Агульныя звесткі пра славянскія мовы

Асаблівасці ўтварэння і развіцця беларускай літаратурнай мовы

Найбольш слынным дакументам гэтага перыяду служыць «Статут Вялікага Княства Літоўскага», помнік юрыдычнай літаратуры, які мае тры рэдакцыі (1529, 1566, 1588гг.), перакла-дзены на лацінскую і польскую мовы і доўгі час быў узорам для дакументаў прававога кшталту ў Еўропе. Дакумент забаронены для выкарыстання ў 1840г. пасля далучэння Беларусі да Расіі і канчатковага падзелу Рэчы Паспалітай у 1795 годзе. Гэты «Статут» перавыдадзены ў нядаўнім часе (1989г.) у Мінску выдавецтвам «Беларуская энцыклапедыя». Дзелавая літаратура была пераважна пашыраным жанрам пісьменнасці і рускай мовы 16 ст. з найбольш вядомым помнікам таго часу «Дамастроем».

Дзеяч рэфармацыі Сымон Будны з Нясвіжа напісаў і выдаў на старабеларускай мове ў 1562г. «Катэхізіс», дзе аддзяліў Хрыстоса ад Бога і лічыў чалавекам, апраўдаваў жыццё грэшнага чалавека перад Богам, выступаў супраць войн і прыгнёту. Асветнік і рэфарматар Васіль Цяпінскі заснаваў тыпаграфію і выдаў у сваім перакладзе на старабеларускую мову ў 1580г. «Евангелле», у прадмове да якога выклаў свае погляды на жыццё, ролю і неабходнасць школ і інш. Да гэтага ж часу адносяцца 30 зборнікаў – кітабаў (беларускія тэксты, напісаныя арабскай графікай татарскімі мусульманамі), у якіх добра адлюстраваны асаблівасці тагачаснага беларускага вымаўлення (у прыватнасці аканне, яканне, дзеканне, цеканне і інш.).

З канца 17 ст. беларуская літаратурная мова была выведзена з афіцыйнага ўжытку польскімі ўладамі, і на працягу ўсяго 18 ст. і пачатку 19 ст. яна існавала толькі ў гутарковым маўленні сялян, у шматлікіх вусных помніках фальклору, а таксама ў якасці ўставак у польскамоўныя драматычныя творы для выдзялення і характарыстыкі вобразаў беларускіх дзейных асобаў, персанажаў гэтых твораў. Што тычыцца іншых славянскіх літаратурных моў, то за выключэннем рускай мовы для большасці іх 17–18 стст. былі перыядам упадку і забыцця. Так, пасля белагорскага пара-жэння чэхаў у 1620г. і страты імі дзяржаўнай самастойнасці нас-тупіў неспрыяльны час для чэшскай мовы і культуры. Да канца 18 ст. чэшская мова было выцеснена з усіх сфер грамадскага жыцця. З 1784 года яна ўжо не вывучаецца ў школах, бо адзінай дзяржаўнай мовай у Аўстрыйскай імперыі, куды ўваходзіла Чэхія, з’яўлялася нямецкая мова. У другой палавіне 18 ст. аўтар адной з чэшскіх граматык на нямецкай мове Ф.Пельцл адзначаў: «Калі-небудзь чэшскія землі апынуцца ў такім стане, што ад славянскай мовы застануцца толькі найменні гарадоў, вёсак і рэк». А праз стагоддзе слынны чэшскі лінгвіст Й.Добраўскі пісаў свайму славенскаму калегу В.Капітару: «Справа нашага народа, калі не паможа пан бог, абсалютна безнадзейная» (НАЦИОНАЛЬНОЕ ВОЗРОЖДЕНИЕ 1978, 10). У 15–17 стст. вынікам турэцкага прыгнёту стаў заняпад балгарскай, славенскай і сербскахарвацкай літаратурных моў, якія канчаткова адрадзіліся з уфармаванымі нормамі толькі ў другой палавіне 19 ст.

З другой палавіны 18 ст. і да сярэдзіны 19 ст. большасць літаратурных славянскіх моў перажыла перыяд адраджэння і бурнага развіцця (гл.: AUTY 1974, 122). Фарміруюцца сучасныя літаратурныя мовы ў балгар і славакаў (гл.: BIRNBAUM 1985, 24), развіваюцца адзіныя сярод славянскіх моў два варыянты сербскахарвацкай літаратурнай мовы – белградскі і заграбскі (EINFÜHRUNG 1986, 59–60). Чэшская нацыя разам са сваёй мовай пачала адраджацца ў канцы 18 ст., калі ў Карлавым універсітэце (Прага) адкрылася кафедра чэшскай мовы (1792г.), крыху раней было заснавана «Чэшскае навуковае таварыства» (1784г.) і стала выдавацца на чэшскай мове «Пражская паштовая газета» (1789г.). Чэшская мова, якая пачала шырока вывучацца ў гімназіях з сярэдзіны 19 ст., захавала арганічную еднасць, падобна рускай мове, з кніжнай традыцыяй залатога стагоддзя ў развіцці сваёй мовы, што прыпадае на 1520–1620 гг. Украінская літаратурная мова, якая да канца 17 ст. утварала разам са старабеларускай фактычна адзіную пісьмовую мову, а потым да сярэдзіны 19 ст. існавала ў двух варыянтах, славяна-рускім і кніжным, была сінтэзавана сумесна з народна-размоўнай стыхіяй у адзіную літаратурную мову найперш у творчасці Т.Шаўчэнкі і І.Катлярэўскага (гл.: LENCEK 1985, 46). У якасці своеасаблівага эталона, што выкарыстоўваўся для стварэння славянскіх літаратурных моў, паслужылі чэшская і руская літаратурныя мовы з неперарыўнай кніжнай традыцыяй і ўсталяванымі нормамі (гл.: BROZOVIC 1974, 40). Большасць новых славянскіх літаратурных моў будуецца не на стараславянскай аснове, як гэта было ўласціва ўсім ім на першых этапах свайго існавання, а на народнай (гл.: ХАБУРГАЕВ 1994, 5).

Дзякуючы сваёй амаль цалкам народнай аснове, зыходна іншай, чым гэта было ў старабеларускай мове, новая беларуская літаратурная мова сфарміравалася канчаткова ў канцы 19 – пачатку 20 ст. у новай самавітай якасці, захаваўшы і глыбінныя агульнаславянскія, і старажытнаўсходнеславянскія карані, і свае непаўторныя спецыфічныя рысы, што дало падставу некаторым навукоўцам лічыць беларускі этнас і яго мову «як маці славянскай сям’і і моваў» (ЛАСТОЎСКІ 1991, 9; гл. таксама: ДОЎНАР-ЗАПОЛЬСКІ 1994, 28).

Найбольш адметнымі пісьмовымі помнікамі беларускай літаратурнай мовы 19 ст. служаць паэмы «Тарас на Парнасе», «Энеіда навыварат», сем нумароў газеты «Мужыцкая праўда» Кастуся Каліноўскага, мастацкія творы Я.Чачота, У.Сыракомлі, Я.Баршчэўскага і інш., класікаў і фундатараў новай беларускай літаратурнай мовы В.Дуніна-Марцінкевіча, Ф.Багушэвіча, а таксама мастацкія творы Я.Лучыны, Цёткі і інш., Слоўнік беларускай мовы І.Насовіча і інш. Большасць пісьмовых помнікаў гэтага часу, г. зн. 19 ст. (усяго 75 розных кніг на беларускай мове), надрукавана на лацініцы, што па дадзенай вонкавай прыкмеце нітуе беларускую мову з заходнеславянскімі.

Пачатак 20 стагоддзя характарызуецца для беларускай мовы літаратурнай дзейнасцю такіх волатаў мастацкага слова, як Янка Купала, Якуб Колас, Максім Багдановіч, працай беларускіх выдавецтваў у Вільні, Санкт-Пецярбургу, Мінску, з’яўленнем беларускамоўных газет «Наша доля», «Наша ніва» і інш. Пасля ўтварэння БНР, а потым БССР у складзе СССР беларуская мова ў 20–30 гг. 20 ст. значна пашырыла свае функцыі. З мовы мастацкай літаратуры, фальклору, публіцыстыкі яна зрабілася яшчэ і мовай навукі (распрацавана і надрукавана 24 тэрміналагічных зборнікі па розных галінах ведаў), адукацыі (каля 90% усіх навучальных устаноў, у тым ліку ВНУ, працавалі на беларускай мове), культуры, справаводства, паўсядзённага ўжытку. У 1918 годзе надрукавана першая беларуская граматыка Б. Тарашкевіча. Па сваіх сацыяльных функцыях беларуская мова паднялася ў гэты час на ўзровень іншых развітых славянскіх моў, бо панавала тады амаль ва ўсіх сферах грамадскага жыцця.

Тым не менш, у далейшым цэлы шэраг фактараў, найперш экстралінгвістычных, прывёў да таго, што да сённяшняга часу, нават пасля абвяшчэння ў 1991 годзе суверэнітэту і незалежнасці Беларусі, сферы выкарыстання беларускай мовы даволі імкліва і істотна звузіліся, а сама мова зараз застаецца ледзь не адзінай з сучасных славянскіх моў, якая стаіць на мяжы свайго выжывання і якой пагражае ператварэнне з жывой мовы ў мёртвую, і ў такім разе вывучэнне яе ў недалёкай будучыні магчыма будзе толькі па пісьмовых помніках.