар мен қарапайым даулы мәселелерді шешкенде, бітімгершілікке келуді білдіретін «тахким» әдет нормасына сүйенгендерін куәландырады. Шартты түрде «тахкимді» қазіргі кездегі заң тілімен айтқанда «арбитраж» деп атауға болады. Осындай арбитражды жүзеге асыру үшін жоғары мәртебеге ие болатын тұлғалар тағайындалатын.

Түркия сол кезеңдерде мықты флотқа ие болып, Жерорта теңізінде билік орнатқан. Осыған олар испан, португал, венецаялық эскадраларды жеңу арқылы жетті. Бітімгершілік келісімін Түркия еуропалық мемлекеттерге қатысты жасалған мейірімділік белгісі ретінде, ал олардан жиналған ақша сомалары («харадж») сатқындар мұсылмандармен бейбітшілік сатып алған сый ретінде тұжырымдаған.

1606 жылы Ситваторокте Түркия мен Австрия арасындағы соғысқа нүкте қойған және бұл христиан мемлекеті оның халықаралық құқық қабілеттілігі бойынша тең құқылы серіктес ретінде танытқан бітімгершілік келісіміне қол қойылды.

Біраз уақыт өткен соң Австрия Түркияда белгілі бір сауда артықшылықтарына ие болды. 1193 жылы Түркия Ресеймен оған әскери көмек көрсету туралы келісімге қол жеткізді, ал Түркия өз кезегінде Ресей қауіпсіздігіне қарсы бағытталған әскери жүктерді өткізбеу үшін Босфор мен Дарданелла сарқырамаларын жауып тастауға міндеттенеді.

Алғашқы кезеңде мұсылмандар мен христиандардың ара қатынасы қақтығыстарсыз болмады. IX – XIII ғасырларда Таяу Шығыстағы жерлерін қайтарып алуға бағытталған бірнеше крест жорықтары ұйымдастырылды . 637 жылы мұсылмандар Иерусалимді жаулап алды. Мұсылмандар басқа діндерге қатысты сабырлылық танытып, Еуропамен ара қатынастарын үзбеген. Түрік-селджұқтар XI ғасырдың басында Мысырдан Иерусалимді жаулап алады. Христиандарға деген көзқарас өзгеріп, бұл Шығыс Рум империясының императорын Рум папасына жүгінуге әкеліп соқты. Еуропаның христиандарына Иерусалимге барып, қажылық етуге бөгеттер қойылды. Осы кезеңге Византия Империясының бәсеңдеуі мен Еуропада нормандардың күшеюі дәл келді. Соның салдарынан Иерусалим қолдан қолға ауысып отырды.

Мұсылмандар пен христиандар арасындағы соғыс көптеген ғасырларға созылды. Бұл соғысты 4 кезеңге бөлуге болады: 1) араб экспансиясының Батысқа қатыстылық кезеңі; 2) Испанияға христиан жорығы кезеңі; Испанияның христиандыққа қайтып келуі; 3) түріктердің күшею кезеңі, олардың Константинопольді жаулап алуы, Балкан және Орта Еуропаны уақытша басып алуы; 4) түріктерді еуропалық иеліктерден аластату кезеңі .

Ислам құқығының тарихын зерттеушілер соғыс құқығына ғана емес, сондай-ақ, бейбітшілік құқығына да ерекше назар аударған. XIII ғасырдың 70 жылдарында крест жорықтары тоқтатылады.

Ертедегі мұсылман зерттеушілері, әсіресе, Аббасидтер билік еткен кезеңдегілер бізге деген негізгі алғы шартты ойы халықаралық құқықтың кешенділігі мен белсенді діни соғыс ойы болған бірқатар халықаралық мұсылман құқығына қатысты жұмыстар қалдырған.

Кешенділік дәрежеде мұсылман мемлекетінің құрылымымен байланысты болған, негізінен, жаулап алушылық жорықтары нәтижесінде өзінің шекараларын кеңейту арқылы кешенділікке жетуге талпынған. Халифтер өз кезегінде соғыстарын көптеген мемлекеттерде ислам дінін және оның идеологиясын кеңейту үшін жүргізген. Исламның кешенділік туралы талаптары, оны дүниежүзілік дінге айналдыру туралы ойлар джихад доктринасына күш бере отырып, оның көмегімен ислам мемлекеттерінің қолында көптеген халықтардың санасына ислам діни ойларын ендіру құралы болған. Арабтар көп нәрсеге қол жеткізгенімен, исламның дін ретіндегі кешенділігі, дүниежүзілілік ойы бірқатар ислам мемлекетгерінің жеңілістері салдарынан тәжірибе жүзіне аспайды. Осыған байланысты белгілі мемлекеттер алдында екі мәселе пайда болды: мұсылман емес араб әлемімен қарым-қатынас орнату және ислам мемлекеттері ішінде мұсылман емес халықтармен өзара қарым-қатынас орнату мәселесі. Сондықтан да әлемді ислам құқығына сенуші және себеушілерге бөлу; соңғыларымен мұсылмандар соғыс жағдайында болу керек деп тапқан.

«Дар аль-ислам» термині ислам билік ететін территорияны білдірген. Бұндай территорияларға қарама - қарсы ислам билік етпейтін, ал оның территориясында өмір сүретін мұсылмандар қуғынға ұшыраған «Дар аль-ислам» территориясы да болған. Осылай болған жағдайда мұсылмандардың мүдделерін қорғау джихад – сенім үшін қасиетті соғыс қажет деп танылатын.

Этимологиялық тұрғыдан алғанда «джихад» сөзі «джахада» - «мүмкіншілік, күштілік» деген сөзбен пара-пар болып келеді. Осыдан «джихад» нақты мақсатты, яғни, бұл жағдайда дұшпаннның және албастының көзін жоюға бағытталған іс-әрекетті білдіреді. Джихад құдайға сенбеушілермен күресті білдіреді.

Мұсылман заңгерлері «джихад» терминін құқықтық тұрғыдан тар мағынада талқылайды. Джихадқа сенушілер мен сенбеушілер арасындағы күресу әрекеті және бұл күрес барысында міндетті түрде исламды таратудың бейбіт әдістерін ғана қолдануы шарт емес деп қарастырады. Халықаралық мұсылман құқығы жою джихады және келісу джихады болып екі типке бөлінген болатын. Исламның ерте кезеңінде джихад политеизмді (көп дінділік) ұстанған адамдарға қарсы бағытталатын.

Мұсылман доктринасы басынан бастап, оның көзқарасы бойынша, әділетті болған соғыстарды ғана қолдайтын.
19 тақырып. Ислам және адам құқықтары

Мұсылман құқығының теоретиктері исламды қабылдау, адамдарды олардың әлеуметтік жағдайына, тіліне, тері түсіне қарамастан теңдестіреді деп есептейді. Бұл теңдік сондай-ақ барлық адамдардың заң және сот алдындағы теңдігін де көздейді [3, б.156]. Кез-келген білімді мұсылман Құран мен Сүннаны талқылауға хұқылы. Осылай модернистер есептеп исламға өзгерістер енгізуге болады деген қорытынды шығарған. Теңдік туралы ислам нормалары белгілі көлемде әйелдерге де тараған.

Ислам тұлғаның құқықтық мәртебесіне ерекше назар аударады және оған құранда шамамен 70 аят арналған.

Адамның негізгі құқықтары туралы ислам теориясының бастапқы нүктесі болып, құранның әркім өзінің іс-әрекетіне жауап береді деген 70 сүресі және Мұхаммедтің: «Мен адамдардың барлығы бір-біріне ағайын деп жариялаймын»,- деген пікірі қызмет етеді. Бұл мұсылман мемлекетінен өзінің негізгі құқықтарын талап етуге құқылы дегенді білдіреді. Сонымен қатар, ислам теориясы ислам мемлекеттері конституцияларында бекітілген құқықтар мен бостандықтар ислам қағидаларына сәйкес келеді, сондықтан мемлекет мұсылмандар құқықтарын қамтамасыз етуге міндетті деп есептейді. Алайда бұл құқықтар абсолютті ретінде қарастырылмайды. Үкімет қажет болған жағдайда, жеке меншікті шектеп, оны барлық мұсылман қауымы пайдасына аударуы мүмкін. Сондай-ақ, ол қорғаныс қабілеттілігін күшейтіп, жалпыға міндетті әскери борышын енгізуге де құқылы.

Исламды зеттеушілер (танушылар) құқыққа сенушілер біркелкі тең деп санайды, олардың құқықтарына намыс бостандығымен қоғам мен жеке тұлғаның өзара жауаптылығы жатады. Арабтың «диафах» әдеті «қонақжайлылықты» білдіреді. Бұл әдет Аравияның қатал жағдайларында жалпыға көмек көрсету қажеттілігі ретінде пайда болған.

«Диафахтың» кейбір элементтері гректің «проксениясына» ұқсас болып келеді. Білуімізше, гректің «проксениясы» екі аспектіге ие болған: бұқаралық және жекелік. Бұқаралық проксения «қонақжайлылық». Ежелгі Грецияда белгілі бір грек қаласына ұлттық мейрамдар мен жәрменкелерге қатысуға келген шетелдіктерге көрсетілетін сый. Жекелік проксения дара келген жат елдіктердің мүдделерін қорғауға және олардың мүдделерін сот отырыстарында білдіруге бағытталған.

Ислам құқығы жеке тұлғаға (индивидке) халықаралық құқықтың субъектісі мәртебесін бермейді. Ол индивидті халық бұқаралық құқықтың объектісі ретінде де танылмайды, бірақ кейбір зерттеушілер индивид халық құқықтың объектісі бола алады, себебі ол құл иеленушілікті индивидтің еріксіз жағдайы ретінде біледі деген пікірлерді ұстанады. Мұсылман заңгерлері бұл тұжырымға қарсы, «бұл тіпті олай емес», - дейді. Ислам құқығында құл иеленушілік құл жүзеге асыратын міндеттемелер жиынтығы ретінде ғана қарастырылған жоқ. Құл белгілі бір құқықтарға да ие болатын. Жекелеп қарастырсақ, ол өзінің белгілі бір шарттары мен талаптарын орындаған жағдайда бостандықты талап етуге құқылы болған. Бір жағынан ислам халқының құқығы индивид белгілі бір халықаралық құқық қабілеттілікке ие болатынын жоққа шығармайтын. Осыған дәлел ретінде Құранның аяттарының көбі индивидке арналғанын қарастыруға болады. Индивид нақты халықаралық мұсылман құқығының шығатын құқықтарды иеленеді. Мысалы, Мұсылман ислам үкіметінің алдын-ала рұқсатынсыз шетелдікке пана бере алады. Сонымен бірге, ислам мемлекеті территоиясында тұрып жатқан шетелдіктерге мұсылман ие болатын құқықтар мен міндеттер жүктеледі. Ислам индивидті халықаралық құқықтың ерекше субъектісі деп есептемейді. Халықаралық құқықтың толық құқықты субъектісі ислам мемлекеті болып табылады.

Мұсылман әйелдерінің құқықтары белгілі бір кезеңдерден өтті. Алғашында олар хиджаб, чадра немесе паранджа - бет перде киюлері керек болды. Бұл киімді мұсылман әйелдері қалаға шыққанда киюі керек болған және ол әйелдің бетін әрі пішінін жауып тұруы керек еді. Оны негізінен мұсылмандық қалаларда қолданатын, ал ауылда ол еңбек етуге ыңғайсыз болғандықтан кимейтін.

Хиджабтан бас тарту алғаш рет XΙX ғасырдың 70 жылдары Мысырда көрініс тапқан. Содан кейін паранджадан бас тарту 20-шы жылдары Орта Азиялық республикаларда болған. 70-80 жылдары Ауғанстанда әйелдердің жас ұрпақтары хиджаб кимейтін. Бірақ қазіргі кезде талибтер бет пердені тағу Ауғанстанның барлық әйелдеріне қатысты әрекет ретінде енгізген.

Қазіргі кезеңдегі көп тарапты конвенцияларда ислам дүниесіндегі мұсылман құқығының адам құқықтары мәселесіне қатысты ережелер кездеседі. 1989 жылы бала құқықтары туралы Конвенцияда уақытша немесе тұрақты өз отбасынан айырылған немесе оның өзінің жағымды мүдделері үшін мұндай қоршаған ортада қала алмайтын бала, мемлекет тарапынан көрсетілетін ерекше қорғау көмекке ие болуға хұқылы деп бекітілген (20 бап). Бұл халықаралық құқықтық құжат ислам отбасы құқығының ерекшеліктерін ескереді. Осы 20 баптың 3-ші тармағында «мұндай отбасынан аластату ислам құқығы бойынша негізінен тәрбиеге беру кафала, яғни асырап алу немесе қажет болған жағдайда, балаларға қамқор етуге байланысты мекемеге беруді білдіреді. Ауыстыру мәселелерін қарастырғанда міндетті түрде бала тәрбиесінің жан-жақтылығы мен оның шығу тегі, қандай дінге және мәдениетке жататындығы, ана тілі сияқты белгілерге ерекше мән берген жөн».

Ислам даму банкі 1974 жылы Джидда Сауд Аравиясының патшалығында болған. Бұл халықаралық қаржы институты [3, б.160]. Шариат нормасына сәйкес негізделген банк өзінің жұмысын 1975 жылы қазан айында жүзеге асыра бастады. Капиталы 2 миллион исламдық динар. Қазіргі уақытта осы банктің капиталы млдр.- динарға жетті. 1998 жылы ислам даму банкінің мүшелері 53 - ке жетті. 1996 жылы Қазақстан осы банкке мүше болды. Ислам даму банкінің атқару қызметі 13 тармақтан тұрады. Ислам даму банкінің басқару кеңесі орындаушы кеңестің директорлары, президенті және президенттің үш орынбасары, әр түрлі бөлімшесінің бастықтары. Басқару кеңсесі жылына бір рет жиналады. Президенті 5 жылға сайланады, ал сайлану үшін 2/3 дауысқа ие болу керек. Ислам даму банкінің 3 аймақта 3 офистері бар.

Мысыр құқықтық жүйесі. Мысыр (мемлекеттің ресми атауы – Мысыр Араб Республикасы) солтүстігінен Жерорта теңізімен шайылып, оңтүстігінде – Суданмен, шығысында – Палестина және батысында – Ливиямен шекараласып жатыр. Мысыр халқының саны шамамен 58 млн адамды құрайды.

Басқару нысаны. 1971 жылдың Конституциясы Мысыр Араб Республикасын демократиялық, егеменді мемлекет және араб әлемінің біртектес бөлігі деп жариялады. Сондай-ақ, Конституция: «ислам мемлекеттік дін, шариат – құқықтың негізгі қайнар көзі, ал араб тілі – ресми тіл» болып табылады деп бекітеді. Биліктің заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөлінуі Конституцияда көзделгенімен, тәжірибеде көбінде-көп жүзеге асырыла бермейді.

Заң шығарушы орган болып Халықтық жиналыс (Ассамблея) табылады; оның мүшелері жасырын дауыс беру арқылы сайланады. Жиналыс Республика Президенттігіне үміткерді ұсынады, заңдар мен тағы басқа құқықтық актілер қабылдайды, келісім-шарттар мен келісімдерді ратификациялайды.

Конституцияның ережелеріне сәйкес мемлекет басшысы жалпы дауыс беру құқығы негізінде 6 жыл мерзімге сайланады.

Қазіргі кезде мемлекеттің атқарушы билігін жүзеге асыру Мысырдың Ұлттық Партиясына жүктелген. Ал тәжірибеде Президент Кабинеттің көмегімен атқарушы билікті білдіреді. Президент президенттің орынбасарын, Премьер-министрді және Кабинетті тағайындайды және орнынан босатады. Президент қарулы күштердің бас қолбасшысы болып табылады; Кабинетпен кеңесе отырысып, мемлекеттің жалпы саясатының бағыттарын анықтайды. Президент Халықтық жиналысты таратып жіберуге немесе оның кезектен тыс сессиясын шақырып алуға, соғыс, төтенше жағдайды немесе жалпы жұмылдыруды; амнистияны жариялауға құқылы; референдумға мемлекеттің жоғарғы мүдделеріне қатысты мәселелер шығара алады. Сонымен қатар, Президент Халықтық жиналыс сессиялары арасындағы мерзімде заң шығару билігін де жүзеге асыра алады.

Қолданыстағы мысыр құқығы тарихи даму нәтижесінде қалыптасқан. Ежелгі Мысыр территориясында мысыр фараондары, Рум империясы, ислам цивилизациялары сияқты көптеген ұлы цивилизациялар болған.

Ежелгі ислам кезеңі кезінде мұсылман-арабтар екінші халиф Омар ал-Хаттаб иелігіндегі Мысырды жаулап алған мысырдың бас қолбасшысы болып Амр Ибн ал-Ас тағайындалған. Осы кезден бастап бүкіл мысырдың құқықтық жүйесіне әсерін тигізген, ислам құқықтық жүйесі қолданысқа ене бастаған. Айтылып кеткендей, аш-Шафии атақты имам Мәліктің ізбасары мен оқушысы болған. Ол Иракқа барып, бірінші кезекте ұқсастыққа негізделген ирак заңтанушыларының әдістемесін зерттеумен айналысқан. Кейінірек ол Мысырға жер аударылып, заңтану бойынша «Ал-Рисаля» деп аталатын әйгілі кітабын жарыққа шығарады және жаңа мектептің негізін қалайды. Оның қызметі жалпы бүкіл ислам әлемінің және соның ішінде, ерекше түрде Мысырдың құқықтық жүйесіне орасан зор әсерін тигізеді. Белгілі бір кезеңде Мысырды Фатимидтер, бұрыңғы шииттер басқарған; олардың кезінде Мысырда уақытша пайдаланыла бастаған шииттік құқықтану мектебі оқытылатын. Нәтижесінде Мысырдағы ислам кезеңі кезінде жоғарыда аталған екі мектеп қолданылған. Кейінірек сүнниттік құқықтану оқытылатын ең беделді мекеме – мысырлық университет ал-Азхар болды [3, б.175].

1453 жылы Түркияда негізі қаланған Оттомандық мемлекет Сирияны жаулап алады және 1516-1517 жылдары Мысырды да бағындырады. Осыған сәйкес, Мысырдағы құқықтанудың дамуы Оттоман империясы құқығының жалпы дамуы шегінде жүзеге асады. Оттоман империясы билігінің ерте кезеңінде ислам құқықтануында ханифииттер мектебі билік еткен.

Атақты «Маджаллят ал-Ахкам ал-Адлийяны» құрастырушылар (Азаматтық кодексті) 1876 жылы, олар ең әйгілі заңтанушы-ханифииттердің сол кезеңнің талаптарына жауап беретін түрлі мәмілелер мен міндеттемелерге қатысты барлық көзқарастары мен пікірлерін жинақтадық деп жазған. Бұл кодекс сатып алу – сату , аренда, кепілдік, тапсырма, мүлікті сенімгерлікпен пайдалану, сыйға тарту, меншікке заңсыз ие болу, ортақ меншік, талап – арыз және әділ сотты жүзеге асыру сияқты мәселелерді қарастырған.

1798 жылы Мысыр француздардың оккупациясына түседі. Исламның әсері Мысырда аса маңызды болғанымен, Францияның кейінгі мәдени экспансиясы жаңа идеялар мен концепцияларын кіргізді. Осыған қатысты Рум құқығына негізделген азаматтық заңнама мысыр құқығының дамуына елеулі әсерін тигізгенін атап өткен жөн.

Теңіз тасымалдаулары дамуымен бірге пайда болған көптеген мәселелер еуропалық заңдарды қолдану негізінде шешіліп отырған. Құқықтық жүйеге ерекше әсер еткен Наполеон кодексі болды. Мысалға, Стамбулдағы Британия өкілі сауда-саттық және теңіз тасымалдауымен байланысты барлық мәселелерді шешуде мұсылмандар да, мысырлықтар да Наполеон Кодексін басшылыққа алатынын байқаған.

Түріктердің билік етуі кезеңінде Азаматтық және Сауда-саттық кодексімен қатар, тағы басқа, 1863 жылға Қылмыстық кодекс және 1879 жылғы азаматтық іс жүргізу кодексі сияқты заң жинақтары да қолданылған. Мысырдағы британ әкімшілігі кезінде (1882 жылдан бастап) ағылшын жалпы құқығы және әділеттік құқығы жүйесін енгізуге талпынады, алайда, олар сәтсіздікке ұшырап, одан бас тартып, нәтижесінде мысыр заңнамасына әсерін тигізе алмайды. Бұл Мұхаммад Әли династиясы басынан бастап француз заңнамасына бағыт алғанымен түсіндіріледі. Мысырдың заң шығарушы құқықтық жүйесіне француздық әсер ету процесі екіжақты болды. Біріншіден, француз әкімшілігі кезінде француз заңдарын тікелей пайдалану жағдайы. Екіншіден, заңнаманы реформалау кезінде франко-германдық дәстүрлерге негізделген жанама түрдегі әсері. Осылай, мысырлық заң шығарушылар француз кодекстерінің (азаматтық, сауда-саттық, әкімшілік, қылмыстық) көп бөлігін, сондай-ақ, тағы басқа заңдардың қатарын қабылдаған, ал, кейбір жағдайларда тіпті көшіріп те алған. Жалпы, мысыр құқықтық жүйесі, негізінен, оның көп бөлігін исламға бағыттау арқылы, француз үлгісі бойынша құрастырылған деген қорытынды шығаруға болады.

Қарастырылған мысыр құқығының тарихы, оның қайнар көздерін жақсырақ түсінуге мүмкіндік береді.

Кей кезде Мысырдың қоғамдық өмірін қалыптастыру саласына қолданған әдіс-тәсілдердің барлығы Франциядан келді деген ойлар айтылады. Алайда бұл өте үлкен қателік. Қазіргі кездегі Мысырдағы жағдайды дұрыс түсіну үшін, мемлекетке әсер еткен негізгі мәдени және тарихи фактыларды тану және бағалай білу қажет. Ислам және арабтық ұлтшылдық – қазіргі кездегі Мысырды қалыптастырған екі ерекше күш міне осылар. Ислам құқығы мысыр заңнамасы француз кодекстерінен көшірілгенімен, тарихи тұрғыдан алғанда мысыр заңнамасының негізгі теориялық қайнар көзі болып саналады.

Мысыр құқығының негізгі қайнар көздері: 1) заңнама (яғни, бекітілген заңдар мен ережелер); 2) әдет - ғұрыптар; 3) ислам құқығы, 4) әділеттік және табиғи құқығының қағидалары.

Құқықтың бұл қайнар көздері, әсіресе, заңнама мен әдет – ғұрыптар заңның өзімен танылады. Олар жалпыға бірдей міндетті күшке ие. Екінші жағынан, ислам құқығы тарихи себептерге және жалпы қабылдаған дәстүрге байланысты, мысыр құқығының ең алғаш қайнар көзі болып табылады және өзінің бастамасын діннен алады.

Мысыр құқығының басты қайнар көзі заңнама болып табылады. Мысыр франко-германдық үлгідегі азаматтық құқық жүйесін ресми қабылдаған және оны басшылыққа алады. Қолданыстағы 1948 жылғы кодекс француз үлгісімен жасалғанымен, соңғысынан екі ерекшелігімен ажыратылады:

1) мысыр кодексінен азаматтық ахуалмен байланысты мәселелер алынып тасталған;

2) мысыр кодексіне шуфа, яғни, келісім-шарт институтында сатып алу құқығындағы артықшылық сияқты кейбір ислам ұғымдары енгізілген.

Мысырдың азаматтық құқығы бұл – қоғам мүшелері арасындағы қарым – қатынастарды реттейтін құқықтың ерекше саласы. Бұл мағынада мысыр азаматтық құқығы жеке құқықтың негізгі қайнар көзі ретінде айқындалады, сондықтан, келісім – шарттық және сауда – саттық заңнама, құқықтарды қорғаудың азаматтық әдістері туралы заңдар, халықаралық жеке құқық, меншік туралы және ауылшаруашылық туралы заңдар азаматтық құқықтың құрамдас бөлігі болып табылады. Осы себептен жеке құқықтың басқа салаларында арнайы нормалар болмаған жағдайларда Азаматтық кодекстің ережелеріне жүгінуге болады.

1948 жылғы Мысыр Азаматтық кодексі кіріспе және екі негізгі бөлімдерден тұрады. Кіріспе бөліміне: а) заңдарды қолданудың негізгі қағидаттары, кеңістік және орны бойынша құқықтық нормалардың даулары; б) меншік құқығының субъектілері; в) меншік құқығының объектілері.

Кодекстің бірінші негізгі бөлімі жеке құқықтар мен міндеттемелерден тұрады. Екінші бөлімі меншік құқығына қатысты.

Мысыр құқығының маңызды саласы – отбасы құқығы. Мысыр отбасы құқығының азаматтық ахуал мәселелері ислам шариаты өкілеттігіне жатады. 1920 жылғы азаматтық ахуал туралы № 25 Заңмен, сондай-ақ, 1929 жылғы Заңмен реттелетін отбасы қатынастары шариатқа негізделген. Берілген заңға 1979 жылғы № 44 Заңмен және 1985 жылғы № 100 Заңмен өзгерістер енгізілген. Осы заңдарға сәйкес қазіргі кездегі Мысырда бірнеше рет некеге отыру теріс қылық болып есептеледі. Тіпті, 1958 жылғы Заң бойынша ер адамның екінші әйелімен некеге тұру бірінші әйеліне ажырасу туралы іс қозғауға негіздеме болып табылады.

Малайзияның Куаларумпура, Марокконың Рабад қаласында, ОПЕК (MЭЕҰ) - мұнайды экспорттау - елдерінің ұйымы 1960 жылы құрылды [3, б.189]. Осы ұйымға 13 мемлекет қатысты ( Иран, Ирак, Венесуэла, Кувэйт, Сауд Аравиясы, Катар, Индонезия, Ливия, Абу- Дави, Алжир, Нигерия, Эквадор, Габон). ОПЕК (МЭЕҰ) 65 % мұнайды өндіреді, 90 % экспортқа шығарылады, оның штаб квартирасы Венада орналасқан. Ислам әлемінің лигасы Мекке қаласында 1962 жылы құрылды. Осы ұйымның мақсаты - мешіттер салғызу және қажылыққа шақыру. Бүкіл әлемдік ислам конгресі 1926 жылы құрылған. Осы ұйымға 40 мемлекет қатысады. Осы ұйымды Сауд Аравиясының патшасы құрған. Жыл сайын қажылық аяқталғаннан соң Меккеде жиналыстар басталады. 1978 жылы Лондон қаласында Еуропадағы исламдардың кеңесі болды. Оған 10 Еуропалық мемлекеттердің 30 ислам ұйымы қатысқан. 1964 жылы Индонезияның Джакарта қаласында Афро-Азия ислам ұйымы құрылды.

Астана қаласында 2009 жылдың 1-3 шілде күндері «Бүкіл әлемдік және дәстүрлі діндер» басшыларының үшінші съезіне қатысулары және олардың диалогтары.

Қазақстан мемлекеті 2010 жылы ЕҚЫҰ (Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық ұйымын) басқарса, ал 2011 жылы Қазақстан Республикасы Ислам Конференциясы ұйымының басқармасына басшылық етеді және Еуропа өздерінің позицияларын ислам әлемімен әртүрлі көптеген мәселелерді реттеуге мүмкіндік алады.